Julani

Lutani pa vo ve mukati

MUTU 4

Yehova Wakweza Zina Laki

Yehova Wakweza Zina Laki

FUNDU YIKULU YA MUTU UWU

Ŵanthu aku Chiuta aziŵikiska zina laki lapade

1, 2. Kumbi Bayibolo la New World Translation likweza wuli zina laku Chiuta?

NDIMULENJI, pa Chiŵi, 2 December 1947, kagulu kamanavi ka abali akusankhika kuti akawusiyi limoza ndi Yesu kuchanya a pa Beteli ku Brooklyn, New York, kangwamba kugwira nchitu yikulu ukongwa yakufwatuliya Bayibolo. Nchitu iyi yenga yakuvukisa ndipu anguyigwira kwa vyaka 12. Pa Sabata, 13 March 1960, angumaliza nchitu yeniyi. Pati pajumpha myezi yitatu, M’bali Nathan Knorr wangutuzga Bayibolo losi la New World Translation of the Holy Scriptures, pa unganu wo unguchitikiya m’msumba wa Manchester ku England, pa 18 June 1960, ndipu ŵanthu wo ŵenga pa unganu wenuwu angukondwa ukongwa. M’bali yo wangukamba nkhani wangukonkhoska mo ŵanthu avwiyanga. Iyu wanguti: ‘Msanawale ndi zuŵa la likondwa kwa Akaboni aku Yehova pacharu chosi!’ Ŵanthu angukondwa ukongwa pa nyengu iyi chifukwa chakuti zina laku Chiuta lingugwiriskikiya nchitu ukongwa m’Bayibolo ili.

Bayibolo la New World Translation of the Christian Greek Scriptures lingutuzgika pa unganu wamutu wakuti, Kukuwa kwa Gulu Laku Chiuta wo unguchitika mu 1950 (Kumazge: Yankee Stadium, New York City; kumaryi: Ghana)

2 Mabayibolo nganandi ngalivi zina laku Chiuta. Kweni ateŵeti aku Yehova akusankhika anguyesesa kulimbana ndi nthowa zaku Satana zakuti ŵanthu aleki kuziŵa zina laku Chiuta. Mazu ngakwamba nga m’Bayibolo la New World Translation lo lingutuzgika pa unganu wenuwu ngangukamba kuti: “Chinthu chapade ukongwa m’Bayibolo ili, nchakuti tawezgiyamu zina laku Chiuta m’malu ngakwenere.” Mu Bayibolo ili mwe zina chayilu laku Chiuta lakuti Yehova kujumpha maulendu 7,000. Ivi vilongo kuti Bayibolo ili lakweza nadi zina laku Yehova, Auskefwi akuchanya!

3. (a) Kumbi abali ŵidu anguziŵa kuti zina laku Chiuta ling’anamuwanji? (b) Kumbi Lemba la Chituwa 3:13, 14 ling’anamuwanji? (Wonani bokosi lakuti, “ Vo Zina Laku Chiuta Ling’anamuwa.”)

3 Pakwamba, Akusambira Bayibolo aziŵanga ŵaka kuti zina laku Chiuta ling’anamuwa kuti “Ndini mweniyo Ndini.” (Chit. 3:14) Mwaviyo, Chigongwi cha Alinda cha January 1, 1926 chingukamba kuti: “Zina lakuti Yehova ling’anamuwa kuti palivi yo wakumulenga, . . . Iyu walivi chiyambi ndipuso chigoti.” Kweni akufwatuliya Bayibolo la New World Translation ŵati ayamba kugwira nchitu yawu, Yehova wanguŵawovya kuziŵa kuti zina laki ling’anamuwa venivi pe cha, kweni lilongo so kuti iyu ndi Chiuta yo wafiska chilatu chaki. Yiwu anguziŵa kuti zina laku Yehova ling’anamuwa kuti “Wachitiska Kuja.” Iyu wanguchitiska kuti charu kweniso vakulengeka vazeru vijeku, ndipuso walutirizga kuchitiska kuti khumbu laki ndi chilatu chaki vifiskiki. Nanga nchifukwa wuli zina laku Chiuta likhumbika kukwezeka, ndipu isi tingachitanji kuti tikwezi zina lenili?

