1, 2. (a) Na iwalewale cava e vakayagataka o Jisu me vosa kina vei ira na ilala levu? (b) Era vakatotomuri Karisito vakacava na nona imuri yalodina? Na vuna?

 ERA wavokiti Jisu e dua na ilala levu ena bati ni drano, mani vodo e waqa qai toso yani vakalailai e wai. Na vuna? E kila ni na voqa vinaka na domona e dela ni wai, ena matata kina vei ira kece na vakarorogo na nona itukutuku.—Wilika Marika 4:1, 2.

² Ena veiyabaki e tauyavu kina na Matanitu ni Kalou, era vakatotomuri Karisito na nona imuri yalodina nira veiveisautaka na iwalewale ni nodra vunau mera rogoca kina e levu na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. E dusimaki ira na tamata ni Kalou na Tui mera vakasamataka na iwalewale vou ra qai veisau me salavata kei na ituvaki kei na iyaya vou e rawa ni vakayagataki. Eda vinakata meda vunau vei ira e levu ni bera na icavacava. (Maciu 24:14) Raica mada eso na iwalewale ni vunau eda sa vakayagataka oti, qai vakasamataka na sala o rawa ni vakatotomuria kina nodra vakabauta na tacida ena veigauna sa oti.

3. E vakacudrui ira vakacava na meca ni ka dina noda vakayagataka na niusipepa?

³ Niusipepa. Me tekivu mai na 1879, ratou sa tabaka voli mai o Brother Russell kei na nona itokani na Vale ni Vakatawa, me kauta na itukutuku ni Matanitu ni Kalou vei ira e levu. Ia e vakayagataka e dua tale na iwalewale o Karisito ena veiyabaki ni bera na 1914 me vunautaki kina na itukutuku vinaka vei ira e levu. E tekivu vakayagataki na iwalewale qori ena 1903. A tukuna vei Charles Taze Russell o Dr.  E.  L.  Eaton, na nodra mata na italatala ni Lotu Tawase e Pennsylvania, me rau veivosakitaka eso na ivakavuvuli vakaivolatabu. E vola o Eaton vei Russell: “Au nanuma nira na kauai vakalevu na lewenivanua ni veivosakitaki e matanalevu eso na taro daru sega ni duavata kina.” Ratou nanuma tale ga o Russell kei na nona itokani nira na kauai tale ga na lewenivanua, ratou veivosakitaka me  tabaki qori ena niusipepa rogo na Pittsburgh Gazette. E taleitaki vakalevu na ulutaga era tabaki ena niusipepa. E matata na ivakamacala vakaivolatabu i Russell, mani vakadonuya na niusipepa ya me tabaka e veimacawa na nona ivunau. Qori e vakacudrui ira na meca ni ka dina!

4, 5. (a) Na itovo cava e kilai kina o Russell? (b) Mera vakatotomuri koya vakacava na veiliutaki ena isoqosoqo nikua?

⁴ Era vinakata eso tale na niusipepa mera tabaka na ivunau i Russell. E tukuna na Vale ni Vakatawa ena 1908 ni tabaki na ivunau ena “tinikadua na niusipepa e veimacawa.” Era vakasalataki Russell eso na mataveitacini era kila vinaka na veika me baleta na niusipepa me tokitaka na valenivolavola ni iSoqosoqo mai Pittsburgh ina dua na siti e kilai levu, nira na via tabaka e levu na niusipepa na ulutaga vakaivolatabu. E vakasamataka o Russell na ivakasala ya kei na so tale na ka, mani tokitaka na valenivolavola i Brooklyn, e Niu Yoka ena 1909. Cava e yaco? Ni oti ga e vica na vula, era tabaka e rauta ni 400 na niusipepa na ivunau qai tubu tiko ga na iwiliwili qori. Ni tauyavu na Matanitu ni Kalou ena 1914, sa tabaki tiko ena va na vosa kei na sivia e 2,000 na niusipepa na ivunau kei na ulutaga i Russell!

⁵ Na cava eda vulica kina? E bibi mera yalomalumalumu me vakataki Russell o ira na veiliutaki ena isoqosoqo ni Kalou nikua. Ena sala cava? Ni bera nira vakatulewataka eso na ka bibi, mera dau rogoca nodra ivakasala eso tale.—Wilika Vosa Vakaibalebale 15:22.

