Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

CHAPITRE 4

Yehowa atumbisha eshina dyaaye

Yehowa atumbisha eshina dyaaye

AKISAMBILA UNO SHAPITRE

Bafubi b’Efile Mukulu abaapa Eshina dyaaye kinemo kidilombeene

1, 2. Mushindo kinyi wi Bible a Traduction du monde nouveau mutumbishe eshina dy’Efile Mukulu?

MWIFUKU dya 2/12/1947, efuku dibaadi ditaale kadi dibaadi nguba apenyapenya ngofu, kasaka kapeela ka beena Kidishitu bedibwe mwimu ba ku Betele a ku Brooklyn, mu New York, ababanga kutompa kukita mudimo ukata. Uno mudimo ubaadi bukopo, kadi kunyima kwa bipwa 12 abaadi nka bepaane ku wanka. Ku nfudiilo, mu dya Lubingo dya 13/3/1960, abaadi bapudishe kwaluula kwa Bible mupya. Myeshi isatu kunyima, mwifuku dya 18/6/1960, mukwetu Nathan Knorr baadi muleshe bantu volime a nfudiilo a Bible a Saintes ÉcrituresTraduction du monde nouveau ku kikongeno kikata kibaadi kikitshikye mu Manchester, mu Angleterre. Baadi muleshe bibaadi abipusha bantu booso babaadi abamuteemesha pabambile shi: ‘Lelo nyi efuku dya muloo kwi Batemwe ba Yehowa ba mu nsenga ishima!’ Kintu kikata kibaadi mu uno Bible na kibaadi kipe bantu muloo nyi nkumona shi misango ibungi mbafunde eshina dy’Efile Mukulu.

Bible a Les Écritures grecques chrétiennes-Traduction du monde nouveau baadi mutukye mu Anglais mu 1950 ku kikongeno kya Kukula kwa kwa mudimo wa teokrasi (Ku mboko ibakashi: Yankee Stadium, New York City; ku ibalume: Ghana)

2 Mu ma Bible ebungi ta mbafunde eshina dy’Efile Mukulu nya. Kadi bafubi ba Yehowa bedibwe mwimu abaadi bakambile mayele a Satana a kushima eshina dy’Efile Mukulu mu binangu bya bantu. Mu mayi a ku mbangilo kwa Bible a Traduction du monde nouveau batuukile dyadya efuku abaadi bafunde shi: “Kintu kya muulo ukata pabitale uno Bible nyi nkwalusha kwa eshina dy’Efile Mukulu pa mbalo idilombeene.” Oolo, Bible a Traduction du monde nouveau atemuna eshina dy’Efile Mukulu Yehowa misango ikile pa 7000. Uno Bible mutumbishe eshina dya Nshetu e mwiyilu, Yehowa mu mushindo wa kukaanya!

3. (a) Kinyi kibaadi kishinguule bafubi ba Yehowa pabitale akipatuula eshina dy’Efile Mukulu? (b) Mushindo kinyi watudi balombeene kupusha mukanda wa Efilu 3:13, 14? (Tala kashibo akamba shi: “ Akipatuula eshina dy’Efile Mukulu.”)

3 Mu bipwa bibaadi kumpala, Balongi ba Bible abaadi abamono shi eshina dy’Efile Mukulu adipatuula shi “ne nka bino byandi.” (Efi. 3:14, King James Version) Nyi bwakinyi, Kitenta kya Mulami kya mu 1/1/1926 kibaadi kyambe shi: “Eshina Yehowa adipatuula Yawa e kwanka ku bukome bwaye’ye nabeene, . . . Yawa shi na mbangilo sunga nfudiilo.” Anka, pabaabadi babangye kwaluula Bible a Traduction du monde nouveau, Yehowa baadi mukwashe bafubi baaye bwa kushinguula shi eshina dyaaye tadilesha penda shi mwipangye nya kadi adilesha shi nyi Efile sha mpàngo na kwete kukita mufubo. Abaadi bamone shi eshina Yehowa adilesha shi “Yawa ayikashaa.” Oolo, Yehowa baadi mukite bwashi nsenga na eyilu na bintu bi mwanka bikale kwanka, na kwete kutungunuka na kukita bwa kulombasha akikyebe eshimba dyaaye na mpàngo yaaye. Binobino, bwakinyi abitungu shi eshina dy’Efile Mukulu ditumbishibwe, na mushindo kinyi watudi balombeene kwiditumbisha?