Kupaturika kwa Zina Laku Chiuta

4, 5. (a) Kumbi ting’anamuwanji asani tiromba kuti, “Lipaturiki zina linu”? (b) Kumbi Chiuta watowesengi zukwanji zina laki, nanga walitowesengi munthowa wuli?

4 Yehova wakhumba kuti zina laki likwezeki. Ndipu chilatu chaki chikulu nkhupatuwa zina laki nge mo rombu lo Yesu wangusambiza likambiya kuti: “Lipaturiki zina linu.” (Mat. 6:9) Kumbi ting’anamuwanji asani tiromba kuti, “Lipaturiki zina linu”?

5 Nge mo tingusambiriya m’Mutu 1 wa buku ili, mazu ngakuti “Lipaturiki zina linu” nge mugulu la vinthu vitatu vakukwaskana ndi chilatu chaku Yehova vo Yesu wangukamba murombu laki. Vinyaki viŵi ndi: “Ufumu winu uzi. Khumbu linu lichitiki.” (Mat. 6:10) Nge mo tirombe kuti Yehova wachitepu kanthu kuti Ufumu waki uzi kweniso kuti khumbu laki lichitiki, ndimu so tipemphe kuti wachitepu kanthu kuti zina laki lipaturiki. Tingakamba so kuti tipempha Yehova kuti wachitepu kanthu kuti watowesi zina laki lo lafipiskika ndi vinthu viheni vo vikwamba kutuliya po ŵanthu angugarukiya m’munda wa Edeni. Kumbi Yehova wamukengi wuli rombu lenili? Iyu wakamba kuti: “Ndikarunjikiskanga utuŵa wa zina langu likulu, lo lakazuzgika mukati mu ŵamitundu.” (Ezek. 36:23; 38:23) Asani wazituzgapu viheni vosi pa nkhondu ya Aramagedoni, Yehova wazamutowesa zina laki m’chilengedu chosi.

6. Kumbi tingachita wuli kuti titowesi zina laku Chiuta?

6 Kwamba kali, Yehova wazomerezga kuti ateŵeti ŵaki agwirengi nchitu yakutowesa zina laki. Mbuneneska kuti tingalitowesa ukongwa cha zina laku Chiuta chifukwa ndituŵa pamwenga ndakupaturika kali. Sonu kumbi tingalitowesa wuli zina lenili? Yesaya wangulemba kuti: “[Yehova wa] maŵanja, iyu ndiyu mutenere kuziŵa kuti ngwakupaturika.” Yehova nayu wangukamba vakukwaskana ndi ŵanthu ŵaki kuti: ‘Apatuwengi zina langu . . . , ndipu awopengi Chiuta waku Yisraele.’ (Yes. 8:13; 29:23) Mwaviyo, tipatuwa zina laku Chiuta asani titiliwona kuti ndapade kweniso ndapachanya ukongwa kuluska mazina nganyaki ngosi. Titilipatuwa so asani tiziŵa vo ling’anamuwa kweniso asani titovya anyidu kuti nawu aliwonengi kuti ndakupaturika. Tilongo kuti titopa kweniso titumbika zina laku Chiuta asani tiwona Yehova nge Wakuwusa kweniso asani titimuvwiya ndi mtima wosi.Nthanthi 3:1; Chiv. 4:11.

Yehova Wanguŵawovya Kuti Ayambi Kuziŵika ndi Zina Laki Kweniso Kulikweza

7, 8. (a) Nchifukwa wuli panguto nyengu kuti ŵanthu aku Chiuta ayambi kuziŵika ndi zina laki? (b) Kumbi tikambiskanengenji?

7 Kutuliya cha m’ma 1870, ateŵeti aku Chiuta agwiriskiya nchitu zina laku Chiuta m’mabuku ngawu. Mwakuyeruzgiyapu, zina lakuti Yehova lenga mu Chigongwi cha Alinda cha August 1879 ndi m’buku lasumu la Songs of the Bride lo lingutuwa m’chaka chenichi. Kweni Yehova wechendazomerezgi kuti ŵanthu ŵaki ayambi kuziŵika ndi zina lenili, wanguwonesesa kuti yiwu aziŵi dankha fundu zinyaki zakukwaskana ndi zina laki. Kumbi Yehova wanguŵawovya wuli Akusambira Bayibolo kuti ayambi kuziŵika ndi zina laki?

