Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 2

Bɛwo Belemgbunlililɛ Ne Wɔ Anwuma

Bɛwo Belemgbunlililɛ Ne Wɔ Anwuma

TILE NE BODANE

Kɛzi Nyamenle zieziele ye menli ne manle Belemgbunlililɛ ne ɛwolɛ la

1, 2. Edwɛkɛ kpole boni a zile wɔ ewiade tetedwɛkɛ nu a, na duzu ati a alesama annwu ye a?

 WƆBIZA ɛ nwo ɛlɛ kɛ, kɛzi ɛnee asetɛnla de wɔ mekɛ mɔɔ nzenzaleɛ kpole bie rale wɔ tetedwɛkɛ nu la ɛ? Menli dɔɔnwo ɛyɛ zɔ. Noko suzu nwo nea: Saa ɛdɛnlanle aze wɔ mekɛ titile zɛhae anu a, asoo anrɛɛ ɛdawɔ mumua ne ɛbanwu ninyɛne titile mɔɔ vale nzenzaleɛ ne rale la? Bie a anrɛɛ ɛnrɛnwu ye. Ninyɛne mɔɔ sisile tete ne na ɔvale ɛzɛkyelɛ ɔrale mɔɔ nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo wɔ tetedwɛkɛ mbuluku nu la ta si wɔ mekɛ mɔɔ maanlema ɛnnwu ye a. Wɔ adenle bie azo, ninyɛne dɔɔnwo sisile tete ne mɔɔ menli annwu ye a​—wɔ belemgbunli sua nu, ayiama mɔɔ bɛyiale fealera nu, anzɛɛ arane ɔfese nu. Noko nzenzaleɛ ɛhye ka menli mgbe dɔɔnwo.

2 Na edwɛkɛ kpole mɔɔ bazi ewiade ne tetedwɛkɛ nu la ɛ? Zɔhane edwɛkɛ ne ɛha menli mgbe dɔɔnwo. Noko ɔzile mɔɔ alesama annwu ye a. Nyamenle Belemgbunlililɛ ne, Mɛzaya arane ne mɔɔ bɛhanle nwolɛ edwɛkɛ mekɛ tendenle mɔɔ bɛwo ye anwuma na ɔbazɛkye ewiade amuala ngyehyɛleɛ ne kenlensa ye ala la anwo edwɛkɛ a yɛlɛka a. (Bɛgenga Daneɛle 2:34, 35, 44, 45.) Kɛmɔ menli annwu zɔhane awolɛ ne mɔɔ hyia la ati, asoo ɔwɔ kɛ yɛka kɛ Gyihova vale zɔhane deɛ ne mɔɔ zile la veale alesama? Anzɛɛ ɔlumuale ɔzieziele ye menli mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la ɔ? Bɛmaa yɛnlea.

‘Me Ɛbɔfoɔ Bahɔziezie Adenle Ne Anu Yeamaa Me’

3-5. (a) Ɛnee nwane a le “ngyekyeleɛ ne anwo ɛbɔfoɔ ne” mɔɔ bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Malakae 3:1 la? (b) Duzu a bazi kolaa na “ngyekyeleɛ ne anwo ɛbɔfoɔ ne” ara ɛzonlenlɛ sua ne anu a?

3 Ɔvi tete ne yɛɛ Gyihova yɛle kɛ ɔsiezie ye menli yeamaa Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne mɔɔ bɛbawo ye la. Kɛ neazo la, suzu ngapezo mɔɔ wɔ Malakae 3:1 la anwo nea: “Nea, mebazoa me ɛbɔfoɔ meamaa yeahɔziezie adenle ne anu yeamaa me. Na arɛlevilɛ nu ala bɛbanwu [nɔhalɛ] Awulae ne mɔɔ bɛlɛkpondɛ ye la kɛ ɔlɛkɔ Ɛzonlenlɛ Sua ne anu. Ngyekyeleɛ ne anwo ɛbɔfoɔ ne mɔɔ bɛ nye la ye ade la ɛlɛba.”

4 Mekɛ boni a Gyihova, ‘nɔhalɛ Awulae ne’ rakpɔlale menli mɔɔ bɛlɛsonle wɔ ye azɛlɛ ye azo sunsum nu ɛzonlenlɛ sua ne alie nwo ɛkɛ la ɔmanle edwɛkɛ ne rale nu wɔ yɛ mekɛ ye anu a? Ngapezo ne hilehilele nuhua kɛ Gyihova nee “ngyekyeleɛ ne anwo ɛbɔfoɔ ne” bara. Nwane a le ahenle zɔhane? Yemɔ a le Mɛzaya Belemgbunli Gyisɛse Kelaese! (Luku 1:68-73) Kɛ Tumivolɛ mɔɔ bɛzie ye fofolɛ la, ɔbarakpɔla Nyamenle menli mɔɔ bɛwɔ azɛlɛ ye azo la na yeadu evinli mɔɔ wɔ bɛ nu la.​—1 Pita 4:17.

5 Ɛnee nwane a le “ɛbɔfoɔ” ɛhendeɛ ne mɔɔ bɛlumuale bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Malakae 3:1 la? Ngapezo ne anu sonla ɛhye bayɛ gyima kolaa na Mɛzaya Belemgbunli ne ara. Awie ‘zieziele adenle ne anu’ wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ li 1914 anyunlu la anu kolaa na Mɛzaya Belemgbunli ne ara ɔ?

6. Nwane mɔ a yɛle gyima kɛ “ɛbɔfoɔ ne” mɔɔ lumuale zieziele Nyamenle menli ne manle ninyɛne mɔɔ basisi la ɛ?

6 Yɛbanyia kpuyia ɛhye mɔ anwo mualɛ wɔ ɛnɛ mekɛ ye Gyihova menli tetedwɛkɛ mɔɔ yɛ anyelielɛ la anu wɔ buluku ɛhye anu. Tetedwɛkɛ ɛhye maa ɔda ali kɛ ɔlɛkɔ ɛvoya 19 ne awieleɛ la, menli ekpunli ekyi mɔɔ bɛdi nɔhalɛ la vile adalɛ Keleseɛnema dɔɔnwo ne anu vindele kɛ nɔhalɛ Keleseɛnema. Bɛravɛlɛle ekpunli zɔhane Baebolo Sukoavoma. Menli mɔɔ ɛnee li bɛ nyunlu la​—Charles T. Russell nee ɔ gɔnwo mɔ​—amgba yɛle bɛ ninyɛne kɛ “ɛbɔfoɔ ne” na bɛvale sunsum nu adehilelɛ bɛmanle Nyamenle menli bɛzieziele bɛ bɛmanle ninyɛne mɔɔ basisi bɛ nyunlu la. Bɛmaa yɛzuzu ndenle nna mɔɔ “ɛbɔfoɔ ne” luale zo yɛle zɔ la anwo.