Kwikasha Eshina dy’Efile Mukulu selele

4, 5. (a) Nsaa yatutekye shi: “Eshina dyoobe dikale diselele,” tukwete kuteka kinyi? (b) Bwakinyi na nsaa kinyi ayikyebe kwikala eshina dy’Efile Mukulu diikashwe selele?

4 Yehowa akumiina shi eshina dyaaye ditumbishibwe. Byabya, mpàngo yaaye ya kumpala ngya kwikasha eshina dyaaye selele, bu byabimweneka mu mwanda wa kumpala wi mu luteko lubatushile Yesu bu kileshesho shi: “Eshina dyobe dikale diselele.” (Mat. 6:9, NW) Nsaa yatutekye bino, tukwete kuteka kinyi?

5 Nka bu byatwikele bamone mu Shapitre 1 a uno mukanda, kuteka kwashi “Eshina dyobe dikale diselele” nyi ngumune wa ku myanda isatu ibaadi itemune Yesu mu luteko lwa kileshesho pabitale mpàngo y’Efile Mukulu. Ingi myanda ibidi ngino: “Bufumu boobe bufikye, kyokyebe kikitshikye.” (Mat. 6:10) Byabya, nka bu byatutekaa Yehowa bwashi Bufumu bwaye bufikye na bwashi kyakyebe kikitshikye, tukwete kuteka Yehowa bwashi akite kintu kampanda bwa kwikasha eshina dyaaye diselele. Mu angi mayi, twi kwamba shi atutekaa Yehowa bwashi akite kintu kampanda bwa kusuula eshina dyaaye dibaadi disabuulwe kubanga pabatukile buntomboshi bwa mu Edene. Mushindo kinyi aukyebe Yehowa kwaluula luno luteko? Amba shi: “Nalesha bwiselele bw’eshina dyande dikata dyabadi balwishe mukantshi mwa bisamba.” (Es. 36:23; 38:23) Ku Armagedone, pakyebe kukaasha bubi booso, Yehowa akyebe kwikasha eshina dyaaye diselele kumpala kwa bipangwa byooso.

6. Mushindo kinyi watudi balombeene kwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele?

6 Kubanga kala, Yehowa mmupe bantu mushindo wa kwikasha eshina dyaaye selele. Eyendo shi tatwi balombeene kwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele kukila byadidi nya. Adyo ndipwe kwikala selele mu byooso. Mushindo kinyi watudi balombeene kwidikasha selele? Yeeshaya amba shi: “Yehowa sha bukome booso ngi mulombeene nwashinguula bu akishila [eselele, NW].” Na Yehowa aye nabeene bambile pabitale mwilo waye shi: “Abatumbisha Eshina dyande, . . . basuuse kumpala kw’Efile Mukulu a Isaleele.” (Yesh. 8:13; 29:23) Byabya, atwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele patwidyata bu di pabwadyo na di kunundu kwa mashina ooso, patunemeka kyadilesha, na patukwasha bangi bwa kwidyata bu diselele. Atulesha shi atutshinyi sunga kusuusa kumpala kw’eshina dy’Efile Mukulu patukumiina shi Yehowa nyi Nfumu etu na patumukokyela n’eshimba dyetu dyooso.—Mye. 3:1; Bif. 4:11.

Mbalumbuulwe bwa kutwala na kutumbisha eshina dy’Efile Mukulu

7, 8. (a) Bwakinyi kubaadi kukile mafuku kumpala kwashi bafubi b’Efile Mukulu batwale eshina dyaaye? (b) Nkinyi kyatukyebe kutaluula binono?

7 Bafubi b’Efile Mukulu ba ano mafuku abaadi bafunde eshina dy’Efile Mukulu kubanga mu bipwa 1870. Bu kileshesho, mu Kitenta kya Mulami a Siyoona kya mweshi wa Mwanda 1879 na mukanda wa ngono (Cantiques de l’Épouse) ubaadi utuukye mu kyakya kipwa kimune, mubaadi eshina dya Yehowa. Sunga mbyabya, abimweneka shi kumpala kwashi Yehowa atadiile bafubi baaye bwashi bekale abetaminyibwa mwishina dyaaye, baadi mumone shi abitungu babande kulombasha ingi myanda itekibwe bwa kupeta kyakya kinemo. Mushindo kinyi ubaadi Yehowa mulumbuule bano Balongi ba Bible ba kwibedi bwa kutwala eshina dyaaye?