8 Asani tiwona vo vinguchitika kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1800, mpaka kukwamba kwa vyaka va m’ma 1900, tiwona mo Yehova wanguwovye ŵanthu ŵaki kuti aziŵi fundu zauneneska zakukwaskana ndi zina laki. Tiyeni tikambiskani fundu zitatu.

9, 10. (a) Nchifukwa wuli magazini ngakwamba nga Chigongwi cha Alinda ngakambanga ukongwa vakukwaskana ndi Yesu? (b) Kumbi vinthu vingusintha wuli kwambiya mu 1920, nanga nchinthu wuli cho chinguchitika? (Wonani so bokosi lakuti, “ Mo Chigongwi cha Alinda Chakweze Zina Laku Chiuta.”)

9 Chakwamba, ateŵeti aku Yehova anguziŵa kukhumbika kwa zina laku Chiuta. Akusambira Bayibolo akwamba awonanga nge kuti chisambizu chikulu cha m’Bayibolo ndi sembi ya uwombozi. Venivi vilongo chifukwa cho magazini ya Chigongwi cha Alinda yakonkhoskiyanga ukongwa vakukwaskana ndi Yesu. Mwakuyeruzgiyapu, m’magazini ngo ngangutuwa m’chaka cho angwambiya kutuzga magazini, zina laku Yesu lingulembekamu maulendu 10 kujumpha zina laku Yehova. Chigongwi cha Alinda cha March 15, 1976, chingukamba kuti Akusambira Bayibolo akwambiriya atumbikanga Yesu “mwakujumpha mwesu.” Kweni pati pajumpha nyengu, Yehova wanguŵawovya kuti aziŵi mo Bayibolo litumbikiya zina laku Chiuta. Kumbi ivi vinguŵakwaska wuli Akusambira Bayibolo? Magazini yeniyi yingukamba so kuti, kutuliya m’chaka cha 1919, “yiwu angwamba so kutumbika Yehova, Awiski akuchanya aku Mesiya.” Kutuliya mu 1920 mpaka 1929, mu Chigongwi cha Alinda mungulembeka zina laku Chiuta maulendu ngakujumpha 6,500!

10 Abali ŵidu angulongo kuti atanja zina laku Chiuta chifukwa angwamba kulitumbika ukongwa. Mwakuyanana ndi Mosese, yiwu angusankhika kuti ‘akatawuli zina laku Yehova.’ (Mar. 32:3; Sumu 34:3) Pati pajumpha nyengu, Yehova wanguwona chanju cho angulongo pa zina laki ndipu wanguŵachitiya lisungu nge mo wakulayizgiya m’Malemba.Sumu 119:132; Ŵah. 6:10.

11, 12. (a) Kumbi mabuku ngidu ngangusintha wuli pavuli pa chaka cha 1919? (b) Kumbi Yehova wakhumbanga kuti ateŵeti ŵaki anozgekiyenji, nanga nchifukwa wuli?

11 Chachiŵi, Akhristu auneneska anguziŵa kukhumbika kwa nchitu yo Chiuta wanguŵapaska. Chati chajumpha ŵaka chaka cha 1919, Akhristu akusankhika wo alongozganga, angwamba kusanda uchimi waku Yesaya. Kutuliya pa nyengu yeniyi, mabuku ngidu ngangwamba kukonkhoska ukongwa vakukwaskana ndi Yehova. Nchifukwa wuli tingakamba kuti kusintha kwenuku kwenga nge “chakurya [cha] pa nyengu yaki”?Mat. 24:45.

12 Chechendafiki chaka cha 1919, palivi Chigongwi cha Alinda cho chingukonkhoskapu mazu ngaku Yesaya ngakuti: “‘Mwe akaboni ŵangu,’ atiti Ambuya [Yehova], ‘ndi ateŵeti ŵangu wo ndasankha.’” (Ŵerengani Yesaya 43:10-12.) Kweni chaka cha 1919 chati chajumpha, mabuku ngidu ngangwamba kukonkhoska mazu nga m’Bayibolo ngenanga ndipuso kuchiska Akhristu akusankhika kuti agwirengi nchitu yo Yehova wanguŵapaska, yakuchitiya ukaboni zina laki. Kutuwa mu 1925 kufika mu 1931, lemba la Yesaya chaputala 43 lingukonkhoskeka m’magazini 57 nga Chigongwi cha Alinda ndipu magazini yeyosi yalongonga kuti mazu ngaku Yesaya ngakwaska Akhristu auneneska. Viwoneke limu kuti muvyaka venivi Yehova wawovyanga ateŵeti ŵaki kuti anozgeke nchitu yo akhumbikanga kugwira. Nchifukwa wuli wanguchita venivi? Iyu wakhumbanga kuti ‘ayeseki dankha.’ (1 Tim. 3:10) Ŵechendayambi kuziŵika ndi zina laku Chiuta, Akusambira Bayibolo akhumbikanga kulongo mwa vakuchita vawu kuti mbakwenere kuja akaboni ŵaki.Luka 24:47, 48.

