CIWUSYO 1
Ana Umi Watandite Camtuli?
Ana paŵaliji mwanace pakwete paŵawusisye acinangolo ŵawo ciwusyo cakusawusya mnope mpela cakuti, “Ana ŵanace akusatyocela kwapi?” Naga yaliji m’yoyo, ana acinangolowo ŵajanjile mwamtuli? Komboleka kuti nganiŵajanga cilicose, kapena ŵajangaga mwakata soni mwakwatesya sooni ligongo lya yaka yaŵakwete wawojo pandaŵijo soni mwakamulana ni ndamo jacinangolowo. Kombolekasoni kuti ŵasalilaga adisi syawunami syele pambesi pakwe wawojo ŵayiweni kuti ŵalambusyaga. Kusala yisyene, naga mwanace akusile soni ali jwakoseka kwinjila mwiŵasa, akusasosekwa kumanyilila kuti mwanace akusapagwa naga jwamlume ni jwamkongwe atamile malo gamo.
Acinangolo ŵajinji akusayiwona kuti yili yangaŵajilwa kutagulilanaga ni ŵanace ŵawo pakwamba yakwakusatyocela ŵanace. Mwakulandana ni yeleyi, nombe ŵasayansi ŵane ŵangasaka kwanga cenene ciwusyo cakusosekwa mnope cakuti, Ana umi watyocele kwapi? Kumanyilila kwanga kwa ciwusyo celeci mpaka kumkamucisye mundu kuwuwonaga umi wakwe soni wa yindu yine kuŵa wakusosekwa mnope. Sambano, ana umi watandite camtuli?
Lindanda lyalisimene ni ulume, ali alikusisye maulendo 800
Ana ŵasayansi ŵajinji akusaŵeceta yamtuli? Ŵandu ŵajinji ŵakusakulupilila kuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine, mpaka ŵasalile kuti umi watandile mwitanda lya mumbali mwa nyasa jekulungwa kapena pasi mnope panyasajo yaka mabiliyoni yipiteyo. Jemanjaji akusayiwona kuti malo gangamanyikaga, makemikolo mwajika gapanganyisye tuyindu twakuwoneka mpela tumambwimbwi, twatwapanganyisye mamolekiyu, gele gatandite kuŵelekana. Jemanjaji akusakulupilila kuti yaumi yosope pacilambopa yapali mwangosi kutyocela ku selo jimo kapena maselo gejinji.
Ŵasayansi ŵane ŵakucimbicikwa ŵakusakulupilila kuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine ŵangajiticisya cijiganyo cakuti umi watandile mwitanda kapena pasi pa nyasa. Jemanjaji akusaganisya kuti selo jandanda kapena mbali jakwe jekulungwa jatyocele m’malele. Ligongo cici akusaganisya yeleyi? Lili ligongo lyakuti atamose kuti jemanjaji alinjilile mnope, nambope ŵasayansiŵa ngakupakombola kupeleka umboni wakuti umi watyocele ku makemikolo gakulekanganalekangana. Mu 2008, mkwiganya jwamkulungwa jwa sayansi pa yunifesite jine, lina lyakwe Alexandre Meinesz, ŵasasile kuti yeleyi yili yakusawusya kuyipikanicisya. Jwalakwe jwatite, kwa yaka yakupunda 50 yipiteyi “pangali umboni wamacili panganiji kutyocela ku yakuwungunya wawukulosya kuti umi pacilambopa wasimanikwe ligongo lya makemikolo. Nambosoni atamose kuti ŵasayansi akwendelecela kola umanyilisi, nambope nganiwukamucisya panganiji.”1
Ana maumboni galosisye yamtuli panganiji? Ŵandu alembile ngani syakupikanika cenene pakwanga ciwusyo cakuti, Ana ŵanace akusatyocela kwapi? Umi ukusatyocela ku cindu caumi cijakwe. Nambope, yikuwoneka kuti ŵandu kalakalako ŵasokonasisye yisyesyene yanganiji. Ana yisyene kuti umi mwajika watyocele ku makemikolo? Ana yeleyi mpaka yikombolece kwene?