6. E veisautaka vakacava na bula na ka dina e tabaki ena niusipepa? Tukuna e dua na kena ivakaraitaki.

⁶ Na ka dina me baleta na Matanitu ni Kalou e tabaki ena niusipepa e veisautaka nodra bula e levu. (Iper. 4:12) E dua vei ira qori o Ora Hetzel, e papitaiso ena 1917. E kaya: “Niu sikovi tinaqu e Rochester, Minnesota ni oti noqu vakamau, au raica ni kotiva tiko mai na niusipepa na ivunau i Russell. E vakamacalataka sara vei au o tinaqu na ka e vulica.” E ciqoma o Ora na ka dina qai yalodina ni kacivaka na Matanitu ni Kalou me 60 na yabaki.

7. Na cava era vakasamataka tale kina na veiliutaki ena isoqosoqo na vakayagataki ni niusipepa?

⁷ E basika ena 1916 e rua na ituvaki era vakasamataka tale kina na veiliutaki ena isoqosoqo na vakayagataki ni niusipepa me kacivaki kina na itukutuku vinaka. Kena imatai, na iMatai ni iValu Levu e vakadredretaka na vakarautaki ni iyaya ni tabaivola. E kaya e dua na ripote mai Peritania ena 1916: “Se tabaki voli ga na ivunau ena 30 vakacaca na niusipepa. Kena irairai ni na lutu sara na iwiliwili qo ni sa saulevu na pepa.” Na ikarua ni ituvaki na nona mate o Brother Russell ena 31 Okotova, 1916. Mani tukuni ena Vale ni Vakatawa ni 15 Tiseba, 1916: “Ni sa takali o Brother Russell, sa na sega tale ni tabaki [ena niusipepa] na ivunau.” E mai cava e kea na vakayagataki ni niusipepa, ni  laurai ni sa mana eso tale na iwalewale me vaka na “Photo-Drama of Creation.”

8. E vakarautaki vakacava na “Photo-Drama of Creation”?

⁸ iYaloyalo. E rauta ni tolu na yabaki eratou vakarautaka tiko kina o Russell kei na nona itokani na “Photo-Drama of Creation” e dau kilai tale ga me Drama, qai sevutaki ena 1914. (Vkai. 21:5) E vakasakiti ni lakovata na iyaloyalo yavala, na katokatoni kei na iloilo veicavuyaki e rokataki. Era taba e vica vata na drau nira dramataka na italanoa vakaivolatabu, era vakayagataki tale ga na manumanu. E tukuna e dua na ripote ena 1913: “E levu na manumanu era kau mai na vanua era maroroi tu kina mera vakayagataki ena iyaloyalo yavala me baleti Noa.” Era rokataka sara ga e ligadra na daudroini mai Lodoni, Niu Yoka, Parisi  kei Philadelphia e drau vakacaca na iloilo veicavuyaki e vakayagataki ena iyaloyalo.

9. Na cava e vakayagataki kina vakalevu na gauna kei na ilavo ena “Photo-Drama”?

⁹ Na cava e vakayagataki kina vakalevu na gauna kei na ilavo ena “Photo-Drama”? E vakamacalataki ena dua na inakinaki e vakadonui ena vica na soqo ni tikina ena 1913: “E vakasakiti, taleitaki qai vakadinadinataki ni yaga na vakayagataki ni droini kei na itaba ena niusipepa ni Merika me rawai ira e levu, vaka kina na veiveisau ni iyaloyalo yavala. Keimami vakabauta ni vakadinadinataka qori na neimami maqosataka na iwalewale ni vunau kei na veivakavulici ena iVolatabu. Keimami nuidei ni iyaloyalo yavala kei na iyaloyalo veicavuyaki e iwalewale laulau qai veiganiti mera vakayagataka na dauvunau kei ira na qasenivuli.”