Bɛzonlenle Wɔ Nɔhalɛ Nu

7, 8. (a) Wɔ ɛvolɛ 1800 ne anu, nwane mɔ a bɔle ɔ bo kɛ bɛkpa ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ la adalɛ ngilehilelɛ ne anwo ɛdanlɛ a? (b) Adalɛ ngilehilelɛ gyɛne boni mɔ a C. T. Russell nee ɔ gɔnwo mɔ kpale nwolɛ ɛdanlɛ a?

7 Zɔhane Baebolo Sukoavoma ne vale nzɛlɛlɛ zukoale debie; bɛ adwenle yiale wɔ nɔhalɛ ngilehilelɛ nwo, bɛboɔboale ɔ nloa na bɛhɛlɛle ye wɔ mbuluku nu. Sunsum nu awozinli ɛva Keleseɛnemaanle ne wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu; ɛnee ye ngilehilelɛ ne dɔɔnwo vi awozonle ɛzonlenlɛ nu. Nwolɛ neazo titile a le ngilehilelɛ mɔɔ fane ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ anwo la. Wɔ ɛvolɛ 1800 ne anu, menli ekyi mɔɔ ɛnee sukoa Baebolo ne la nleɛnleanle zɔhane ngilehilelɛ ne anu na bɛnwunle kɛ ɔngyi Nyamenle Edwɛkɛ ne azo. Henry Grew, George Stetson, nee George Storrs vale akɛnrasesebɛ hɛlɛle nwolɛ edwɛkɛ na bɛhilehilele nuhua bɛkpale Seetan adalɛ ɛhye anwo ɛdanlɛ. a Bɛ gyima ne nyianle tumi kpole wɔ C. T. Russell nee ɔ gɔnwo mɔ anwo zo.

8 Baebolo Sukoavoma ekpunli ekyi ɛhye nwunle kɛ ngilehilelɛ gyɛne mɔɔ fane ɛkɛla mɔɔ ɛnwu ɛlɛ anwo la noko gyegye adwenle yɛɛ ɔnle nɔhalɛ​—kɛ neazo la, ngilehilelɛ mɔɔ kile kɛ kpalɛma amuala kɔ anwuma anzɛɛ Nyamenle kile ɛtanema ɛkɛla ne mɔɔ ɛnwu ɛlɛ la nyane wɔ senle mɔɔ ɛnlu ɛlɛ anu la. Russell nee ɔ gɔnwo mɔ vale akɛnrasesebɛ kpale zɔhane adalɛ ne mɔ anwo ɛdanlɛ wɔ mbuluku, mbuluku ndɛbandɛba, trate, nee adwelie ngɛlata dɔɔnwo anu.

9. Kɛzi Zion’s Watch Tower ne kpale Nsa-Ko Nyamenle ngilehilelɛ ne anwo ɛdanlɛ kɛ ɔle adalɛ ɛ?

9 Eza Baebolo Sukoavoma ne kpale Nsa-Ko Nyamenle ngilehilelɛ ne anwo ɛdanlɛ. Wɔ 1887, Zion’s Watch Tower b ne hanle kɛ: “Abusuabɔlɛ mɔɔ wɔ Gyihova nee yɛ Awulae Gyisɛse avinli nee kɛzi asolo bɛ nuhua ko biala la da ali wienyi wɔ Ngɛlɛlera ne mɔ anu.” Eza bɛhanle kɛzi ɔyɛ nwanwane kɛ menli liele “nsa ko Nyamenle ne​—Nyamenle nsa mɔɔ bɛbɔ nuhua bɛyɛ ko, yɛɛ mekɛ ko ne ala, Nyamenle ko mɔɔ wɔ nuhua nsa anwo adwenle ne dole nu la anwo edwɛkɛ. Noko zɔhane edwɛkɛ ne maa yɛnwu kɛzi asɔne ne lafele botoo na bɛmanle Seetan luale adalɛ ngilehilelɛ wɔ asɔne ne anu mɔɔ ɛnee bɛngola bɛnde nɔhalɛ ne bɛnvi adalɛ ne anwo a.”

10. Adenle boni azo a Watch Tower ne hilele kɛ 1914 le ɛvolɛ titile a?

10 Kɛmɔ ye duma ne kile la, ɛnee ngapezo mɔɔ fane Kelaese ɛralɛ ne anwo la a hyia Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s Presence ne kpalɛ a. Nɔhavoma mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛhɛlɛle zɔhane edwɛkɛ ne bie la nwunle Daneɛle ngapezo ne mɔɔ fane “ɛvolɛ nsuu” ne anwo la kɛ ɔlɛ tumi wɔ Nyamenle bodane mɔɔ fane mekɛ mɔɔ ɔbava Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne yeazie ɛkɛ anwo la azo. Wɔ ɛvolɛ 1870 ne mɔlebɛbo ne ala yɛɛ bɛhanle kɛ 1914 le mekɛ mɔɔ ɛvolɛ nsuu ne bara awieleɛ a. (Dan. 4:25; Luku 21:24) Yɛ mediema ne mɔ mɔɔ ɛnee wɔ zɔhane mekɛ ne anu la ande mɔɔ bazi zɔhane mekɛ ne anu la abo kpalɛ ɛdeɛ, noko bɛbɔle Baebolo nu nɔhalɛ mɔɔ ɛnee bɛze ye dɛba la anwo nolo, na yɛnwu mɔɔ ɛvi bɛ nolobɔlɛ ne anu ɛra la.

11, 12. (a) Nwane a Adiema Russell vale mɔɔ ɔhilehilele la anwo nganvolɛ ne manle ye a? (b) Kɛzi gyima mɔɔ Russell nee ɔ ­gɔnwo mɔ yɛle kolaa na 1914 la hyia ɛ?

11 Russell nee ɔ gɔnwo mɔ anu biala anlie sunsum nu nɔhalɛ ne mɔɔ hyia mɔɔ bɛnwunle ye la anwo nganvolɛ. Russell hanvole menli mɔɔ lumuale nwunle ye la. Mɔɔ tɛla biala la, ɔvale nganvolɛ kpole ne ɔmanle Gyihova Nyamenle, awie mɔɔ ɔmaa bɛkilehile mɔɔ ɔwɔ kɛ Ye menli nwu ye wɔ mekɛ mɔɔ ɔhyia kɛ bɛnwu ye anu la. Ɔda ali kɛ, Russell nee ɔ gɔnwo mɔ bɔle mɔdenle zonyinle adalɛ ne azo na bɛyele nɔhalɛ ne na Gyihova yilale zolɛ. Mekɛ ɛlɛgua nu la, bɛhwenle bɛ nwo bɛvile Keleseɛnemaanle ne anwo kolaa na bɛyɛle ngakyile.