Kuti selo jiŵe cijumi, ŵakuwungunya apatile kuti, pakusasosekwa mitundu jitatu ja mamolekiyu. Soni mamolekiyu gelega gakusosekwa kamulila masengo pampepe. Mamolekiyu gakwe gali DNA (deoxyribonucleic acid), RNA (ribonucleic acid), soni mapulotini. Masiku agano, ŵasayansi ŵakuŵalanjikape ni ŵakusakulupilila kuti selo jaumi jagambile kulipanganya mwangosi ligongo lya kuwanganyicilana kwa makemikolo. Nambo ana yili yakomboleka kuti RNA kapena ma pulotini gapagwe mwangosi? *
Stanley Miller, 1953
Ŵasayansi ŵajinji akusaganisya kuti yili yakomboleka umi kupagwa mwangosi. Jemanjaji akusaganisya yeleyi ligongo lyakuwungunya kwine kukwatendekwe mu 1953. M’caka celeci, Stanley L. Miller jwapanganyisye ma amino asidi (amino acids) gagali makemikolo gagakusapanganya mapulotini. Jwalakwe jwatesile yeleyi mwakugawanganya macili ga magesi ni mitundu jakulekanganalekangana ja lipuje. Jwalakwe jwatesile yeleyi pakujigalila mwaliŵelele lipuje m’malelemu. Kutyocela pandaŵiji, ma amino asidi gane gasimanikwesoni m’liganga lyalyagwile kutyocela kwinani. Ana kuwungunya kweleku kukulosya kuti yindu yakamucisya umi yeleyi (ma amino asidi) mpaka yigambe kupagwa mwangosi?
Robert Shapiro, jwali jwakwiganya ya makemikolo pa yunifesite jine ku New York jwatite, “Ŵakulemba ngani ŵane, ayiŵeni kuti yindu yosope yakamucisya umi (ma amino asidi) mpaka yiŵe yakomboleka kuyipanganya pakuya yaŵawungunyisye Stanley Miller, ligongo lyakuti yindu yeleyi yasimanikwe m’maganga gagagwile kalako. Nambo yeleyi nganiyiŵa yisyene.”2 *
Kwende tuganicisye ya molekiyu ja RNA. Molekiyuji jikusapanganyidwa ni mamolekiyu gamwanamwana gakolanjidwa kuti ma nyukilotayidi. Mamolekiyu gelega gali mtundu wine wa mamolekiyu gakutyocela mu ma amino asidi soni gakwete yakutendekwa yejinji. Shapiro jwatite, “Mwakamulana ni kuwungunya, pangali mtundu wine wa ma nyukilotayidi wawusimanikwe pakamulicisya masengo macili ga magesi, soni pangali gagasimanikwe mu maganga gagagwile kutyocela kwinani.”3 Jwalakwe jwasasilesoni kuti yili yakayikasya kuti molekiyu ja RNA jalipanganyisye jika kutyocela petanda ligongo lyakuwanganyicilana kwa makemikolo. Mpaka uŵe upile wapajika mnope, naga yeleyi yili yitendekwe atamose kamo kwine kulikose m’cilamboci.”4
RNA (1) Pakusasosekwa RNA kuti mapulotini gapanganyidwe (2), nambosoni, kuti RNA jipagwe jikusasakasoni pulotini. Ana mpaka yikombolece camtuli kuti cimo mwa yinduyi cipagwe mwangosi pali pangali cijakwe (3) Yakwamba malayibosomu tucitagulilana mu mbali 2.
Nambi wuli pakwamba ya mamolekiyu ga pulotini? Mamolekiyu gelega mpaka gapanganyidwe ni ma amino asidi ga mnono gakwana 50 kapena masawusande gejinji ga ma amino asidi gelumbikane cenene. Pulotini jwakamula cenene masengo mu selo, jikusakola ma amino asidi gakwana 200. M’maselo, mukusaŵaga masawusande gakulekanganalekangana ga mapulotini. M’yoyo, yili yakayikasya mnope kuti pulotini jakola ma amino asidi 100pe jipagwe mwangosi.
Naga pakusasosekwa lunda kuti apanganye mamolekiyu ku malo gakuwungunyila yindu, ana yisyene kuti mamolekiyu ga mu selo mpaka gapagwe mwangosi?
Jwakuwungunya jwine lina lyakwe, Hubert P. Yockey, jwakusajiticisya kuti yaumi yatesile kucenga kutyocela ku yindu yine, jwajonjecesyesoni kuti, “Yili yangakomboleka umi kutandila mu pulotini.”5 Pakusasosekwa RNA kuti pulotini jipanganyidwe. Nambosoni, kuti RNA jipagwe jikusasakasoni pulotini. Atamose kuti yili yakayikasya mnope, nambope tuwanicisye kuti mamolekiyu ga pulotini ni RNA gasimanikwe mwangosi kalakala pamalo soni pandaŵi jimo, ana mpaka yikombolece kamulana ni kuŵeleka, mpaka kwikana pakupanganya cindu caumi? Dr. Carol Cleland *, jwa m’ciwanja ca National Aeronautics and Space Administration’s Astrobiology Institute, jwaŵecete kuti, “Mapulotini ni RNA, yili yiwanganyicilene mwacisawawa yili yakayikasya mnope kuti mpaka paŵe upile wakuti yipanganye umi.” Jwalakwe jwaŵecetesoni kuti, “Ŵakuwungunya ŵajinji ŵakusasaka kumanyilila mugapagwile mapulotini kapena RNA, ŵangaganicisyasoni kuti cimo mwayeleyi nganiciŵa cikamwile masengo mwajika, akaŵe yosope yiŵiliyi yikamulila masengo pampepe. Jemanjaji akusaganisya kuti RNA soni mapulotini pajika, mpaka gakombole kumanyilila yakutenda kuti gakamulile masengo yalumo pakupanganya mapulotini gejinji.” Pakwamba ya nganisyo syaŵecete ŵandu pacangakaŵapa pakwamba yakuti ma pulotini gapali mwangosi, jwalakwe jwasasile kuti, “Pangali jwalijose jwapelece umboni wakamula mtima wakusala muyatendecele yeleyi.”6
Naga pakusasosekwa mundu jwalunda kuti apanganye ciloboti yimpepe ni pologalamu jakwe, kuli wuli selo ja cindu caumi, soni atamose mundu?