10. Na vanua cava soti e vakaraitaki kina na “Photo-Drama”?

¹⁰ Ena 1914, e saravi e veisiga na “Photo-Drama” ena 80 na siti. Era sarava e rauta ni walu na milioni na lewenivanua e Merika kei Kenada, bau saravi tale ga e Ositerelia, Peritania, Denmark, Finiladi, Jamani, Niusiladi, Norway, Suwiteni kei Suwitisiladi. A caka tale ga e dua na iyaloyalo lekaleka e sega ni okati kina na iyaloyalo yavala me vakayagataki ena taoni lalai. Na iyaloyalo lekaleka ya e vakatokai me “Eureka Drama,” e sau lailai na kena caka qai rawarawa na kena veikauyaki. Ena 1916, sa vakadewataki na “Photo-Drama” se na “Eureka Drama” ena vosa vakaArmenia, vakaVaranise, vakaJamani, vaKirisi, vakaItali, vakaPoladi, vakaSipeni, vakaSuwiteni kei na so tale na vosa.

11, 12. (a) E uqeta vakacava e dua na cauravou na “Photo-Drama”? (b) Na cava eda vulica ena nona ivakaraitaki?

¹¹ A uqeti Charles Rohner e dua na cauravou yabaki 18 na ivakadewa vakaVaranise ni “Photo-Drama.” E kaya: “Au sarava ena taoni o Colmar, e Alsace, Varanise, au qai taleitaka vakalevu na ivakamacala matata ni ka dina ena iVolatabu.”

¹² A papitaiso sara o Charles qai tekivu veiqaravi vakatabakidua ena 1922. Dua na itavi e lesi vua e liu, me veivuke ena kena vakaraitaki na “Photo-Drama” e Varanise. E kaya o Charles me baleta nona cakacaka: “Au lesi ena vica na itavi, meu vakatagitaka na vaiolini, qarava na veika vakailavo, meu qarava tale ga na ivola. Au dau raica tale ga mera vagagalu na sarasara ni bera ni tekivu na porokaramu. Ni cegu vakalailai na iyaloyalo, keimami veisoliyaka na ivola. E wasewasei na vanua ni sarasara, qai lesi e dua na tacida me veisoliyaka na ivola ena iwasewase e lesi vua. E soli na ivola vei ira kece na sarasara, e biu tale ga e matanikatuba na teveli ni ivola.” A sureti o Charles ena 1925 me veiqaravi ena Peceli mai Brooklyn, e Niu Yoka me liutaka na mataivakatagi ni siteseni ni retio vou na WBBR. Nida vakasamataka na ivakaraitaki i Brother Rohner, e vinaka  meda taroga, ‘Au yalorawarawa meu ciqoma na itavi cava ga e tokoni kina na kacivaki ni itukutuku ni Matanitu ni Kalou?’—Wilika Aisea 6:8.

13, 14. E vakayagataki vakacava na retio me kacivaki kina na itukutuku vinaka? (Raica tale ga na kato “ Porokaramu ena WBBR” kei “ Na Soqo ni Tikina Vakairogorogo.”)

¹³ Retio. Ena veiyabaki ni 1920, sa sega ni vakayagataki vakalevu na “Photo-Drama” ni laurai e laulau na retio me kacivaki kina na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou. A kaburaki na imatai ni nona ivunau o Brother Rutherford ena 16 Epereli, 1922, ena Metropolitan Opera House e Philadelphia, Pennsylvania. E rauta ni 50,000 na lewenivanua era rogoca na ivunau “Millions Now Living Will Never Die” (Era na Sega Vakadua ni Mate na Vica Vata na Milioni Era Bula tu Qo). E kaburaki ena imatai ni gauna ena 1923 eso na porokaramu ni soqo ni tikina. Me ikuri ni kena saumi na siteseni tale eso, ratou nanuma na veiliutaki tiko me sa dua ga na noda siteseni ni kakaburaki, mani tara kina na siteseni e Staten Island, Niu Yoka, qai vakatokai me WBBR. E caka na imatai ni kakaburaki ena 24 Feperueri, 1924.

