¿Kʼusitik chalik li sientifikoetike? Ep sientifikoetike chalik ti lik tal leʼ xa ta smiyonal noʼox jabil li kuxlejale, te la lik talel ta tiʼ nab o ta yutil to nab, chalik ti oy la kʼusitik ta jech noʼox lik snupʼanan sbae, lik la svolanan sba, vaʼun pas la ta epal molécula xchiʼuk lik la epajikuk, jaʼ la jech lik tal li kuxlejal ta balumile.

Pe oy yan sientifikoetik ti lek chanunajemike mu jechuk tsnopik, chalik ti lik la tal ta vinajel li baʼyel celulaetike o li kʼusitik yichʼanoj jun celulae. Jech chalik yuʼun mu stabeik sprevail mi te lik tal li kuxlejal ta epal molécula ti chʼabal kuxule. Jaʼ yuʼun xi laj yal ta 2008 li jchanubtasvanej ta Biología Alexandre Meinesz: «Li echʼ talel 50 jabile, muʼyuk bu tabil˗o sprevail mi ta jtsop noʼox molécula lik talel li kuxlejal ta balumile xchiʼuk li kʼusi yakal chchanbeik skʼoplal li sientifikoetik avie muʼyuk bu jech chakʼ ta ilel».¹

¿Kʼusi yakʼoj ta ilel li kʼusi xchanojbeik skʼoplale? Jkotoltik jnaʼojtik ti skʼan jun vinik xchiʼuk jun ants sventa x˗ayan jun olole, yuʼun li jun kuxlejale chlik talel ta yan kuxlejal. Vaʼun chaʼa, ¿mi xuʼ jchʼuntik ti ta jech noʼox lik talel li kuxlejale? ¿Mi stakʼ chʼunel ti te lik talel ta kʼusitik ti muʼyuk kuxajtike? ¿Mi xuʼ onoʼox van jech chkʼot ta pasel?

Sventa xkuxi li jun celulae, skʼan oxtos molécula: ADN (Ácido Desoxirribonucleico), ARN (Ácido Ribonucleico) xchiʼuk proteinaetike. Jaʼ yuʼun, jutuk mu skotoluk li sientifikoetike mu stakʼ chʼunel chaʼiik mi te lik talel ta kʼusitik muʼyuk kuxajtik li celulae. Pe ¿kʼusi xuʼ xkaltik sventa li ARN xchiʼuk li proteinaetike? *

Li ta 1953, li químico Staley L. Miller, la spas jun experimento o jun sprevail ti jaʼ akʼbat xchʼunik˗o epal sientifikoetik ti ta jech noʼox lik talel li kuxlejale. La skap jaytos gas, ti jaʼ li kʼusitik yichʼoj li xpix balumile (atmósfera) xchiʼuk la stsakan ta lus, vaʼun lokʼ talel yuʼun aminoácidos, ti jaʼ li kʼusitik mas yichʼoj li proteinae. Ta tsʼakal xtoke, laj yichʼ tael aminoácido ta jpʼej meteorito. ¿Mi jaʼ skʼan xal ti ta jech noʼox lik talel li kʼusitik chtun sventa x˗ayan kuxlejal ta skoj li kʼusitik la staik ta ilele?

Xi chal Robert Shapiro, ti jaʼ jchanubtasvanej ta Química ta universidad ta Nueva York: «Ep buchʼutik chalik ti oy xa onoʼox ta meteoritoetik skotol li kʼusitik chtun sventa x˗ayan kuxlejale, vaʼun ti jech lik kuxiuk kʼuchaʼal li experimento la spas Millere, pe taje mu stakʼ lek chʼunel».² *

Kalbetik skʼoplal li ARN ti jaʼ ayanem˗o ta yan kʼusitik ti nucleótido sbie xchiʼuk ti mas kʼoxike, li jun nucleotidoe jelel kʼuchaʼal jun aminoácido xchiʼuk mas vokol ta chanbel skʼoplal. Xi to chal li Shapiroe: «Muʼyuk bu yichʼoj˗o tael nucleótido ta junuk experimento ta lus mi jaʼuk ta jpʼejuk meteorito³, mu onoʼox stakʼ chʼunel yaʼel mi ta jech noʼox chlik ayanuk nucleótidos ta skoj ti tskap sba xchiʼuk yan kʼusitike, vaʼun ti chlik epajikuk ta stuk noʼoxe. Pe jnoptikuk noʼox ti oy bu jech chkʼot ta pasel ta bu jotukal ta vinajele, jaʼ jun skʼelobil juʼelal un bi».⁴

Kalbetik skʼoplal li proteinae, sventa x˗ayan jun proteniae skʼan lek tajek snupʼanan sba 50 o jaymiluk aminoácido. Jutuk mu skotoluk li sproteinail célula simplee yichʼoj chib sien aminoácido. Jech xtok, oy jaymiluk ta tos proteína yichʼoj li jun celulae, pe ti kʼusi yilojik li buchʼutik chchanbeik skʼoplale, jaʼ ti vokol tajek ta chʼunel mi ta jech noʼox ayan tal junuk proteína ti kʼajomal yichʼoj 100 aminoacidoe.

