¿Bin ya yalik bayal cientificoetik? Bayal machʼatik ya yalik te kuxlejalil kʼax namey chiknaj ta tiʼ mar o ta yolil skʼubulil te mare. Ya yalik te ay bin la stsobtiklan sba te jich yilel bitʼil sbul xapon, ta patil kʼatpʼuj ta moleculaetik sok jajch spʼol sbaik. Ya yalik te maʼyuk machʼa la spas te bin ay ta Balumilal, te jichnax chiknaj talel.

Ay yantik cientificoetik te schʼuunojik te evolución yan-a te bin ya yalike. Ya yalik te sbabial celulaetik o te bintik pastiklanbil-a te celulaetike ko tal ta chʼulchan. ¿Bin yuʼun te jich ya yalike? Melel ma juʼem yuʼunik yakʼel ta ilel te yuʼun-nix ya xjuʼ ya xchiknaj-a te kuxlejalil ta swenta moleculaetik te maʼyuk skuxlejalik. Ta 2008, te maestro yuʼun Biología Alexandre Meinesz la yal te ayix tal 50 jaʼbil te ma juʼem yuʼunik yakʼel ta ilel te jichnax chiknaj talel te kuxlejalil liʼ ta Balumilal ta swentanax te la stsob tal sba bayal moleculaetik. Jaʼnix jich, te bin staojik ta ilel te cientificoetik ta ora ini ya yakʼ ta naʼel te ma jichuke.¹

¿Bin ya yakʼ ta naʼel te bin staojikix ta ilele? Naʼbilix ta lek te bitʼil ya xchiknaj te alaletike. Te kuxlejalil jaʼnax ya xchiknaj talel ta yan kuxlejalil. Pero, ¿aybal bin-ora te stukel chiknaj te kuxlejalile? ¿Yanixbal xjuʼ-a te jich ya xkʼot ta pasele?

Swenta ya xkuxaj-a te jun célula, ya skʼan te yichʼojuk oxchajp moleculaetik: ADN (ácido desoxirribonucleico), ARN (ácido ribonucleico) sok proteínas. Ta ora ini chaʼoxtulnax cientificoetik ya yalik te jun célula chiknajlaj tal te kʼalal la stsobtiklan tal sba bayal moleculaetik te maʼyuk skuxlejalik. Jaxan te ARN sok te proteínas, ¿yabal xjuʼ te jich ya xchiknajik-euke? *

Ta 1953 te químico Stanley L. Miller la yakʼ stsak sba ta luz bayal gasetik yuʼun ya yakʼ ta ilel te bitʼil ay-a te atmósfera. Te bin lokʼ yuʼune jaʼ te aminoácidos (te jaʼ jun te bin yichʼoj te proteínas). Jaʼ yuʼun bayal cientificoetik jajch schʼuunik te jichnax chiknaj tal te kuxlejalile. ¿Yabal skʼan ya yal-abi te jichnax chiknaj tal spisil te bintik yichʼoj te kuxlejalile?

Te Robert Shapiro te jaʼ maestro yuʼun Química ta Universidad yuʼun Nueva York jich la yal: «Ay machʼatik skuyojik te spisil te bintik ay yuʼun te kuxlejalile aynanix ta tael ta meteoritoetik-a, jaʼxanix ay bin ya skʼan pasbeyel jich bitʼil la spas te Miller swenta ya xchiknaj-a te kuxlejalile, pero ma smeleliluk-abi». *²

Kilbeytik skʼoplal te molécula yuʼun ARN te jaʼnix jich yichʼoj moleculaetik te kʼax chʼinikxan te sbiilinej nucleótidos. Jun nucleótido maba pajaluk sok jun aminoácido, melel jaʼ bayalxan bintik yichʼoj te nucleótido. Jich ya yal te Shapiro: «Maʼyuk bin-ora yichʼoj tael jun nucleótido ta experimentoetik te kʼalal la yichʼ tsakel ta luz te gasetik ni jaʼuk te kʼalal la yichʼ ilel te meteoritoetike». *³ Jaʼnix jich la yal te maniwan xjuʼ te stukel ya stsobtiklan tal sba te moleculaetik yuʼun ARN «te ayuk jich ya xkʼot ta pasele manchukme junuknax buelta, jaʼix jun milagro-abi».⁴

Te proteína ya xchiknaj te kʼalal ya stsobtiklan tal sba aminoacidoetik (jaʼniwan 50 o bayal ta mil) te jun-nax stsʼaktiklanoj sba ta spisilike. Swenta ya x-aʼtej jun «célula simple» ya skʼan jun proteína te yichʼoj 200 aminoácidos, sok ay kʼax bayal ta mil ta chajp proteínas ta celulaetik-abi. Maniwan ayuk bin-ora jichnax ya xchiknaj jun proteína te jaʼnax yichʼoj 100 aminoácidos.