¹⁴ E vakamacalataki na inaki ni WBBR ena Watch Tower ni 1 Tiseba, 1924: “Keimami vakabauta ni kakaburaki ena retio e sau lailai qai laulau vakalevu ena kacivaki ni itukutuku ni ka dina.” E tomana: “Ke raica na Turaga ni yaga me tara tale eso na siteseni ni retio me kacivaki kina na ka dina, ena vakarautaka o koya na ilavo ena gauna veiganiti.” (Same 127:1) Ena 1926, sa ono na noda siteseni ni retio, rua e tiko e Merika, na WBBR e Niu Yoka kei na WORD ena dua na vanua volekati Chicago. Na kena vo e tiko e Kenada, mai Alberta, British Columbia, Ontario, kei Saskatchewan.

15, 16. (a) Na cava era cakava na iliuliu ni lotu e Kenada ena noda siteseni ni kakaburaki? (b) E yaga vakacava ena vunau e veivale na kakaburaki ena retio?

¹⁵ Era raica vinaka tu na iliuliu ni lotu ni Veivanua Vakarisito na kaburaki ni ka dina. E kaya o Albert Hoffman, e dua e kila vinaka na cakacaka ena siteseni ni kakaburaki e Saskatchewan, Kenada: “Era sa qai kilai levu ga na Gonevuli ni iVolatabu [na yaca era kilai kina na iVakadinadina i Jiova ena gauna ya]. A toso vinaka tiko na vunau ena retio me yacova na 1928, nira vakasaurarataki ira na vakailesilesi na iliuliu ni lotu. E mani bokoci kece nodra laiseni ni kakaburaki na Gonevuli ni iVolatabu e Kenada.”

¹⁶ Sa sogo na noda siteseni e Kenada, ia e kaburaki tiko ga na ivunau vakaivolatabu ena so tale na siteseni. (Maciu 10:23) Me laulau vakalevu na porokaramu qo, e tabaki ena Vale ni Vakatawa kei na Golden Age (sa kilai nikua me Yadra!) na lisi ni siteseni kece era kaburaka na ka dina ena iVolatabu. Nira lako e veivale na dautukutuku, era uqeti ira na itaukeinivale mera rogoca na ivunau e kaburaki ena siteseni qori. Cava e yaco kina? E kaya na Bulletin ni  Janueri 1931: “E yaga vakalevu ena nodra vunau e veivale na mataveitacini na kakaburaki ena retio. E levu era tukuna yani ena valenivolavola nira dau vakarorogo ena siteseni qori. Nira rogoca na ivunau i Brother Rutherford, era yalorawarawa mera taura na ivola.” E vakamacalataka na Bulletin ni kakaburaki ena retio kei na vunau e veivale e “rua na iwalewale vinaka ni vunau ena nona isoqosoqo na Turaga.”

17, 18. E vakayagataki tiko ga vakacava na retio ni veisau mada ga na ituvaki?

¹⁷ E saqati ena veiyabaki ni 1930 na noda vakayagataka eso tale na siteseni ni retio. Era mani veisau na tacida ena icavacava ni 1937 me salavata kei na veisau ni ituvaki. Sa sega ni saumi na siteseni tale eso ni retio, sa vakabibitaki ga na vunau e veivale. a Ia e vakayagataki tiko ga na retio me kacivaka na itukutuku ni Matanitu ena vanua tu yawa se vanua e dredre kina na vunau. Kena ivakaraitaki, e kaburaka wasoma e dua na siteseni ni retio ena ra kei Berlin mai Jamani na ivunau vakaivolatabu ena 1951 ina 1991, mera rogoca kina na lewenivanua ena tokalau kei Jamani na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. Ena 1961 kei na 30 vakacaca na yabaki tarava, e dua na siteseni ni retio mai Suriname, Sauca Merika, e kaburaka e veimacawa me 15 na miniti na ka dina ena iVolatabu. Ena 1969 ina 1977, e vakarautaka na isoqosoqo e 350 vakacaca na katokatoni ni duidui ulutaga vakaivolatabu ena “All Scripture Is Beneficial” (E Yaga na iVolatabu Kece) me kaburaki ena retio. A qai kaburaki na porokaramu qori ena 291 na siteseni ena 48 na vanua e Merika. Ena 1996, e kaburaka e veimacawa e dua na siteseni ni retio e Apia, na koroturaga kei Samoa, na porokaramu “Answers to Your Bible Questions” (iSau Vakaivolatabu ni Nomu Taro).