8 Patutala mu bipwa 1800 na 1900, atumono mushindo ubaadi Yehowa mupe bafubi baaye mpushisho ebuwa a myanda ya binyibinyi ikata itale eshina dyaaye. Tubande kutala myanda isatu ya binyibinyi.

9, 10. (a) Bwakinyi Kitenta kya Mulami kibaadi akikamba kwisambila nka pabitale Yesu? (b) Nkushintuluka kinyi kubaadi kutukye kubanga mu 1919 na kunyima, na mbipeta kinyi bibaatukile? (Tala dingi kashibo akamba shi: “ Mushindo wi Kitenta kya Mulami nkitumbishe eshina dy’Efile Mukulu.”)

9 Wa kumpala, bafubi ba Yehowa abafikile mu kupeta mweneno ebuwa pabitale muulo autungu kupa eshina dy’Efile Mukulu. Balongi ba Bible ba sha kululama ba kwibedi abaadi abamono shi mulambu wa nkuulo nyi mwanda ukata wabalongyesha mu Bible. Nyi bwakinyi Kitenta kya Mulami kibaadi akikamba kwisambila nka pabitale Yesu. Bu kileshesho, mu kipwa kya kumpala, uno jurnale baadi mufunde eshina dya Yesu misango ekumi kukila eshina dya Yehowa. Pabitale Balongi ba Bible ba aa mafuku, Kitenta kya Mulami kya mu 15/3/1976, kibaadi kyambe shi abaadi abapa Yesu “kinemo kikilekile.” Anka kunyima kwa mafuku, Yehowa baadi mwibakwashe bwa kushinguula muulo wabakwete kupa eshina dy’Efile Mukulu kwi Bible. Nkinyi kibaadi kikite Balongi ba Bible? Kyakya Kitenta kya Mulami kimune akyamba shi kubanga mu 1919, “ababangile kukamba kupa kinemo kwi Yehowa, Nshaye na Mesiya e mwiyilu.” Na dingi, mu bipwa bibalondele 1919, Kitenta kya Mulami kibaadi kitemune eshina dy’Efile Mukulu misango ikile pa 6 500!

10 Pa’bo kupa eshina dya Yehowa kinemo kidilombeene, bano bakwetu abaadi baleshe shi mbafule eshina dy’Efile Mukulu. Anka bu Moyiise, ababangile ‘kuukisha eshina dya Yehowa.’ (Miy. 32:3; Mis. 34:3) Akupu, bu bibaadi bilayibwe mu Bifundwe, Yehowa baadi mumone kifulo kyaabo bw’eshina dyaaye na baadi mwibakumiine.​—Mis. 119:132; Eb. 6:10.

11, 12. (a) Mu mushindo kinyi mubaadi myanda ayisambila mikanda yetu ibangye kushintuluka kunyima kwa 1919? (b) Yehowa baadi akaka binangu bya bafubi baaye ku kinyi, na bwakinyi?

11 Wa kabidi, beena Kidishitu ba binyibinyi abapetele mpushisho ebuwa a mudimo wibape Efile Mukulu. Mafuku apeela kunyima kwa 1919, bakwetu bedibwe mwimu babaadi abakunkusha mudimo abamwene shi abitungu kutaluula butemuki bwa Yeeshaya. Kubanga paapa, myanda ibaadi ayisambila mikanda yetu ibabangile kushintuluka. Mushindo kinyi ubaadi kuno kushintuluka bu “kya-kudya pa nguba atungiibwa”?​—Mat. 24:45.

12 Kumpala kwa 1919, Kitenta kya Mulami takibaadi kibande kwisamba pabitale ano mayi a Yeeshaya nya: “Yehowa amba shi ‘tumonyi twande’mi nnanwe’ ‘nwi bafubi bande bandi musangule.’” (Badika Yeeshaya 43:10-12.) Kadi mafuku apeela kunyima kwa 1919, mikanda yetu ibabangile kutaluula aa maverse a mu Bible, kunyingisha bedibwe mwimu booso bwa kukita uno mudimo wabadi bebape kwi Yehowa—mudimo wa kutuusha bu kamonyi pabitale Efile Mukulu. Byabya, kubanga mu 1925 mpa na mu 1931, abaadi bataluule shapitre 43 a mukanda wa Yeeshaya mu nimero 57 ilekeene ya Kitenta kya Mulami, na nimero ooso baadi akula ano mayi pabitale beena Kidishitu b’eyendo. Eyendo, mu byabya bipwa, Yehowa baadi akaka binangu bya bafubi baaye ku mudimo ubaabadi na kya kukita. Bwakinyi? Bibaadi bwashi “bebatompe kumpala.” (1 Tim. 3:10) Kumpala kwa kutwala eshina dy’Efile Mukulu, Balongi ba Bible abaadi na kya kulesha Yehowa ku bukwashi bwa midimo yaabo shi mba tumonyi.​—Luk. 24:47, 48.