13. Kumbi Mazu ngaku Chiuta ngalongo kuti nkhani yakukhumbika ukongwa ndi niyi?

13 Chachitatu, ŵanthu aku Yehova anguziŵa kuti zina laku Chiuta likhumbika kupaturika. M’vyaka va m’ma 1920, anguziŵa kuti nkhani yakukhumbika ukongwa nkhutowesa zina laku Yehova. Kumbi Mazu ngaku Chiuta ngalongo wuli kuti nkhani yeniyi njakukhumbika ukongwa? Wonani vakuyeruzgiyapu viŵi ivi. Nchifukwa wuli Chiuta wangutaska Ayisraele ku Egipiti? Yehova wangukamba kuti: “Alinga kuti zina langu litawuliki mucharu chosi chapasi.” (Chit. 9:16.) Nanga nchifukwa wuli Yehova wanguŵachitiya lisungu Ayisraele ŵati amugarukiya? Yapa napu Yehova wangukamba kuti: “Kweni pa chifukwa cha zina langu, ndinguleka alinga kuti lileki kufipiskika mumasu nga mitundu.” (Ezek. 20:8-10) Kumbi Akusambira Bayibolo angusambiranjipu pa vakuchitika venivi kweniso nkhani zinyaki za m’Bayibolo?

14. (a) Kumbi ŵanthu aku Chiuta anguziŵanji kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1920? (b) Kumbi kuvwisisa uneneska kungukwaska wuli nchitu yakupharazga yo Akusambira Bayibolo agwiranga? (Wonani so bokosi lakuti, “ Chifukwa Chikulu Cho Tipharazgiya.”)

14 Kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1920, ŵanthu aku Chiuta anguziŵa kukhumbika kwa mazu ngo Yesaya wangukamba kweche vyaka 2,700. Iyu wangukamba kuti: ‘Viyo ndimu mungulongozge ŵanthu ŵinu, kujipangiya mwaŵeni zina la unkhankhu.’ (Yes. 63:14) Akusambira Bayibolo anguziŵa kuti nkhani yakukhumbika ukongwa yenga ya kutaskika kwawu cha kweni ya kutowesa zina laku Chiuta. (Yes. 37:20; Ezek. 38:23) Mu 1929, buku la Prophecy lingukonkhoska kuti: “Nkhani yakukhumbika ukongwa m’chilengedu chosi njakukwaskana ndi zina laku Yehova.” Kusintha uku kunguwovya ateŵeti aku Chiuta kuti apharazgengi vakukwaskana ndi Yehova kweniso kususka maboza ngo Satana wangumupusikiya.

15. (a) Kumbi abali ŵidu anguziŵanji m’vyaka va m’ma 1930? (b) Kumbi Yehova wanguwona kuti yeniyi yenga nyengu yakwenere kuchitanji?

15 Kukwamba kwa vyaka va m’ma 1930, abali ŵidu anguziŵa kukhumbika kwa zina laku Chiuta, kukhumbika kwa nchitu yo Chiuta wanguŵapaska kweniso anguziŵa kuti kupaturika kwa zina laku Chiuta ndi nkhani yakukhumbika ukongwa. Sonu Yehova wanguwona kuti ndi nyengu yakwenere kuti ateŵeti ŵaki ayambi kuziŵika ndi zina laki. Kuti tiziŵi mo vingwende tiyeni tiwoni vinthu vinyaki vo vinguchitika.

Yehova Wangusankha Ŵanthu wo Aziŵika ndi “Zina Laki”

16. (a) Kumbi ndi nthowa yapade niyi yo Yehova wakweze zina laki? (b) Kumbi mbayani wo ŵenga akwamba kumiya ŵanthu aku Yehova m’nyengu yakali?