¹⁸ Ni voleka ni cava na ika20 ni senitiuri, sa sega ni vakayagataki vakalevu na retio me kacivaki kina na itukutuku vinaka. Ia e basika e dua tale na iwalewale ni vunau e rawa nira rogoca kina na itukutuku vinaka e dua na iwiliwili e se sega ni bau rawati e liu.

19, 20. (a) Na cava e vakarautaki kina na web site na jw.org? (b) E kilai vakacava ni yaga na web site? (Raica tale ga na kato “ JW.ORG.”)

¹⁹ Na Internet. Ena 2013, rauta ni 40 na pasede ni lewe i vuravura se sivia na 2.7 na bilioni era dau vakayagataka na Internet. Nira vakatauvatana eso, e rauta ni rua na bilioni era vakayagataka na internet ena nodra iyaya vakalivaliva vou me vaka na talevoni na smartphone kei na dua na mataqali kompiuta na tablet. E tubu tiko ga na iwiliwili qori e veiyasa i vuravura, ia nikua e laurai vakalevu duadua na tubu e Aferika ni 90 vakacaca na milioni era vinakata mera vakayagataka na internet ena nodra talevoni. Qori e veisautaka sara ga na sala era ciqoma kina e levu na itukutuku.

 ²⁰ Eda tekivu vakayagataka na sala ni vakauitukutuku qo ena 1997. Ena 2013, sa rawa ni laurai na web site na jw.org ena rauta ni 300 na vosa qai rawa ni download na itukutuku vakaivolatabu ena sivia e 520 na vosa. Era raica e veisiga e rauta ni le 750,000. E saravi kina na vidio, e download tale ga e veivula e sivia e 3 na milioni na ivola, 4 na milioni na mekesini kei na 22 na milioni na katokatoni.

21. Na cava o vulica ena irogo ena parakaravu?

²¹ E laulau sara na vakayagataki ni web site me kacivaki kina na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou, ena vanua mada ga e vakadredretaki kina na vunau. Kena ivakaraitaki, a raica na web site na jw.org e dua na turaga ena itekivu ni 2013. E mani qiri ina tikotiko liu e Merika ni via kila eso tale na itukutuku ena iVolatabu. Na cava e vakasakiti kina na qiri qo? Na turaga qo e Musolomani qai vakaitikotiko ena vanua e vakadredretaki kina noda cakacaka na iVakadinadina i Jiova. A tuvanaki sara me vulica vakarua ena dua na macawa na iVolatabu kei na dua na iVakadinadina e Merika, ni vakayagataki na sala ni veitaratara ena Internet.

22, 23. (a) E sosomitaka beka na vunau e veivale na iwalewale ni vunau eda sa vakayagataka voli mai? (b) E vakalougatataka vakacava na Tui na noda sasaga?

²² Na iwalewale kece eda sa vakayagataka voli mai me vaka na niusipepa, iyaloyalo na “Photo-Drama,” siteseni ni retio, kei na Web site e sega ni kena inaki me sosomitaka na vunau e veivale. Cava na vuna? Nida muria na tamata i Jiova na ivakaraitaki i Jisu. E sega ni vunau ga vei ira na  le levu, e vukei ira yadua na lewenivanua. (Luke 19:1-5) A vakavulici ratou tale ga nona tisaipeli me ratou cakava tale ga qori qai vakatakila vei ratou na itukutuku me ratou vunautaka. (Wilika Luke 10:1, 8-11.) Eda raica ena Wase 6 nira veiuqeti na veiliutaki ena isoqosoqo meda vunau na tamata i Jiova vei ira yadua na lewenivanua.—Caka. 5:42; 20:20.

²³ Oti e 100 na yabaki na tauyavu ni Matanitu ni Kalou, e sivia ni 7.9 na milioni na dautukutuku era gumatua tiko ni veivakavulici ena inaki ni Kalou. E vakadinadinataki ni vakalougatataka na Tui na iwalewale eda vunautaka kina na Matanitu ni Kalou. Eda na dikeva ena wase tarava na iyaragi e vakarautaka me kacivaki kina na itukutuku vinaka vei ira na veimatanitu, na veiyavusa kei na duivosavosa.—Vkta. 14:6.