1, 2. (a) Inki mayele ya kulongila Yezu sadilaka sambu na kusolula ti bantu mingi? (b) Inki mutindu balongoki ya Kristu ya kwikama landaka mbandu na yandi, mpi sambu na nki?

 KIBUKA ya nene me vukana na lweka ya Yezu pene-pene ya dizanga ya masa, kansi yandi me mata na bwatu mpi me kwenda mwa ntama. Sambu na nki? Yandi me zaba nde masa ta kumisa ndinga na yandi ngolo mpi nde bantu mingi ta kuka kuwa nsangu na yandi pwelele kibeni.—Tanga Marko 4:1, 2.

² Bamvula mingi na ntwala nde Kimfumu kubutuka, balongoki ya kwikama ya Kristu landaka mbandu na yandi mpi sadilaka mayele ya mpa sambu na kumwanga nsangu ya mbote ya Kimfumu na bantu mingi. Na nsi ya lutwadisu ya Ntotila, bansadi ya Nzambi ke landa na kusoba mpi kusadila mayele ya mpa mutindu luzingu ya bantu ke soba mpi bisadilu ya mpa ke basika. Beto ke zolaka kusolula ti bantu mingi kana mpila kele na ntwala nde nsuka kukwisa. (Mat. 24:14) Beto tadila ndambu ya mitindu yina beto me sadilaka sambu na kusolula ti bantu, na konso kisika yina bo ke zingaka. Yindula mpi mutindu yina nge lenda landa mbandu ya lukwikilu ya bayina mwangaka nsangu ya mbote na bilumbu yina.

3. Sambu na nki bambeni ya kieleka waka makasi mutindu beto vandaka kusadila bazulunalu?

³ Bazulunalu. Mpangi Russell ti banduku na yandi ya kisalu vandaka kubasisa Nzozulu ya Nkengi yantika 1879 sambu na kuzabisa bantu mingi nsangu ya Kimfumu. Kansi, bamvula mingi na ntwala ya 1914, yo ke monana bonso nde Kristu twadisaka mambu na mpila nde bantu kuluta mingi kuwa nsangu ya mbote. Mambu yina yantikaka na 1903. Na mvula yina, Dr. E. L. Eaton, kinati-ndinga ya kimvuka ya baministre ya Misioni na Pennsylvanie, tulaka ntembe mbala mingi ti Charles Taze Russell na malongi ya Biblia. Na mukanda mosi yina yandi sonikilaka Russell, Eaton tubaka nde: “Mu ke yindula nde ntembe na meso ya bantu na mambu ya nkaka yina nge ti mono kele ti bangindu ya kuswaswana . . . ta vanda mfumu mingi sambu na bantu.” Russell ti banduku na yandi ya kisalu yindulaka mpi mutindu yina, yo yina bo bakaka bangidika sambu na kubasisa bantembe yina na zulunalu mosi ya nene yina vandaka na ntu-diambu The Pittsburgh  Gazette. Sambu bantu vandaka kuzola mingi kibeni masolo yina mpi Russell vandaka kutendula bakieleka ya Biblia na mutindu ya pwelele mpi ya ke simba kibeni ntima, zulunalu yina lombaka nde bo yantika kubasisa badiskure ya Russell konso mposo. Yo fwete vanda nde mambu yai pesaka kibeni bambeni ya kieleka makasi!

4, 5. Inki kikalulu Mpangi Russell monisaka, mpi inki mutindu bampangi yina kele ti kiyeka lenda landa mbandu na yandi?

⁴ Ntama mingi ve, bazulunalu mingi yantikaka kulomba na kubasisa badiskure ya Russell. Na 1908, Nzozulu ya Nkengi tubaka nde bo vandaka kubasisa masolo “mbala na mbala na bazulunalu kumi na mosi.” Kansi, bampangi yina me yikanaka ti kisalu ya bazulunalu longisilaka Russel nde kana yandi katula babiro ya la Société na Pittsburgh mpi yandi nata yo na mbanza yina me zabanaka mbote, bazulunalu mingi zolaka kuyantika kubasisa masolo ya me simbama na Biblia. Na nima ya kutadila mbote ndongisila yina mpi mambu ya nkaka, Mpangi Russell nataka babiro na Brooklyn, na New York, na 1909. Inki mbuma yo butaka? Bangonda fioti mpamba na nima, kiteso ya bazulunalu 400 vandaka kubasisa badiskure yina, mpi bo vandaka kuyika bazulunalu mingi ya nkaka mbala na mbala. Ntangu Kimfumu yantikaka kuyala na 1914, bazulunalu kuluta 2 000 na bandinga iya vandaka kubasisa masolo ya Russell!