16 Yehova we ndi ŵanthu pacharu wo aziŵika ndi zina laki ndipu yeniyi ndi nthowa yapade yo iyu wakweze zina laki. Kwambiya mu 1513 B.C.E., mtundu wa Yisraele ndiwu wamiyanga ŵanthu aku Yehova. (Yes. 43:12) Kweni yiwu angutondeka kusunga phanganu lo angupangana ndi Chiuta ndipu mu 33 C.E., yiwu angutaya mwaŵi wakuja pa ubwezi ndi iyu. Kweni pati pajumpha nyengu yimanavi, Yehova wangulereska mu ŵamitundu kuti wasankhemu ŵanthu wo aziŵika ndi “zina laki.” (Mac. 15:14) Ŵanthu wo angusankhika angwamba kuziŵika kuti “Yisraele . . . waku Chiuta,” ndipu ŵanthu ŵenaŵa Mbakhristu wo amuwusiya limoza ndi Khristu kuchanya wo atuliya mumitundu yakupambanapambana.Ŵag. 6:16.

17. Kumbi Satana wanguyesesa kuchitanji?

17 Mu 44 C.E., akusambira aku Khristu angwamba kuziŵika kuti “Akhristu” mwakulongozgeka ndi Chiuta. (Mac. 11:26) Pakwamba, zina ili lenga lapade chifukwa lenga la Akhristu auneneska pe. (1 Pet. 4:16) Kweni nge mo Yesu wangukambiya m’ntharika ya tirigu ndi duru, Satana wanguyesesa kuti Akhristu aboza nawu adanikengi kuti Akhristu. Ivi vinguchitiska kuti kwa vyaka vinandi vije vakusuzga kupambaniska pakati pa Akhristu auneneska ndi Akhristu aboza. Kweni ivi vingwamba kusintha ‘m’nyengu yakuvuna’ yo yingwamba mu 1914. Chifukwa wuli? Chifukwa angelu angwamba kupatuwa Akhristu auneneska ndi Akhristu aboza.Mat. 13:30, 39-41.

18. Nchinthu wuli cho chinguwovya abali ŵidu kuwona kuti pakhumbikanga zina linyaki?

18 Muŵanda wakugomezgeka wati wasankhika mu 1919, Yehova wanguwovya ŵanthu ŵaki kuziŵa nchitu yo wanguŵapaska. Pati pajumpha nyengu yimanavi, anguwona kuti nchitu yakupharazga kunyumba ndi nyumba yaŵapambaniskanga ndi Akhristu aboza. Ŵati aziŵa fundu yeniyi, anguwona kuti zina lakuti “Akusambira Bayibolo” ndakukwana cha. Chilatu chawu chikulu chenga kusambira ŵaka Bayibolo cha, kweni kuchitiya ukaboni Chiuta kweniso kutumbika ndi kukweza zina laki. Sonu kumbi ndi zina nili lo latingi likoliyanengi ndi nchitu yo agwiranga? Fumbu lenili lingumukika mu 1931.

Pulogilamu ya unganu wa 1931

19, 20. (a) Kumbi nchipharazgu wuli cho chingukambika pa unganu wo unguchitika mu 1931? (b) Kumbi abali anguchita wuli ŵati alonde zina lasonu?

19 Mu July 1931, Akusambira Bayibolo akukwana 15,000 anguza ku Columbus, Ohio, ku U.S.A., kuti azichiti unganu. Ŵati awona pulogilamu ya unganu anguzizwa ndi vilembu viŵi, J ndi W, vo vingulembeka pachanya. Yiwu ajifumbanga kuti, ‘Kumbi vilembu venivi vimiyanji?’ Ŵanthu akonkhoskanga vakupambanapambana vo vilembu ivi vimiya. Pavuli paki, pa Sabata July 26, M’bali Joseph Rutherford wangukamba nkhani yo yenga ndi mazu nganthazi ngakuti: “Tikhumba kuziŵika kweniso kudanika ndi zina lakuti Akaboni aku Yehova.” Pa nyengu iyi weyosi yo wenga pa unganu wanguziŵa kuti vilembu va JW vimiya zina la Akaboni aku Yehova lakuti Jehovah’s witnesses mu Chingerezi, lo lituliya pa lemba la Yesaya 43:10.