Adiema Russell nee ɔ gɔnwo mɔ lile ɔ nyunlu lale Baebolo nu nɔhalɛ ne ali

12 Gyima mɔɔ zɔhane nɔhavoma ne yɛle manle nɔhalɛ ngilehilelɛ ne lale ali wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu kolaa na 1914 ara la yɛ nwanwane kpole! Saa yɛnea yɛ nzi a, November 1, 1917, Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ: “Menli mgbe dɔɔnwo mɔɔ de aze ɛnɛ la ɛlie bɛ nwo ɛvi hellsenle nee adalɛ ngilehilelɛ gyɛne mɔɔ bɛmaa yeyɛ adesoa yemaa bɛ la abo . . . Nɔhalɛ ne mɔɔ ɛlɛyi kɛ nyevile, mɔɔ bɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo abulanla mɔɔ ɛze ɛhɔ la tɛyi, yɛɛ ɔbahɔ zo yeayi kɔkpula kɛ ɔbava azɛlɛ ye amuala azo la; na nwolɛ dwazotiama noko babɔ mɔdenle kɛ bɛfa sane bɛakpoa nɔhalɛ ne mɔɔ ɛlɛyi kɛ nyevile la amaa yeanyi yeanva azɛlɛ ne.”

13, 14. (a) Kɛzi “ɛbɔfoɔ ne” boale manle bɛzieziele adenle ne anu bɛmanle Mɛzaya Belemgbunli ne ɛ? (b) Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi yɛ mediema mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo ɛya ko mɔɔ ɛze ɛhɔ la ɛkɛ a?

13 Suzu ɛhye anwo nea: Saa Nyamenle menli annwu ngakyile mɔɔ wɔ Gyisɛse nee ɔ Ze, Gyihova avinli la a, asoo anrɛɛ bɛbaziezie bɛ nwo bɛamaa Kelaese ɛralɛ ne mɔlebɛbo ne? Kyɛkyɛ! Anzɛɛ saa bɛnyianle adwenle kɛ awie biala banyia damɛnlangoate ngoane ne na ɔnle ahyɛlɛdeɛ mɔɔ sonle bolɛ mɔɔ bɛbava bɛamaa menli ekyi mɔɔ bɛli Kelaese anzi la a, asoo anrɛɛ bɛbaziezie bɛ nwo; na saa bɛnyianle adwenle noko kɛ Nyamenle kile menli nyane wɔ hellsenle nu dahuu mɔɔ bɛnlɛ anyelazo biala noko ɛ? Nɔhalɛ nu, “ɛbɔfoɔ ne” zieziele adenle ne anu manle Mɛzaya Belemgbunli ne!

14 Na yɛdayɛ noko ɛ? Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi yɛ mediema mɔɔ dɛnlanle aze wɔ mɔɔ bo ɛvolɛ ɛya ko mɔɔ ɛze ɛhɔ la ɛkɛ a? Ɔwɔ kɛ yɛ nye die ɛgengalɛ nwo na yɛsukoa Nyamenle Edwɛkɛ ne. (Dwɔn 17:3) Ɔluakɛ sunsum nu ɛhɔne ɛlɛku ewiade ɛhye mɔɔ kulo nwonane afoa nu ninyɛne la ati, ɔrɛla ye kɛ ɛhulolɛ mɔɔ yɛlɛ kɛ yɛbali sunsum nu aleɛ la bahɔ zo ayɛ kpole!​—Bɛgenga 1 Temɔte 4:15.

“Bɛvinde, Me Menli”

15. Duzu a ngyikyi ngyikyi Baebolo Sukoavoma ne nwunle ye a? (Eza nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

15 Baebolo Sukoavoma ne hilehilele kɛ ɔhyia kɛ bɛkpo ewiade asɔne ne mɔ. Wɔ 1879, Ɛzinzalɛ Arane ne hwenle adwenle hɔle “Babelɔn asɔne” ne azo. Asoo ɛnee ɔlɛka ye ɛsɔfolilɛ anzɛɛ Wulomu Kateleke Asɔne ne anwo edwɛkɛ? Protɛstantma hanle ye wɔ ɛvoya dɔɔnwo anu kɛ Babelɔn ne mɔɔ bɛhanle ɔ nwo edwɛkɛ wɔ Baebolo ngapezo ne mɔ anu la gyi ɛkɛ maa Kateleke Asɔne ne. Noko ngyikyi ngyikyi, Baebolo Sukoavoma ne ranwunle kɛ Keleseɛnemaanle ne asɔne ne amuala boka ɛnɛ “Babelɔn” ne anwo. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ bɛ muala bɛkilehile adalɛ ngilehilelɛ mɔɔ le kɛmɔ yɛha nwolɛ edwɛkɛ wɔ anwuma ɛkɛ la. c Mekɛ ɛlɛgua nu la, yɛ mbuluku ne mɔ ka debie mɔɔ ɔwɔ kɛ ahonlekpalɛma mɔɔ wɔ Babelɔn asɔne ne mɔ anu yɛ la anwo edwɛkɛ wienyi.

16, 17. (a) Kɛzi Millennial Dawn Foa III nee Ɛzinzalɛ Arane ne zile menli adua kɛ bɛhwe bɛ nwo bɛvi adalɛ ɛzonlenlɛ nwo ɛ? (b) Duzu a manle tumi mɔɔ wɔ zɔhane alumua kɔkɔbɔlɛ ne anu la hanle aze a? (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

16 Kɛ neazo la, wɔ 1891, Millennial Dawn Foa III ne hilehilele kɛzi Nyamenle ɛkpo ɛnɛ Babelɔn ne la anu kɛ: “Bɛkpo Keleseɛnemaanle ne anu asɔne ne amuala.” Ɔdoale zolɛ kɛ, bɛlɛka bɛahile menli “mɔɔ bɛnlie ye adalɛ ngilehilelɛ ne bɛndo nu na bɛnva bɛnyɛ gyima la amuala kɛ bɛhwe bɛ nwo bɛvi ɔ nwo.”

17 Wɔ January 1900 ne anu, Ɛzinzalɛ Arane ne dule menli mɔɔ bɛ aluma tɛbɔ Keleseɛnemaanle asɔne ne mɔ mbuluku nu na bɛfa edwɛkɛ bɛye bɛ nloa bɛka kɛ, “Medwenle nɔhalɛ ne anwo kpalɛ yɛɛ menda mengɔ asɔne gyɛne” la folɛ. Bɛbizale wɔ nuhua kɛ: “Asoo ɔle kpalɛ kɛ ɛbava ɛ nwo wɔawula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nee Babelɔn ɛzonlenlɛ nu wɔ mekɛ ko ne ala ɔ? Asoo kɛ tieyɛ mɔɔ Nyamenle die to nu . . . na ɔsɔ ɔ nye la kile la ɛne? Ɔnle zɔ fee. Saa awie fa ɔ nwo kɔwula ɛzonlenlɛ bie anu a, ɔyɛ ye bagua nu ɔmaa bɛnwu kɛ yeva ɔ nwo yewula ngyekyeleɛ bie abo kɛ ɔ nee bɛ bazonle, na ɔwɔ kɛ ɔdi nɔhalɛ wɔ mɔɔ ngyekyeleɛ ne kpondɛ kɛ ɔyɛ la anu kɔkpula kɛ . . . ɔbakpo anzɛɛ ɔbapɛ ɔ nee bɛ abusuabɔlɛ ne anu wɔ bagua nu la.” Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la, zɔhane edwɛkɛ ne anu ɛrayɛ se kpalɛ. d Ɔwɔ kɛ Gyihova azonvolɛ ka ye bagua nu kɛ bɛ nee adalɛ ɛzonlenlɛ ɛnlɛ debie yɛ.