⁵ Inki dilongi ya mfunu mambu yina ke longa beto? Yo ke mfunu nde bampangi yina kele ti kiyeka na organizasio ya Nzambi bubu yai kulanda mbandu ya kudikulumusa ya Mpangi Russell. Inki mutindu? Ntangu bo ke baka balukanu ya mfunu, yo ta vanda mbote nde bo tadila bangindu ya bantu ya nkaka.—Tanga Bingana 15:22.

6. Inki bupusi bakieleka yina beto vandaka kubasisa na zulunalu vandaka na yo na luzingu ya muntu mosi?

⁶ Bakieleka ya Kimfumu yina bo vandaka kubasisa na bazulunalu yina sobaka luzingu ya bantu. (Baeb. 4:12) Mu mbandu, Mpangi Ora Hetzel, yina bakaka mbotika na 1917, vandaka na kati ya bantu mingi yina longukaka ntete kieleka na nzila ya masolo ya bazulunalu yina. Yandi tubaka nde: “Na nima ya kukwela, mono kwendaka kutala mama na mono na Rochester, na Minnesota. Ntangu mono kumaka, mono kutaka yandi ke zenga masolo na zulunalu mosi. Yo vandaka masolo ya Mpangi Russell. Mama tendudilaka mono mambu yina yandi longukaka na masolo yina.” Mpangi Ora ndimaka bakieleka yina yandi longukaka mpi kiteso ya bamvula makumi sambanu yandi vandaka nsamuni ya kwikama ya Kimfumu ya Nzambi.

7. Sambu na nki bampangi yina vandaka kutwadisa tadilaka diaka mfunu ya kusadila bazulunalu?

⁷ Na 1916, mambu zole ya mfunu pusaka bampangi yina vandaka kutwadisa na kutadila diaka mfunu ya kusadila bazulunalu sambu na kupanza nsangu ya mbote. Ntete, yo kumaka mpasi na kuzwa bima ya kuniemina mikanda sambu na Mvita ya Nene yina vandaka kusalama na ntangu yina. Na 1916, departema na beto yina vandaka kutala bazulunalu na Grande-Bretagne salaka rapore yina monisaka mpasi yina, bo tubaka nde: “Bazulunalu kuluta 30 mpamba ke na kubasisa Masolo bubu yai. Ziku  ntama mingi ve, ntalu yai ta kulumuka mingi kibeni sambu ntalu ya bapapie ke landa na kutombuka.” Diambu ya zole vandaka lufwa ya Mpangi Russell na Oktobri 31, 1916. Yo yina, Nzozulu ya Nkengi ya Desembri 15, 1916, tubaka nde: “Mutindu Mpangi Russell me fwa, beto ta yambula kimakulu kubasisa masolo [na bazulunalu].” Ata mutindu yai ya kusamuna kumaka na nsuka, mitindu ya nkaka, mu mbandu “Photo-Drame de la Création,” landaka na kubuta mbuma mingi.

8. Yo lombaka inki sambu na kubasisa “Photo-Drame de la Création”?

⁸ Bansonga ya bifwanisu. Mpangi Russell ti banduku na yandi ya kisalu salaka bamvula kiteso ya tatu sambu na kusala “Photo-Drame de la Création,” yina bo basisaka na 1914. (Bing. 21:5) Drame yina, mutindu bo vandaka kubinga yo, vukisaka na mbala ya ntete filme, ndinga, mpi bifwanisu ya kulere ya bo salaka na zulu ya ditensi. Bantu mingi kwisaka kumeka bansonga ya Biblia  yina bo vandaka kutula na filme, bo kwisaka kunata mpi bambisi. Rapore mosi ya bo basisaka na 1913 ke tuba nde: “Bo sadilaka bambisi mingi ya masamba mosi ya kuluta nene sambu na kusala bafilme ya kitini ya Noa.” Sambu na bifwanisu yina vandaka na zulu ya ditensi, bo sadilaka bantu ya ke salaka bifwanisu na Londres, New York, Paris, mpi Philadelphie sambu na kusala yo, mpi bo tulaka kulere na konso kifwanisu na maboko.

9. Sambu na nki bo lutisaka ntangu mingi mpi sadilaka mbongo mingi na kusala “Photo-Drame”?

⁹ Sambu na nki bo lutisaka ntangu mingi mpi sadilaka mbongo mingi na kusala “Photo-Drame”? Lukanu mosi ya bo bakaka na balukutakanu ya distrike yina bo salaka na 1913 ke tuba nde: “Sambu bifwanisu yina kele na bafilme yai ta soba kibeni mabanza ya bantu na mutindu yina bazulunalu ya Amerika me salaka yo ntete ve, mpi mutindu bantu ke zolaka bafilme mingi mpi ke sadilaka yo kukonda mpasi ke monisa mfunu mpi ngolo ya bifwanisu. Yo yina, beto bansamuni ya ke kwenda na ntwala mpi balongi ya Biblia, ke ndima na ntima ya mvimba nde bafilme mpi badiapozitive kele mutindu ya mbote mpi ya kitoko ya kulongila.”