Te Hubert P. Yockey la yal te «ma xjuʼ te jichnax ya xchiknaj te kuxlejalil ta swentanax te ‹proteínas›».⁵ Teme maʼyuk ARN ma xjuʼ ta pasel te proteínas, jaʼnix jich teme maʼyuk te proteínas ma xjuʼ ta pasel te ARN. Jnop kaʼiytik te pajalnax te banti chiknajik te proteínas sok te ARN, manchukme ya jnaʼtik te manix ayuk bin-ora te jich ya xkʼot ta pasel-ae, ¿yabal xjuʼ te stukelnax ya skap sbaik yuʼun ya schiknajtesik jun kuxlejalil sok te ya xjuʼ ya spʼol sbaike? Te doctora Carol Cleland, te ya x-aʼtej ta Instituto de Astrobiología de la NASA, la yal te maniwan ayuk bin-ora ya skap sba ta stukeliknaxe. * Jich la yalxan: «Jich yilel te bayal investigadoretik ya yalik teme yalaj snaʼik te bitʼil chiknaj te proteína sok te ARN, yalaj xkʼot ta yoʼtanik te bitʼil jajch ta aʼtel ta schebalik». Te doctora Carol la yal te maʼyuk junuk teoría te ya yakʼ ta ilel te jichnax chiknaj te bintik yichʼoj te kuxlejalile.⁶

¿Bin ya yakʼ jnoptik-abi? Jnop kaʼiytik te bin spasojik tulan ta yilel te investigadoretik te ya skuyik te jichnax chiknaj te kuxlejalile: te aminoácidos te yichʼoj te celulaetike ay tabil ta jun meteorito, ay spasojik ta jun laboratorio moleculaetik te bayalnax bintik yichʼoj, soknix ya skʼan ya spasik bayal ta chajp moleculaetik swenta ya xjuʼ ya spasik jun «célula simple». Jaʼ-abi ya xjuʼ ya jpajbeytik skʼoplal sok jtul ingeniero te ya schiknajtes te acero, plástico, silicona sok cableetik swenta ya spas jun robot te patil ya spas programar yuʼun ya schiknajtes yan robot. ¿Bin ya yakʼ ta ilel-abi? Jaʼ te jtul pʼijil winik ya xjuʼ ya schiknajtes jun lekil máquina.

Te ayuk bin-ora ya xjuʼ yuʼunik spasel jun célula te cientificoetike, chajptoniwan ya kaʼiytik-a. Pero, ¿yabal yalik te bitʼil jichnax chiknaj te celulae? Maʼuk, jaʼ ya yakʼ ta ilel te ma xjuʼ te stukel ya xchiknaje, ¿mabal jichuk?

¿Bin ya awal te jaʼate? Spisil te bin staojik ta ilel te cientificoetik ya yakʼ ta naʼel te kuxlejalil jaʼnax ya xchiknaj tal ta yan kuxlejalil. Te machʼatik ya schʼuunik te jichnax chiknaj te «célula simple» ta swenta te bintik maba kuxajtike, jaʼ ya skʼan ya yal te ya schʼuun te bin maʼyuk prueba ya yakʼ ta ilel te yuʼun-nix jich-ae.

Ta swenta te bintik la kilbeytik skʼoplale, ¿jichbal ya achʼuun-euk te jichnax chiknaj te kuxlejalile? Swenta ya awakʼbey sujtib te jojkʼoyele, ta nail kilbeytik skʼoplal ta lek te bitʼil pasbil te celulae. Jaʼme ya skoltayat ta snaʼel teme yuʼun-nix melel-a te bin ya yal te cientificoetik ta swenta te bitʼil chiknaj te kuxlejalile o teme lotil te bin ya yalik jich bitʼil ya yalik te meʼil tatiletik te bitʼil chiknaj te alaletike.