Li Hubert P. Yockey ti chchanbe skʼoplal kʼuxi kʼunkʼun kʼataj tal li kuxlejale, xi chale: «Mu jsetʼuk onoʼox xuʼ x˗ayan kuxlejal ta jayibuk noʼox proteína⁵, sventa x˗ayan jun proteinae chtun ARN, pe sventa x˗ayan li ARN ek une chtun yuʼun epal proteína. Pe xkaltikuk noʼox ti oy bu jmoj yorail lik ayanikuk xchiʼuk la snupʼ sbaik li proteína xchiʼuk ARN, ¿Kʼu xi xa noʼox lek la sta sbaik sventa jmoj x˗abtejik yoʼ kuxulikuk˗o xchiʼuk ti xpʼolike?». Xi chal li doktora Carol Cleland ti te ch˗abtej li ta Instituto de Astrobiología de la NASA: * «Mi jsetʼuk onoʼox stakʼ chʼunel mi ta jech noʼox lik staanan sbaik li proteína xchiʼuk li ARN xchiʼuk ti jmoj lik abtejikuke». Pe jutuk mu skotoluk li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti mi laj yichʼ aʼibel smelolal kʼu yelan ch˗ayan li proteína xchiʼuk li ARN, te xa chichʼ aʼibel smelolal ek kʼuxi ti lek jmoj ch˗abtejike. Pe ti jamal xkaltike muʼyuk buchʼu staoj ta chanbel lek skʼoplal kʼuxi onoʼox lik talel li proteína xchiʼuk li ARN.⁶

¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal li kʼusi laj xa jchantike? Kalbetik skʼoplal li kʼusi vokol chaʼiik yalbel smelolal li buchʼutik xchʼunojik ti ta jech noʼox lik talel li kuxlejale. Staojik aminoácido ta meteorito ti jaʼ li kʼusi yichʼoj li jun célula ti kuxule, tsots tajek abtejemik sventa spasik moleculaetik ti mas vokolik ta pasele. Li kʼusi tskʼanike, jaʼ ti spas yuʼunik skotol li kʼusitik chtun yuʼun li jun célula simplee. Li sientifikoetik taje xkoʼolajik ta jun ingeniero ti chlik spas takʼin, plastiko xchiʼuk kavleetik yoʼ spas˗o junuk rovot ti xuʼ x˗epaj ta stuk noʼoxe. ¿Kʼusi chakʼ ta ilel taje? Jaʼ ti pʼij tajek li buchʼu spas yuʼun junuk rovot kʼuchaʼal taje.

Labal van sba chkaʼitik ti spasuk yuʼunik junuk célula li sientifikoetike, ¿pe mi xuʼ van xalik un ti te lik ayanuk tal stuk li celulae? ¿Mi mu van jaʼuk chakʼik ta ilel ti persa laj yichʼ pasele?

¿Kʼusi chanop? Skotol li kʼusi xchanojbeik skʼoplal li sientifikoetike chakʼ ta ilel ti kuxlejale lik talel ta yan kuxlejal, mi jchʼunojtik ti lik ayanuk tal celulaetik ta kʼusitik ti muʼyuk kuxajtike, jaʼ skʼan xal ti jchʼunojtik li kʼusi muʼyuk akʼbil sprevaile.

Ta skoj li kʼusi la xa jkʼelbetik tal skʼoplale, ¿mi chachʼun ti ta jech noʼox lik talel li kuxlejale? ¿Mi mu jaʼuk lek ti xachanbe skʼoplal kʼu yelan lek pasbil li celulae? Taje jaʼ tskoltaot sventa xavakʼ venta mi melel li kʼusitik chal jlom sientifikoetike o mi jaʼ noʼox jun jecheʼ loʼil, jech kʼuchaʼal li kʼusi chalbeik yalab xnichʼnabik jlom totil meʼiletik ti kʼuxi ch˗ayan talel li olole.