10. Na wapi bo songaka “Photo-Drame”?

¹⁰ Na 1914, bo vandaka kusonga “Photo-Drame” konso kilumbu na bambanza 80. Kiteso ya bantu bamilio nana na États-Unis mpi na Canada talaka nsonga yina. Kaka na mvula yina, bo songaka “Photo-Drame” na Allemagne, Australie, Danemark, Finlande, Grande-Bretagne, Norvège, Nouvelle-Zélande, Suède, mpi na Suisse. Bo salaka “Photo-Drame” mosi ya nkufi, yina vandaka ve ti bafilme na kati, sambu bo sadila yo na bambanza ya fioti. Yo vandaka kulomba mbongo mingi ve sambu na kusala mpi yo vandaka mpasi ve na kunata. Na 1916, bo balulaka “Photo-Drame” to “Eurêka Drame” na Arménien, Dano-Norvégien, Kifalansa, Kialema, Kiespaniole, Kigreki, Italien, Polonais, mpi na Suédois.

11, 12. Inki bupusi “Photo-Drame” vandaka ti yo na luzingu ya toko mosi ya bakala, mpi nki mbandu yandi pesaka?

¹¹ Mbalula ya Kifalansa ya “Photo-Drame” vandaka ti bupusi ya ngolo na Charles Rohner, yina vandaka ti bamvula 18. Charles ke tuba nde: “Bo songaka yo na mbanza na mono, mbanza Colmar, yina kele na Alsace, na France. Yantika na luyantiku, mono yitukaka ngolo kibeni mutindu yo monisaka kieleka ya Biblia na mutindu ya pwelele.”

¹² Yo pusaka Charles na kubaka mbotika mpi na 1922 yandi yantikaka kisalu ya ntangu yonso. Kisalu na yandi ya ntete vandaka ya kusadisa na kusonga bantu “Photo-Drame” na France. Charles ke tendula kisalu na yandi mutindu yai: “Bo pesaka mono bisalu mingi: kubula kidare (violon), kusala na konti, mpi kuvanda nsadi ya mikanda. Bo lombaka mono mpi na kusonga bantu na kuvanda pima na ntwala ya kuyantika manaka. Na ntangu ya kupema, beto vandaka kukabula mikanda. Beto pesaka konso mpangi ya bakala to ya nkento kitini mosi ya nzo. Konso muntu vandaka kunata ndambu ya mikanda na maboko mpi vandaka kusolula ti bantu na kitini yina bo pesaka yandi. Diaka,  na kielo ya nzo, beto tulaka bamesa ya kufuluka ti mikanda.” Na 1925, bo bingaka Charles na kwenda kusala na Betele ya Brooklyn, na New York. Kuna, bo pesaka yandi kisalu ya kutwadisa orkestre ya radio ya mpa ya bo katukaka kukangula na zina ya WBBR. Na nima ya kutadila mbandu ya Mpangi Rohner, beto lenda kudiyula nde, ‘Keti mu ke ndimaka na luzolo yonso konso kisalu yina bo ke pesaka mono sambu na kumwanga nsangu ya Kimfumu?’—Tanga Yezaya 6:8.

13, 14. Inki mutindu bo sadilaka radio sambu na kumwanga nsangu ya mbote? (Tala mpi balupangu “ Ba Emisio ya Radio WBBR” mpi “ Lukutakanu Mosi ya Distrike ya Mfunu.”)

¹³ Radio. Na 1920, “Photo-Drame” yantikaka kukwenda malembe-malembe na nsuka, kansi radio kumaka mutindu ya mfunu ya kupanza nsangu ya mbote ya Kimfumu. Na Aprili 16, 1922, Mpangi Rutherford salaka emisio na yandi ya ntete na radio na Metropolitan Opera House na Philadelphie, na Pennsylvanie. Bantu kiteso ya 50 000 landaka diskure “Mafunda ya Bantu ya Ke Zinga Bubu Yai Ta Fwa Diaka Ve.” Ebuna na 1923, bo lutisaka lukutakanu ya distrike sambu na mbala ya ntete na radio. Bampangi yina vandaka kutwadisa kisalu bakaka lukanu nde katula baradio ya bantu ya mumbongo, yo ta vanda mbote nde beto vanda ti radio na beto mosi. Bo tungaka radio yina na Staten Island, na New York, mpi bo sonikisaka yo na zina ya WBBR. Bo salaka emisio ya ntete na Februari 24, 1924.