13. Mushindo kinyi wi Eyi dy’Efile Mukulu adilesha uno mwanda wa muulo ukata aukyebe kulombana?

13 Wa kasatu, bafubi ba Yehowa abafikile mu kumona muulo wa kwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele. Mu bipwa bya 1920, abaadi bashinguule shi kwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele nyi mwanda ukile bukata. Mushindo kinyi wi Eyi dy’Efile Mukulu adilesha uno mwanda wa muulo ukata? Twate bileshesho bibidi. Mmwanda kinyi ukata ubaadi utume Yehowa bwa kukuula Isaleele mu Ejiipitu? Yehowa bambile shi: “Bwashi bawukishe eshina dyande mu nsenga yooso.” (Efi. 9:16) Na bwakinyi Yehowa baadi mufwile Isaleele lusa pabaabadi bamutombokyele dingi? Yehowa bambile dingi shi: “Neyelele ku mufubo mwanda w’eshina dyande, bwashi tala dyadidiibwa bu kintu kya pasha ku meeso a bisamba.” (Es. 20:8-10) Ino myanda na ingi i mu Bible ibaadi ilongyeshe Balongi ba Bible kinyi?

14. (a) Nkinyi kibaadi kishinguule bafubi b’Efile Mukulu ku nfudiilo kwa 1920? (b) Mpushisho mupya bapetele balongi ba Bible pabitale mudimo wa kulungula mukandu wibuwa baadi mwibatume bwa kukita kinyi? (Tala dingi kashibo akamba shi: “ Kibaadi akitumu bantu bwa kulungula munkandu wibuwa.”)

14 Ku nfudiilo kwa 1920, bafubi b’Efile Mukulu abaadi bashinguule akipatuula myanda ibaadi Yeeshaya mwakule takudi bipwa pepi na 2700. Pabitale Yehowa, Yeeshaya bambile shi: “Byabya ngi biboodi mukunkushe mwilo oobe, bwashi opete eshina dya nkumo.” (Yesh. 63:14) Balongi ba Bible abaadi bapushe shi mwanda wa kumpala wi na muulo nyi nkwikasha eshina dy’Efile Mukulu selele, ta kipandjilo kyabo nya. (Yesh. 37:20; Es. 38:23) Mu 1929, mukanda wa Butemuki (Angl.) ubaadi uleshe uno mwanda shi: “Eshina dya Yehowa nyi di na muulo ukata kumpala kwa bipangwa byooso.” Uno mpushisho mupya baadi mutume bafubi b’Efile Mukulu bwa kwipaana dingi mu mudimo wa kutuusha bu kamonyi pabitale Yehowa na kusuula eshina dyaaye.

15. (a) Mu 1930 bakwetu abaadi bapete kinyi? (b) Nsaa kinyi ibalombeene?

15 Ku mbangilo kwa 1930, bakwetu abaadi bapete mpushisho ebuwa pabitale muulo w’eshina dy’Efile Mukulu, na mudimo ubaadi Efile Mukulu mwibape, na kuuka kalolo mwanda ukata ubaadi autungu kupudishwa. Byabya, nsaa ibaadi ilombane bwashi Yehowa ape bafubi baaye kinemo kya kutwala eshina dyaaye. Bwa kumona mushindo ubabidi bikitshikye, tubande kutala ingi myanda ibaadi ikitshikye mu mafuku a kala.

Yehowa baata “mwilo bwa eshina dyaaye”

16. (a) Mu mushindo kinyi ukata ukwete Yehowa kutumbisha eshina dyaaye? (b) Mu mafuku a kala, mbanaanyi abaabangile kufuba bu mwilo bw’eshina dy’Efile Mukulu?