18. Duzu ati a ɛnee ɔhyia kɛ menli ye bɛ nwo fi ‘Babelɔn Kpole ne’ anu a?

18 Saa bɛambɔ zɔhane kɔkɔ ne mɔɔ se bɛvi ‘Babelɔn Kpole ne’ anu bɛvinde la dahuu a, asoo anrɛɛ Kelaese mɔɔ bɛzie ye ebia zo fofolɛ la banyia menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la wɔ azɛlɛ ye azo? Anrɛɛ bɛnrɛnyia bie, ɔboalekɛ Keleseɛnema mɔɔ bɛlie bɛ nwo bɛvi Babelɔn tumi bo la a kola sonle Gyihova wɔ “sunsum nu nee nɔhalɛ nu” a. (Dwɔn 4:24) Asoo yɛdayɛ noko yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbahwe yɛ nwo yɛavi adalɛ ɛzonlenlɛ nwo? Bɛmaa yɛhɔ zo yɛdie kɔkɔbɔlɛ ne: “Bɛvinde, me menli”!​—Bɛgenga Yekile 18:4.

Bɛbɔ Nu Bɛzonle

19, 20. Kɛzi Ɛzinzalɛ Arane ne manle Nyamenle menli anwosesebɛ kɛ bɛyia nu bɛzonle ɛ?

19 Baebolo Sukoavoma ne hilehilele kɛ ɔwɔ kɛ bɛ gɔnwo mɔ diedima yia nu sonle wɔ ɛleka mɔɔ ɔbafɛta la. Wɔ nɔhalɛ Keleseɛnema afoa nu, saa bɛfi adalɛ ɛzonlenlɛ nu a ɛnee bɛtɛwiele. Ɔbahyia noko kɛ bɛfa bɛ nwo bɛwula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu. Wɔ Ɛzinzalɛ Arane ne mɔlebɛbo edwɛkɛ ne mɔ anu, bɛmanle kengavolɛma anwosesebɛ kɛ bɛyia nu bɛzonle. Kɛ neazo la, wɔ July 1880, Adiema Russell hanle kɛzi ayia ngakyile mɔɔ bɛyɛ la ɛmaa mediema anwosesebɛ la wɔ ɛdendɛlɛ mɔɔ ɔkpɔsale ɔmanle la anu. Akee ɔhanle ɔhilele kengavolɛma kɛ bɛhɛlɛ bɛ anyuhɔlɛ ne wɔ kɛlata zo na bɛbava bie mɔ bɛaboka edwɛkɛ mɔɔ bɛkɛlɛ la anwo. Boni a vile nu rale a? “Bɛmaa yɛ muala yɛnwu . . . kɛzi Awulae ɛlɛyila bɛ la; saa bɛ nee menli mɔɔ bɛlɛ bɛ diedi ne bie la yɛ debiezukoalɛ ko ne ala bie a.”

Charles Russell nee alumua Baebolo Sukoavoma ekpunli bie wɔ Copenhagen, Denmark, wɔ 1909

20 Wɔ 1882 ne anu, edwɛkɛ bie mɔɔ bɛdonle ye duma “Assembling Together” la vindele Ɛzinzalɛ Arane ne anu. Edwɛkɛ ne dule Keleseɛnema folɛ kɛ bɛyɛ ayia ngakyile amaa “bɛamaa bɛ nwo anwosesebɛ.” Ɔhanle kɛ: “Saa awie mɔɔ ɛzukoa nwoma kpole anzɛɛ ɔlɛ ahyɛlɛdeɛ bie la wɔ bɛ nu bɔbɔ a, ɔnva nwo. Bɛmaa awie biala ɛva ye Baebolo, kɛlata, pɛnsele nee Baebolo edwɛkɛ adile mɔɔ bɛhyehyɛ la ɔrɛla na ɔboa kɛmɔ . . . ɔbahola biala la. Bɛkpa bɛ edwɛkɛtile; bɛzɛlɛ sunsum ne kɛ ɔboa ɔmaa bɛde ɔ bo; akee bɛgenga, bɛdwenle nwo, bɛva ngɛlɛlera ne mɔ bɛtoto nwo na ye biala anu bɛbanwu nɔhalɛ adenle ne.”

21. Neazo mɔɔ fane ayia nee ɛkpɔlalɛ nwo la boni a asafo ne mɔɔ wɔ Allegheny, Pennsylvania la yɛle a?

21 Ɛnee Baebolo Sukoavoma ne gyima ne ati wɔ Allegheny, Pennsylvania, U.S.A. Bɛyɛle neazo kɛnlɛma wɔ ɛkɛ ɔluakɛ bɛyiale nu bɛvale bɛyɛle tieyɛ wɔ folɛdulɛ ne mɔɔ sunsum ne manle bɛhɛlɛle ye wɔ Hibuluma 10:24, 25 la anwo. (Bɛgenga.) Nzinlii, adiema kpanyinli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Charles Capen la hɛlɛle mekɛ mɔɔ ɔhɔle zɔhane ayia ne mɔ bie wɔ ye ngakula nu la anwo edwɛkɛ kɛ: “Metɛkakye ngɛlɛlera ne anu edwɛkɛ bie mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ Ahyehyɛdeɛ ne nyianu asalo bane ne anwo la. ‘Bɛ muala bɛle mediema yɛɛ bɛ Menle kokye, Kelaese.’ Edwɛkɛ zɔhane anvi me ti anu ɛlɛ​—ɛsɔfolilɛ mɔɔ maa bɛyɛ ngakyile la biala ɛnle Gyihova menli avinli.” (Mat. 23:8) Eza Adiema Capen hanle ayia ne mɔ mɔɔ boale bɛ, anwosesebɛmanlɛ ne nee mɔdenle mɔɔ Adiema Russell bɔ kɔkpɔla sonla ko biala mɔɔ wɔ asafo ne anu la anwo edwɛkɛ.

22. Kɛzi nɔhavoma ne yɛle bɛ nyɛleɛ wɔ anwosesebɛ mɔɔ bɛvale bɛmanle bɛ kɛ bɛhɔ Keleseɛnema ayia la anwo ɛ, na duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi bɛ ɛkɛ a?