20 Ŵanthu wo ŵenga pa unganu uwu angukondwa chifukwa cha zina lenili ndipu angumba manja kwa nyengu yitali. Vo vinguchitika pa unganu uwu vinguvwika pafufupi charu chosi chifukwa chakuti agwiriskiyanga nchitu wayilesi! Ernest Barber ndi muwolu waki Naomi a ku Australia anguti: “Ŵanthu ŵati ayamba kumba manja ku America, abali ku Melbourne angukondwa ukongwa ndipu nawu angwamba kumba manja. Tiluwengi cha vo vinguchitika”! *

Zina Laku Chiuta Likwezeka Pacharu Chosi

21. Kumbi zina lasonu lenili linguwovya wuli kuti nchitu yakupharazga yiluti panthazi?

21 Zina la m’Malemba lakuti Akaboni aku Yehova, linguchitiska kuti ateŵeti aku Chiuta alutirizgi kugwira nchitu yakupharazga mwaphamphu. Edward Grimes ndi muwolu waki Jessie wo ŵenga apayiniya ku United States nawu ŵengapu pa unganu wo unguchitikiya ku Columbus mu 1931. Yiwu angukamba kuti: “Tingutuwa kunyumba te Akusambira Bayibolo, ndipu tinguwere kunyumba te Akaboni aku Yehova. Tingukondwa kuziŵika ndi zina lo lingutiwovya kukweza zina laku Chiuta widu.” Pavuli pa unganu uwu Akaboni anyaki angwamba kugwiriskiya nchitu nthowa zinyaki zakupharazgiya zina laku Yehova. Asani afika panyumba ya munthu, ajiziŵikiskanga mwakupaska mweneku wa nyumba kadi la uthenga wakuti: “Nde yumoza wa Akaboni aku YEHOVA wo apharazga Ufumu waku YEHOVA Chiuta wawu.” Ŵanthu aku Chiuta angukondwa chifukwa chakuziŵika ndi zina laku Yehova ndipu angunozgeka kupharazga zina lenili pacharu chosi.Yes. 12:4.

“Tingutuwa kunyumba te Akusambira Bayibolo, ndipu tinguwere kunyumba te Akaboni aku Yehova”

22. Nchinthu wuli cho chilongo kuti ŵanthu aku Yehova mbapade?

22 Pajumpha vyaka vinandi kutuliya po Yehova wanguwovye abali ŵidu akusankhika kuti ayambi kuziŵika ndi zina lapade lenili. Kutuliya mu 1931, kumbi khumbu laku Satana lakuti ŵanthu aku Chiuta aleki kuziŵika lafiskika? Kumbi wachitiska kuti vije vakusuzga kuti ŵanthu atipambaniski ndi visopa vaboza? Awa! Chifukwa isi nge Akaboni aku Yehova tiziŵika ukongwa kuluska kali. (Ŵerengani Mika 4:5; Malaki 3:18.) Kukamba uneneska, isi tiziŵika ukongwa ndi zina laku Chiuta mwakuti weyosi yo ngwakujipereka kuligwiriskiya nchitu waziŵika nge yumoza wa Akaboni aku Yehova. M’malu mwakujalizgika ndi visopa vinandi vaboza vo venge phiri, phiri laku Yehova lo limiya kusopa kwauneneska laja ‘litali kwakuruska mapiri nganyaki’ ngosi. (Yes. 2:2) Mazuŵa nganu ŵanthu anandi asopa Yehova kweniso akweza zina laki lakupaturika.

23. Mwakukoliyana ndi Sumu 121:5, kumbi mbuneneska nuwu wakukwaskana ndi Yehova wo utitipaska nthazi?

23 Nchakuchiska ukongwa kuziŵa kuti Yehova watitivikiriya kweniso wazakutivikiriya ku murwani widu Satana. (Sumu 121:5) Te ndi vifukwa vakuvwika vakukambiya mazu ngo wakulemba sumu wangukamba ngakuti: “Wakutumbikika ndi mtundu wo Chiuta waki ndi Ambuya [Yehova], ŵanthu wo aŵasankha kuŵa ŵanthu ŵawu.”Sumu 33:12.

^ ndimi 20 Wonani Mutu 7, peji 72-74 kuti muziŵi mo agwiriskiyanga nchitu wayilesi.