16 Ungi mushindo ukata ukwete Yehowa kutumbisha eshina dyaaye nyi kwikala na mwilo pano pa nsenga bwa kutwala eshina dyaaye. Kubanga mu 1513 K.B.B., mwilo wa Isaleele ubaadi bu mwilo aulesha eshina dya Yehowa. (Yesh. 43:12) Sunga mbyabya, abakutshile kulama kilombeno kyabo n’Efile Mukulu, na mu 33 B.B., abaadi bashimishe kipwano kikata kibaabadi nakyo na Yehowa. Kunyima kwa mafuku apeela, Yehowa baadi ‘mutembele maumbo bwa kwimusangula mwilo bwa eshina dyaaye.’ (Bik. 15:14, Kilombeno kipya 2009) Uno mwilo upya ubaadi usangulwe ubaadi awitaminyibwa bu “Isaleele eEfile Mukulu,” musangishe balongi ba Kidishitu bedibwe mwimu ba mu maumbo elekeenelekeene.​—Gal. 6:16.

17. Nkinyi kibaadi Satana mobeshe kutwesha?

17 Pepi na kipwa kya 44 B.B., ‘ababangile kwitanyina balongi [ba Kidishitu] bu beena Kidishitu.’ (Bik. 11:26, Kilombeno kipya 2009) Ku mbangilo, dyadya eshina dibaadi adilesha nkapenda abo beena Kidishitu ba binyibinyi. (1 Mp. 4:16) Anka, bu bibaadi bileshibwe mu lukindji lwa Yesu lwa mbyo ibuwa na lubishi lubi, Satana baadi mobeshe kutwesha kafutakanyi bwashi eshina dya bu beena Kidishitu dipalakane mpa na kwi Balangwidi ba madimi. Pa mwanda wa byabya, kunyima kwa bipwa nkama, kwilekeena takubaadi akumweneka dingi kalolo pankatshi pa beena Kidishitu ba binyibinyi na Balangwidi ba madimi. Kadi bibaadi bibangye kushintuluka mu “kipungo kya kuumbula” kibabangile mu 1914. Bwakinyi? Mwanda miikeyilu ibabangile kwabuula beena Kidishitu ba madimi na beena Kidishitu b’eyendo.​—Mat. 13:30, 39-41.

18. Nkinyi kibaadi kikwashe bakwetu bwa kushinguula shi bibaadi abitungu kwata dingi eshina?

18 Kunyima kwa kusangula mpika a kishima mu 1919, Yehowa baadi mukwashe bafubi baaye bwa kushinguula mudimo ubaadi mwibape bwa kukita. Abaadi bamone musango umune shi kulungula mukandu wibuwa ku nshibo na nshibo kubaadi kuleshe kwilekeena kwi pankatshi pa’bo na beena Kidishitu ba madimi. Pabaabadi bashinguule byabya, takubakidile mafuku ebungi bwabadya kushinguula shi eshina dya bu “Balongi ba Bible” tadibaadi adikamba kulesha kwilekena kwi pankatshi pa’bo na bangi nya. Tababaadi na muwa penda bwa kulonga Bible, kadi abaadi na kya kulungula bangi pabitale Efile Mukulu, kutumbisha na kunemeka eshina dyaaye. Byabya, eshina kinyi dibaadi dilombane bwa mudimo ubaabadi na kya kukita? Luno lukonko lubaadi lupete lwaluulo mu 1931.

Programe a kikongeno, 1931

19, 20. (a) Nkitshibilo kinyi ki na muloo kibaabadi baukishe ku kikongeno kibaadi kikitshikye mu 1931? (b) Bakwetu abakitshine kinyi pabaabatshile eshina dipya?

19 Mu mweshi wa Musambo mu 1931, Balongi ba Bible pepi na 15 000 abafikile ku kikongeno mu Columbus, mu Ohio (États-Unis). Pa kumona masaki a programe a kikongeno, bantu abaadi bakeme pa kumona maleta abidi akata J na W mwisaki dya mbangilo. Ababangile kwiyipusha shi: ‘A ano maleta aalesha kinyi?’ Bangi ababangile kupwandjikisha akilesha ano maleta. Akupu, mu dya Lubingo, mwifuku dya 26/7/1931, Joseph Rutherford baadi mwakule pabitale kitshibilo kimune kibaadi akitungu kwata ku kino kikongeno. Mu kino kitshibilo mubaadi ano mayi: “Atukyebe bwabadya kwituuka na kwitwitamina mwishina dya kutuusha bu kamonyi, dya bu Batemwe ba Yehowa.” Yaaya nsaa, bantu booso abaadi bapushe akipatuula aa maleta—abaadi aalesha Batemwe ba Yehowa (Jehovah’s Witnesses mu Anglais), eshina adifiki mu Bifundwe, mu Yeeshaya 43:10.