22 Menli mɔɔ di nɔhalɛ la zukoale neazo ɛhye na bɛvale adehilelɛ ne bɛyɛle gyima. Bɛhyehyɛle asafo wɔ azua ngakyile le kɛ Ohio, Michigan, North America amuala nee ɛleka gyɛne. Suzu nwolɛ nea: Saa bɛantete menli kɛ bɛdie sunsum nu folɛdulɛ mɔɔ se bɛyia nu bɛzonle la a, asoo anrɛɛ bɛbahola bɛaziezie menli mɔɔ di nɔhalɛ la bɛamaa Kelaese ɛralɛ ne? Kyɛkyɛ! Na yɛdayɛ noko ɛ? Ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle kɛ yɛbahɔ Keleseɛne ayia ne mɔ dahuu, yɛabɔ nu yɛazonle wɔ adenle biala anu na yɛamaa yɛ nwo anwosesebɛ wɔ sunsum nu.

Bɔ Mɔdenle Ka Edwɛkpa Ne

23. Kɛzi Ɛzinzalɛ Arane ne manle ɔlale ali wienyi kɛ ɔwɔ kɛ awie biala mɔɔ bɛkpokpa ye la bɔ nɔhalɛ ne nolo ɛ?

23 Baebolo Sukoavoma ne hilehilele kɛ ɔwɔ kɛ menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la amuala bɔ nɔhalɛ ne nolo. Wɔ 1885, Ɛzinzalɛ Arane ne hilehilele nu kɛ: “Ɔnle kɛ yɛmaa yɛ rɛle fi kɛ ɔwɔ kɛ menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anu sonla ko biala ka edwɛkɛ ne (Aye. 61:1), bɛvɛlɛle ye kɛ ɔrayɛ dasevolɛ.” Edwɛkɛ bie mɔɔ rale 1888 la dule folɛ kɛ: “Yɛ gyima ne da ali wienyi. . . Saa yɛbu yɛ nye yɛgua zo na yɛfa edwɛkɛ yɛye yɛ nloa a, ɛnee yɛle sonvolɛma mɔɔ yɛle mgbovonle, yɛkile kɛ yɛnfɛta kɛ yɛbanyia gyinlabelɛ ne mɔɔ yemɔti bɛvɛlɛle yɛ la.”

24, 25. (a) Kɛzi Russell nee ɔ gɔnwo mɔ yɛle dɔɔnwo dɛlale menli mɔɔ bɛmaa bɛ anwosesebɛ bɛamaa bɛali daselɛ la ɛ? (b) Kɛzi adekpakyelɛnli bie hanle ye gyima ne anwo edwɛkɛ wɔ “mekɛ mɔɔ ɛnee ahale anzo” la ɛ?

24 Adiema Russell nee ɔ gɔnwo mɔ yɛle dɔɔnwo dɛlale menli mɔɔ bɛmaa bɛ anwosesebɛ bɛamaa bɛaha edwɛkɛ ne la. Bɛbɔle ɔ bo bɛyɛle trate mɔɔ bɛfɛlɛ ye Bible Students’ Tracts, mɔɔ nzinlii bɛravɛlɛle ye Old Theology Quarterly la. Bɛvale ninyɛne ɛhye mɔ bɛmanle Ɛzinzalɛ Arane ne kengavolɛma amaa bɛahyɛ bɛamaa maanlema mɔɔ bɛnlie bɛ ɛhwee a.

Ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kɛ: ‘Asoo daselɛlilɛ gyima ne a hyia kpalɛ wɔ me asetɛnla nu ɔ?’

25 Bɛvɛlɛle menli mɔɔ bɛvale bɛ mekɛ ne amuala bɛzonlenle la adekpakyelɛma. Ɛnee Charles Capen mɔɔ yɛlumua yɛha ɔ nwo edwɛkɛ la boka nwolɛ. Nzinlii, ɔhanle kɛ: “Menvale azɛkɛlata mɔɔ United States Government Geological Survey ne yɛle la menlile gyima amaa yeaboa me yeamaa meawie me azɛlɛsinli ne mɔɔ wɔ Pennsylvania la anu gyima yɛ. Azɛkɛlata ɛhye mɔ kile ndenle mɔɔ deda ɛkɛ la amuala, ɔmmaa ɔnyɛ se kɛ mebadia meahɔ maanle ne ɛleka biala. Ɔdwu mekɛ ne bie a mefa kenle nsa mekpɔsa maanle ne anu medielie menli mɔɔ bɛkpondɛ Studies in the Scriptures ne anu edwɛkɛ ne bie la ngɛlata ne mɔ, mehaye ɛkpɔnwɔ amaa meahola meahyɛ ninyɛne ne mɔ meawie. Ɛnee meta mesokoɛ ɛyazonlɛma nɔɔzo. Ɛnee ahale anzo wɔ zɔhane mekɛ ne.”

Adekpakyelɛnli. Nea “Chart of the Ages” ne mɔɔ wɔ ehwili ne foa ko la

26. (a) Duzu ati a ɛnee ɔhyia kɛ Nyamenle menli di daselɛ amaa bɛaziezie bɛ nwo bɛamaa Kelaese tumililɛ ne ɛ? (b) Kpuyia boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo a?

26 Ɛnee zɔhane alumua daselɛlilɛ gyima ne hyia akɛnrasesebɛ nee mɔdenlebɔlɛ. Saa bɛangilehile nɔhalɛ Keleseɛnema kɛzi daselɛlilɛ gyima ne hyia la a, asoo anrɛɛ bɛbaziezie bɛ bɛamaa Kelaese tumililɛ ne? Kyɛkyɛ! Amuanrɛɛ zɔhane gyima ne bayɛ Kelaese ɛralɛ ne anwo sɛkɛlɛneɛ titile. (Mat. 24:14) Ɛnee ɔwɔ kɛ bɛsiezie Nyamenle menli bɛmaa bɛfa ngoanelielɛ gyima ɛhye bɛyɛ debie mɔɔ hyia bɛ kpalɛ wɔ asetɛnla nu a. Ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kɛ: ‘Asoo daselɛlilɛ gyima ne a hyia kpalɛ wɔ me asetɛnla nu ɔ? Asoo mefa ninyɛne mebɔ afɔle amaa meava me nwo meawula gyima ɛhye anu kpalɛ ɔ?’

Bɛwo Nyamenle Belemgbunlililɛ Ne!

27, 28. Duzu a ɛzoanvolɛ Dwɔn nwunle ye wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ nu a, na duzu a Seetan nee ye sunsum evinli ne mɔ yɛle wɔ Belemgbunlililɛ ne ɛwolɛ nwo a?