Ligongo cici maumboni gelega gali gakusosekwa? Agambe ganicisya cakusawusya casimene naco ŵandu ŵakuwunguya ŵakusasala kuti umi watesile kupagwa mwangosi. Jemanjanji apatile ma amino asidi gagakusimanikwasoni m’maselo ga yindu yaumi. Mmalo gawo gakuwungunyila, jemanjaji mwakusamala apanganyisye mamolekiyu gane. Cakulinga cawo cekulungwa cili kusaka kupanganya mbali syakulekanganalekangana syakusosekwa pakupanganya selo. Yakutenda jemanjaji mpaka tuyilandanye ni jwasayansi jwakusajigala yindu yayipali kala m’cipago ni kuyicenga kuŵa cisyano, pulasitiki, silikoni soni waya ni kupanganya ciloboti. Kaneko jwalakwe akusacipanganyicisya pologalamu jakuti cipakomboleje kupanganya yiloboti yijakwe. Ana yapanganyisyeyi yikusimicisya songa japi? Yeleyi yikusimicisya songa jakuti, mundu jwalunda ni jwampaka apanganye macini gakombola kutenda yindu yakutesya lung’wanu.
Mwakulandana ni yeleyi, naga ŵasayansi cacipakombola kupanganya selo, nikuti jemanjaji caciŵa kuti akombwele kupanganya cindu cakusimonjesya mnope. Nambo ana jemanjaji mpaka asimicisye kuti selo japanganyisyejo jipali mwangosi? Naga mpaka asimicisye yeleyi, nikuti akulosya kuti selo nganijipagwa mwangosi, ngati m’yoyo?
Ana wawojo akuganisya wuli? Maumboni gosope ga sayansi gakulosya kuti umi ukusatyocela ku cindu caumi cijakwe. Kuti mundu akulupilile kuti selo ja cindu caumi jagambile kupagwa mwangosi ligongo lya makemikolo, nikuti mundujo akusosekwa akulupilileje yindu yangali maumboni.
Ana wawojo akusaka kuti akulupilileje yindu yangali maumboni? Mkanajanje, kwende tulolesoni mwajiŵelele selo. Kutenda yeleyi mpaka kutukamucisye kupikanicisya naga yakusasala ŵasayansi yakwamba kuwatyocele umi yili yisyesyene kapena kuti yigambile kuŵa adisi syele acinangolo akusiŵasalilaga ŵanace yakwamba kwakusatyocela ŵanace.
^ ndime 8 Mu mbali 3 ja kabukuka pa mtwe wakuti, “Ana Umanyilisi wa Kapanganyidwe ka Yindu Yaumi Watyocele Kwapi?” tucitagulilana naga yili yakomboleka kuti DNA jipagwe mwangosi.
^ ndime 10 Shapiro jwangakulupilila kuti umi wapanganyidwe. Jwalakwe akusakulupilila yakuti umi wapali mwangosi nambo mwalitala line lyakusawusya kulipikanicisya. Mu 2009, ŵasayansi ku yunifesite ja ku Manchester ku England, ŵasasile kuti ŵapakombwele kupanganya ma nyukilotayidi (nucleotides). Nambope, Shapiro ŵatite yaŵatesile jemanjaji pakupanganya ma nyukilotayidi “nganiliŵa litala lyampaka lingamucisye kulijiganya ya RNA.”
^ ndime 13 Dr. Cleland ngakusakulupilila ngani ja m’Baibulo jakuti yaumi yatesile kupanganyidwa. Jwalakwe akusakulupilila yakuti umi wagambile kupagwa mwangosi nambo m’litala lyakuti mpaka apano nganiliŵe kumanyika cenene.
You May Also Like
Ana Yaumi Yatesile Kupanganyidwa?
Cilambo Capasici Cikwete Yaumi
Yaumi pacilambo capasici ngamkaniyisimanikwa yikaŵe kuti pali pangali yindu yele ŵandu ŵane akusayikolanga kuti yagambile kutendekwa “mwangosi.” Ana yeleyi yangambile kupagwa mwangosi kapena ŵayipanganyisye ni cakulinga?