20 Bantu abaadi beele misaase na kukupila bikashi munda mwa kipindji kila bwa kulesha shi abaadi bakumiine kino kitshibilo. Ku kisaashi, bantu ba mu maumbo e kula abaadi bapushe bibaadi bantu na muloo mu Columbus! Ernest na Naomi Barber ba mu Australie abatentekyesha shi: “Pababangile bantu kukupila bikashi mu Amerique, bakwetu ba mu Melbourne ababangile kwitumba na kwela yaabo misaase. Tatwi balombene kuluba uno mwanda nya!” *

Eshina dy’Efile Mukulu dikwete kutumbishibwa mu nsenga ishima

21. Mushindo kinyi ubaadi eshina dipya dibatume bwa kwipaana dingi ngofu mu mudimo wa kulungula mukandu wibuwa?

21 Kupeta kw’eshina adifiki mu Bifundwe dya bu Batemwe ba Yehowa dibaadi dipe bafubi b’Efile Mukulu bukome bwa kwipaana dingi ngofu mu mudimo wa kulungula mukandu wibuwa. Edward na Jessie Grimes, ba mbala-mashinda ba mu États-Unis babaadi ku kikongeno kya mu Columbus mu 1931, abambile shi: “Tubakatukile ku nshibo bu Balongi ba Bible, twekwalukiila ku kyolwa n’eshina dya bu Batemwe ba Yehowa. Tubaadi na muloo wa kwikala n’eshina dya kwitukwasha bwa kutumbisha eshina dy’Efile Mukulu etu.” Kunyima kwa kyakya kikongeno, bangi Batemwe abatushile angi mayele a kulungula mukandu wibuwa bwa kukita byabya. Abaadi abelubula kwi bantu na tukanda tubaabadi abebapa. Mu tuno tukanda abaadi bafunde shi: “Ne Temwe a YEHOWA alungula Bufumu bwa YEHOWA Efile etu.” Oolo, bafubi b’Efile Mukulu abaadi na muloo wa kutwala eshina dya Yehowa, na abaadi bapwe kulumbuulwa bwa kulungula kyadipatuula kwi bantu ba mu nsenga ishima.​—Yesh. 12:4.

“Tubakatukile ku nshibo bu Balongi ba Bible, twekwalukiila ku kyolwa n’eshina dya bu Batemwe ba Yehowa”

22. Nkinyi akilesha shi mwilo wa Yehowa ngwilekeene na bingi bipwilo?

22 Kubapu kukila bipwa bibungi kasha Yehowa atuma bakwetu bedibwe mwimu bwa kwata eshina adilesha kwilekeena kwi pankatshi pa’bo na bangi. Kubanga mu 1931, Satana mobeshe kutwesha kafutakanyi pabitale beena Kidishitu b’eyendo su? Mobeshe kukutshisha bantu bwashi tabamonanga shi twi belekeene na bingi bipwilo su? Nya, ta mobeshe! Anka, eshina dyetu dya bu tumonyi tw’Efile Mukulu aditwabuula na bangi bantu, dikwete kwenda na kuukibwa ngofu. (Badika Mika 4:5; Malakii 3:18.) Na dingi, lelo uno eshina dy’Efile Mukulu tadidi nka bu dyetu, nyi bwakinyi su muntu beditemuna, bantu abamonaa musango umune shi nyi Temwe a Yehowa. Pamutwe pa kwikala bashikiilwe na myesheshi ya bipwilo bi bu myengye, lulangwilo lwa binyibinyi lwa Yehowa lwi “kunundu kwa myengye” yooso. (Yesh. 2:2) Lelo uno, lulangwilo lwa Yehowa n’eshina dyaaye diselele mbitumbishibwe ngofu.

23. Muyiile Misambo 121:5, mbya binyibinyi kinyi pabitale Yehowa abitunyingisha ngofu?

23 Muloo kinyi watudi nao pa kuuka shi Yehowa kwete kwitukalwila ku tuteo twa Satana ano mafuku mpa na mu mafuku e kumpala! (Mis. 121:5) Twi na kya kupusha bu bibaadi bipushe mufundji umune a Misambo bambile shi: ‘Ki na mwabi, kisamba ki na Yehowa bu Efile Mukulu, wi na mwabi, mwilo wadi mwisangwile bu bupyanyi.’​—Mis. 33:12.

^ par. 20 Tala Shapitre 7, esaki 72-74, bwa kuuka ingi myanda pabitale kutumika na kisaashi.