27 Akee ɛvolɛ titile ne, 1914 dwule. Kɛmɔ yɛzuzule nwo wɔ tile ɛhye mɔlebɛbo ne la, dasanli biala annwu anyelielɛ ninyɛne mɔɔ sisile anwuma la. Noko bɛyele ninyɛne mɔɔ sisile la bɛhilele ɛzoanvolɛ Dwɔn wɔ sɛkɛlɛneɛ adenle zo. Wɔmɔ nea: Dwɔn nwunle “sɛkɛlɛneɛ kpole bie” wɔ anwomanyunlu. Nyamenle “raalɛ ne”​—ye ahyehyɛdeɛ ne mɔɔ sunsum abɔdeɛ a wɔ nu wɔ anwuma la​—ɛlɛnrenzɛ na ɔwole ralɛ nrenya. Bɛha bɛhile yɛ kɛ ɔnrɛhyɛ, sɛkɛlɛneɛ adenle zo ralɛ ɛhye ‘bava tumi kpole anzɛɛ bulalɛ kpɔma azie maanle maanle kɔsɔɔti.’ Bɛwole kakula ne la, bɛvale ye “bɛhɔmanle Nyamenle wɔ ye belemgbunli ebia kpole ne azo lɔ.” Ɛnelɛ kpole bie vi anwuma, ɔse: “Bɔ zo mɔɔ Nyamenle ngoanelielɛ ne ɛra a! Akee Nyamenle ɛhile ye tumi ne kɛ ɔle Belemgbunli. Akee yehile ye Mɛzaya tumi ne!”​—Yek. 12:1, 5, 10.

28 Nɔhalɛ nu, Dwɔn nwunle Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne ɛwolɛ wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ nu. Ninyɛne mɔɔ sisile la yɛ anyelielɛ kpalɛ, noko tɛ awie biala a anye liele nwolɛ a. Seetan nee ye sunsum evinli ne mɔ nee anwumabɔvolɛ nɔhavoma mɔɔ Maekeɛle anzɛɛ Kelaese a li bɛ ti la honle. Boni a vile nu rale a? Yɛkenga kɛ: “Bɛvuandinle nane anwo ɛzulolɛ ne mɔɔ le kɛ ɛlɛnrɛne la bɛdole azɛlɛ ye azo. Yemɔ a le mɔmoane ɛwɔlɛ ne mɔɔ bɛfɛlɛ ye Abɔnsam anzɛɛ Seetan, mɔɔ ɛbɛlɛbɛla ewiade amra amuala la. Bɛvuandinle ye soanvolɛma ne mɔ noko bɛguale azɛlɛ ye azo.”​—Yek. 12:7, 9.

Baebolo Sukoavoma ne bɔle ɔ bo nwunle sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ Kelaese ɛra na ɔwɔ anwuma la wienyi wɔ 1914

29, 30. Kɛzi ninyɛne hakyile wɔ Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne awolɛ nzi wɔ (a) azɛlɛ ye azo ɛ?(b) anwuma ɛ?

29 Kolaa na 1914 ara la, Baebolo Sukoavoma ne hanle kɛ ngyegyelɛ bie babɔ ɔ bo wɔ zɔhane ɛvolɛ ne anu. Noko ɛnee bɛngola bɛnwu kɛzi kɛlɛtokɛ ne bayɛ la fɔɔnwo. Kɛmɔ Dwɔn ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne kile la, akee Seetan babɔ ɔ bo anyia tumi kpole wɔ alesama abusua ne anwo zo: “Bɛmɛ azɛlɛ nee nyevile, bɛ gyakɔ! Ɔluakɛ Abɔnsam ɛdwu ɛra bɛ nwo lɔ, na ɛya kpole wɔ ye nuhua, ɔboalekɛ ɔze kɛ ye mekɛ ɛha ekyi bie ala.” (Yek. 12:12) Wɔ 1914, ewiade konle mɔɔ lumua la zile na sɛkɛlɛneɛ mɔɔ kile kɛ Kelaese ɛra na ɔlɛdi tumi la bɔle ɔ bo kɛ ɔba nu wɔ ewiade amuala. Ngyehyɛleɛ ɛtane ɛhye “awieleɛ mekɛ” ne bɔle ɔ bo.​—2 Tem. 3:1.

30 Noko ɛnee anwuma amra ɛlɛdi fɛlɛko. Bɛdule Seetan nee ye sunsum evinli ne mɔ bɛvile anwuma bɔkɔɔ. Dwɔn kɛlɛtokɛ ne kenga kɛ: “Zɔhane ati bɛmɛ anwumaneamra, nee bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ zolɛ la amuala, bɛli fɛlɛko!” (Yek. 12:12) Mɔɔ bɛdele anwuma anwo na bɛziele Gyisɛse ebia zo kɛ Belemgbunli bɛwiele la, Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne gyinlanle kɛ ɔboa Nyamenle menli mɔɔ bɛwɔ azɛlɛ ye azo la. Duzu a ɔbayɛ a? Kɛmɔ yɛnwunle ye wɔ tile ɛhye mɔlebɛbo ne la, Kelaese mɔɔ le “ngyekyeleɛ ne anwo ɛbɔfoɔ ne” la bayɛ gyima kɛ senle yeadu Nyamenle menli mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo la anu. Duzu a ɛhye bahile a?

Sɔnea Mekɛ

31. Duzu a Malakae hanle wɔ senle mɔɔ bɛfa bɛadu ninyɛne nu la anwo a, na kɛzi zɔhane ngapezo ne bɔle ɔ bo kɛ ɔ ba nu ɛ? (Eza nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.)

31 Malakae hanle kɛ senle ne mɔɔ bɛfa bɛadu ninyɛne nu la bayɛ se. Ɔhɛlɛle kɛ: “Kenle mɔɔ ɔkɛra la, nwane a kɛhola gyinla a, yɛɛ saa ɔye ɔ nyunlu a, nwane a kɛnyia gyinlagyakɛ a? Ɔluakɛ ɔbayɛ kɛ dwinvolɛ senle mɔɔ ɔfa ɔtu ninyɛne nu anzɛɛ saminla anloa ɛsesebɛ mɔɔ bɛfa bɛkpo ninyɛne la.” (Mal. 3:2) Nea kɛzi edwɛkɛ zɔhane mɔ yɛle nɔhalɛ a! Wɔ 1914 mɔlebɛbo, Nyamenle menli mɔɔ bɛwɔ azɛlɛ ye azo la yiale ɛkpɔlɛ mɔɔ anu yɛ se la dɔɔnwo. Wɔ Ewiade Konle I la anu, Baebolo Sukoavoma ne anu dɔɔnwo yiale ɛkpɔlɛ na bɛguale bɛ efiade. e

32. Wɔ 1916 anzi, ngyegyelɛ boni a Nyamenle menli yiale wɔ ahyehyɛdeɛ ne anu a?

32 Ahyehyɛdeɛ ne anu amra bie mɔ bɔbɔ vale ngyegyelɛ rale. Wɔ 1916, Adiema Russell wule mɔɔ ɛnee yeli ɛvolɛ 64, na ɔmanle Nyamenle menli ne anu dɔɔnwo anwo bubule bɛ. Ye ewule ne manle ɔlale ali kɛ bɛ nuhua dɔɔnwo ɛva bɛ nwo ɛdo sonla ko neazo zo. Ɛnee Adiema Russell ɛmkpondɛ zɔhane enililɛ ne ɛdeɛ, noko ɛnee yeyɛ kɛ asɛɛ bɛ nuhua dɔɔnwo sonle ye. Bɛ nuhua dɔɔnwo adwenle yɛle bɛ kɛ kɛkala mɔɔ yewu la, nɔhalɛ ne mɔɔ ɛlɛfinde ngyikyi la abo ɛpɛ, na bie mɔ honle tiale mɔdenle mɔɔ ɛnee bɛlɛbɔ kɛ bɛbahɔ bɛ nyunlu la. Zɔhane subane ne manle bɛ nuhua dɔɔnwo kpɔkyele na ahyehyɛdeɛ ne anu hyɛle.

33. Kɛzi anyelazo mɔɔ amba nu la zɔle Nyamenle menli ne nleanle ɛ?

33 Anyelazo mɔɔ amba nu la noko yɛle sɔnea bieko. Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ 1914 pɛpɛɛpɛ a Maanle Maanle Mekɛ ne bara awieleɛ ɛdeɛ, noko mediema ne mɔ ande debie titile mɔɔ bazi zɔhane ɛvolɛ ne anu la abo. (Luku 21:24) Bɛdwenlenle kɛ Kelaese bava ye atɔfolɛ ne mɔɔ bɛkpokpa ye la ahɔ anwuma wɔ 1914 na bɛ nee ye ali tumi wɔ zɔhane mekɛ ne. Zɔhane anyelazo ne mɔ amba nu. Mɔɔ 1917 ɛlɛkɔ ye awieleɛ la, Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle nolo kɛ ɛvolɛ 40 ɛbuhenle ne bara awieleɛ wɔ 1918. Noko daselɛlilɛ gyima ne amba awieleɛ. Ɔhɔle zo ɔnyianle anyuhɔlɛ wɔ zɔhane mekɛ ne anzi. Magazine ne hanle kɛ ɛbuhenle ne ɛra awieleɛ, na yeha mgbɛpɛlɛ mekɛ. Noko kɛmɔ bɛ nuhua dɔɔnwo asa nu dole la ati bɛgyakyile Gyihova ɛzonlenlɛ.

34. Sɔnea mɔɔ ka ɛzulolɛ la boni a rale wɔ 1918 ne anu a, na duzu ati a Keleseɛnemaanle ne dwenlenle kɛ Nyamenle menli ne “ɛwu” a?

34 Sɔnea bie mɔɔ ka ɛzulolɛ la rale wɔ 1918. Bɛhyele J. F. Rutherford, mɔɔ lile C. T. Russell agya kɛ ɔbali Nyamenle menli ne anyunlu la nee mediema mrenya nsuu mɔɔ ɛzonlelilɛ la bɛ nwo zo la. Bɛbuale bɛ mgbɔvodɛne kɛ bɛgua bɛ nu mekɛ tendenle wɔ arane efiade ne mɔɔ wɔ Atlanta, Georgia, U.S.A. la. Ɔzɔho kɛ Nyamenle menli ne gyima ne hanle aze wɔ mekɛ bie anu. Keleseɛnemaanle ne ɛsɔfo ne mɔ anu dɔɔnwo anye liele. Bɛdwenlenle kɛ kɛmɔ bɛgua menli mɔɔ bɛli bɛ nyunlu la efiade, bɛdo bɛ ewiade amuala gyima ne ati mɔɔ wɔ Brooklyn la anu na bɛdwazo bɛtia daselɛlilɛ gyima ne wɔ America nee Europe la ati, ɛnee zɔhane Baebolo Sukoavoma ne mɔɔ bɛgyegye adwenle la “ɛwu”​—bɛ nwo ɛnyɛ ɛzulolɛ bieko. (Yek. 11:3, 7-10) Nea kɛzi bɛvonle a!

Bɛnyianle Anwosesebɛ Bieko!

35. Duzu ati a Gyisɛse manle ye ɛdoavolɛma hɔle anwongyelelɛ nu ɛ, na duzu a ɔyɛle ɔboale bɛ a?

35 Ɛnee nɔhalɛ ne anwo agbɔvolɛ ne mɔ ɛnze kɛ Gyisɛse a ɛmaa adenle ɛmaa ye menli ɛnwu amaneɛ kpole ɛhye mɔ a, ɔluakɛ ɛnee Gyihova de aze kɛ “dwinvolɛ mɔɔ tu dwɛtɛ fufule nu la.” (Mal. 3:3) Ɛnee Gyihova nee ɔ Ra ne ze kɛ menli mɔɔ di nɔhalɛ la bavi zɔhane sɔnea mɔɔ le kɛ senle la anu avinde mɔɔ bɛde bɛ nwo, na bɛafɛta kpalɛ bɛadɛla mekɛ biala kɛ bɛsonle Belemgbunli ne. Ɔvi 1919 mɔlebɛbo, ɔralale ali kɛ Nyamenle sunsum ne yɛle mɔɔ ye agbɔvolɛ dwenlenle kɛ ɔnrɛhola ye yɛ la. Nɔhavoma ne nyianle anwosesebɛ bieko! (Yek. 11:11) Wɔ zɔhane mekɛ ne, ɔda ali kɛ Kelaese manle ewiade awieleɛ ne anwo sɛkɛlɛneɛ titile ko lale ali. Ɔkpale ‘akɛlɛ nɔhavo nee nrɛlɛbɛvolɛ,’ menli ekpunli ekyi mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛbali ye menli ne anyunlu na bɛamaa bɛ sunsum nu aleɛ wɔ ye mekɛ nloa la.​—Mat. 24:45-47.

36. Duzu a hilele kɛ ɛnee Nyamenle menli ne ɛlɛnyia sunsum nu anwosesebɛ bieko a?

36 Bɛyele Adiema Rutherford nee ɔ gɔnwo mɔ bɛvile efiade wɔ March 26, 1919. Ɛkɛ ne ala yɛɛ bɛyɛle nyianu mɔɔ bɛbayɛ ye September la anwo ngyehyɛleɛ a. Bɛyɛle ngyehyɛleɛ kɛ bɛkɛlɛ magazine mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ bɛvɛlɛle ye The Golden Age la. Ɛnee bɛbava bɛaboka Ɛzinzalɛ Arane ne anwo bɛali gyima wɔ daselɛlilɛ nu. f Ɛvolɛ zɔhane anu a bɛlimoale bɛyɛle Bulletin ne mɔɔ yemɔ a le nyianu buluku ne mɔɔ bɛfa bɛyɛ Yɛ Kilisiene Ɛbɛlabɔlɛ Nee Yɛ Ɛzonlenlɛ ne kɛkala la. Ɔvi zɔhane mekɛ ne, yeboa wɔ daselɛlilɛ nu kpalɛ. Nɔhalɛ nu, ɔvi 1919 mɔɔ ba la, bɛva bɛ adwenle bɛzie azua nu daselɛlilɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ sonla ko biala yɛ bie la azo.

37. Wɔ 1919 anzi, kɛzi bie mɔ hilele kɛ bɛnli nɔhalɛ ɛ?

37 Daselɛlilɛ gyima ne hɔle zo dule Kelaese azonvolɛ ne mɔ anu, ɔluakɛ bɛ nuhua ne mɔ mɔɔ bɛmemaa bɛ nwo zo la angola anyɛ gyima ɛhye mɔɔ ba aze la. Menli mɔɔ bɛangulo kɛ bɛkɛyɛ gyima ne la hwenle bɛ nwo vile nɔhavoma ne anwo. Mɔɔ 1919 pɛle nu la, bɛ nuhua bie mɔ mɔɔ bɛnli nɔhalɛ la vale ɛya na bɛsokpale bɛ mediema, bɛ nee menli mɔɔ dwazo tia Gyihova nɔhalɛ azonvolɛ bɔbɔ la yɛle ko.

38. Konim mɔɔ Kelaese ɛdoavolɛma mɔɔ bɛwɔ azɛlɛ ye azo lile la boa yɛ ɔmaa yɛyɛ duzu?

38 Noko Kelaese ɛdoavolɛma ne nyianle anyuhɔlɛ na bɛlile boɛ wɔ sunsum nu ɔnva nwo kɛ bɛtetale bɛ la. Konim biala mɔɔ bɛlile ɔvi zɔhane mekɛ ne la maa yɛnwu ye wienyi kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ di tumi! Nyamenle nyilalɛ nee ye moalɛ mɔɔ ɔdua ɔ Ra ne nee Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne azo ɔfa ɔmaa la a boale ekpunli mɔɔ menli mɔɔ ɛnli munli a wɔ nu la ɔmanle bɛlile konim wɔ Seetan ngyehyɛleɛ ɛtane ne anwo zo a!​—Bɛgenga Ayezaya 54:17.

Bɛyele adiema Rutherford bɛvile efiade la ɔ nzi siane ekyi ɔmanle ɛdendɛlɛ bie mɔɔ ka ahonle la wɔ nyianu bo

39, 40. (a) Ninyɛne mɔɔ wɔ buluku ɛhye anu la bie a le boni mɔ? (b) Kɛzi buluku ɛhye mɔɔ ɛbazukoa la baboa wɔ ɛ?

39 Wɔ adile mɔɔ doa zo la anu, yɛbazuzu mɔɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ɛyɛ wɔ azɛlɛ ye azo ɔvi mekɛ mɔɔ bɛvale bɛziele ɛkɛ wɔ anwuma la anwo. Buluku ɛhye foa biala baha debie titile bie mɔɔ Belemgbunlililɛ ne ɛyɛ wɔ azɛlɛ ye azo la anwo edwɛkɛ. Wɔ tile biala anu, ndinu ɛlɛka ne baboa yɛ nuhua ko biala yeamaa yɛalie yɛali kɛ Belemgbunlililɛ ne wɔ ɛkɛ. Yɛbazuzu mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛ nye da ye ade wɔ mekɛ mɔɔ Belemgbunlililɛ ne bara kenlebie kɛ ɔba yearazɛkye ɛtanema na yeaziezie azɛlɛ ne yeamaa yeayɛ paladaese la anwo wɔ adile mɔɔ li awieleɛ la anu. Kɛzi buluku ɛhye mɔɔ ɛbazukoa la baboa wɔ ɛ?

40 Seetan kpondɛ kɛ ɔsɛkye diedi mɔɔ ɛlɛ ye wɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anu la. Noko Gyihova kpondɛ kɛ ɔmaa wɔ diedi ne anu mia amaa yeabɔ ɛ nwo bane na wɔanyia anwosesebɛ. (Ɛfɛ. 6:16) Ɛhye ati, yɛsi wɔ adua kɛ ɛva asɔneyɛlɛ ɛzukoa buluku ɛhye. Biza ɛ nwo dahuu kɛ, ‘Kɛzi Nyamenle Belemgbunlililɛ ne de amgba maa me ɛ?’ Mekɛ mɔɔ ɛlɛnwu ye kpalɛ ɛnɛ la, ɔbala ali bɔkɔɔ kɛ ɛbahɔ nuhua bie na wɔava nɔhalɛlilɛ wɔagyinla zɔhane Belemgbunlililɛ ne afoa wɔ mekɛ mɔɔ awie biala mɔɔ de aze la banwu kɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne wɔ ɛkɛ amgba na ɔlɛdi tumi la!

a Saa ɛkpondɛ Grew, Stetson, nee Storrs anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea Jehovah’s Witnesses​—Proclaimers of God’s Kingdom buluku ne mukelɛ 45-46.

b Ɔvi mekɛ mɔɔ bɛyele magazine ne wɔ 1879 la, ye duma ɛhakyi fane dɔɔnwo noko yɛbava Ɛzinzalɛ Arane a yɛali gyima wɔ buluku ɛhye amuala anu a.

c Baebolo Sukoavoma ne nwunle kɛ ɔhyia kɛ bɛtwe bɛ nwo bɛfi ɛzonlenlɛ nu eku ne mɔ mɔɔ bɛvale ewiade ne agɔnwolɛ la anwo, noko bɛbule menli mɔɔ ɔnva nwo kɛ bɛnle Baebolo Sukoavoma na bɛse bɛdie ɛkpɔnedeɛ ne bɛdi na bɛyila bɛ nwo zo bɛmaa Nyamenle la kɛ Keleseɛnema wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu.

d Debie ko mɔɔ manle tumi mɔɔ wɔ zɔhane kɔkɔbɔlɛ ne anu hanle aze la a le kɛ bɛhanle bɛvanenle Kelaese mboane ekpunli ekyi 144,000 ne anwo titile. Yɛbanwu ye wɔ Tile 5 ne anu kɛ kolaa na 1935 ara la, bɛhilehilele nu kɛ Keleseɛnemaanle asɔne ne anu amra anu dɔɔnwo baboka “menli pemgbenleamgbe” mɔɔ bɛha bɛ nwo edwɛkɛ wɔ Yekile 7:9, 10 la anwo na bɛbayɛ eku mɔɔ tɔ zo nwiɔ mɔɔ bɛbanyia anwuma kɛ ahyɛlɛdeɛ kɛ bɛgyinlanle Kelaese afoa wɔ awieleɛ mekɛ ne anu la.

e Wɔ September 1920 ne anu, bɛhɛlɛle edwɛkɛ titile bie bɛhilehilele ɛkpɔlɛ ngakyile dɔɔnwo mɔɔ anloa yɛ se mɔɔ zile wɔ Canada, England, Germany, nee United States wɔ konle ne anu la anu wɔ The Golden Age (mɔɔ kɛkala bɛfɛlɛ ye Awake!) la anu. Saa ɛfa ɛtoto nwo a, ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ lumua kolaa na ewiade konle mɔɔ lumua ara la anu ɛkpɔlɛ ɛdeɛ ne le ekyi kolaa.

f Bɛhɛlɛle Ɛzinzalɛ Arane ne wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu bɛmanle eku ekyi ne anu amra titile amaa yeaboa bɛ.