¹⁴ Nzozulu ya Nkengi ya Desembri 1, 1924 tendulaka lukanu ya WBBR, yo tubaka nde: “Na mitindu yonso ya beto me sadilaka, beto ke yindula nde radio kele mutindu ya kuluta mbote mpi ya ke lomba ve mbongo mingi ya kupanza nsangu ya kieleka.” Ebuna yo yikaka nde: “Kana Mfumu me mona nde yo ke mbote na kutunga banzo ya nkaka ya radio sambu na kupanza kieleka, yandi ta pesa mbongo na mutindu yina yandi ta zola.” (Nk. 127:1) Na 1926, bansadi ya Yehowa kumaka ti baradio sambanu. Zole vandaka na États-Unis: WBBR vandaka na New York mpi WORD vandaka pene-pene ya Chicago. Iya ya nkaka vandaka na Canada, na mbanza Alberta, Colombie britannique, Ontario, mpi na Saskatchewan.

15, 16. (a) Bamfumu ya mabundu ya Canada salaka inki na ba emisio na beto ya baradio? (b) Inki mutindu badiskure yina bo vandaka kutula na radio mpi kisalu ya nzo na nzo sadisanaka?

¹⁵ Bamfumu ya Kikristu monaka mutindu bo mwangaka kieleka ya Biblia na nsadisa ya radio. Mpangi Albert Hoffman, yina yikanaka ti kisalu yina bo vandaka kusala na radio ya Saskatchewan, na Canada, ke tuba nde: “Bantu mingi yantikaka kuzaba Balongoki ya Biblia [zina ya Bambangi ya Yehowa na ntangu yina]. Bo taka kimbangi ya mbote kibeni tii na 1928, ntangu bamfumu ya mabundu pusaka bamfumu ya leta na kubotula nswa yonso ya baradio yina Balongoki ya Biblia vandaka kusadila na Canada.”

¹⁶ Ata bo kangaka baradio na beto na Canada, beto landaka kutula badiskure ya Biblia na baradio ya bantu ya mumbongo. (Mat. 10:23) Sambu na kutomisa manaka yina, Nzozulu ya Nkengi ti L’Âge d’Or (bubu yai Réveillez-vous !) vandaka kubasisa listi ya baradio ya bantu ya mumbongo yina vandaka kutula kieleka  ya Biblia na mpila nde bansamuni yina vandaka kusamuna kielo na kielo kupesa bantu kikesa ya kuwidikila badiskure na baradio ya bwala na bo. Inki mbuma yo butaka? Bulletin (bubu yai Kisalu na Beto ya Kimfumu) ya Yanuari 1931 ke tuba nde: “Kisalu ya radio sadisaka bampangi na kusolula ti bantu kielo na kielo. Barapore ya beto vandaka kubaka na biro vandaka kutuba nde, bantu landaka badiskure ya Mpangi Rutherford, mpi sambu na yo, bo vandaka ya kuyilama na kubaka mikanda yina beto vandaka kukabula.” Bulletin bingaka ba emisio ya radio mpi kisalu ya nzo na nzo nde “mitindu zole ya nene ya kusamuna yina organizasio ya Mfumu ke sadilaka.”

17, 18. Ata mambu sobaka, nki mutindu radio landaka kusala kisalu ya nene?

¹⁷ Na nsungi ya bamvula 1930, kimbeni kumaka mingi sambu beto vandaka kusadila baradio ya bantu ya mumbongo. Yo yina, na nsuka ya 1937, bansadi ya Yehowa salaka bansoba ya ke wakana ti mutindu mambu vandaka kukwenda. Bo yambulaka kusadila baradio ya bantu ya mumbongo mpi tulaka dikebi na kisalu ya kusamuna ya nzo na nzo. a Ata mpidina, radio landaka kusala kisalu ya nene na kumwanga nsangu ya Kimfumu na babwala to na bisika yina vandaka ntama ti baluyalu ya politiki. Mu mbandu, yantika 1951 tii na 1991, radio mosi na Berlin-Ouest, na Allemagne, vandaka kutula mbala na mbala badiskure ya Biblia na mpila nde bantu yina vandaka kuzinga na ndambu yina vandaka ntete Allemagne ya esti kuwa nsangu ya Kimfumu. Yantika na 1961, mpi kiteso ya bamvula kuluta 30 na nima, radio mosi ya leta na Suriname, na Amerika ya Sudi, vandaka ti programe mosi ya minuta 15 konso mposo, yina vandaka kumwanga bakieleka ya Biblia. Yantika 1969 tii na 1977, organizasio basisaka baprograme ya radio kuluta 350 yina vandaka na ntu-diambu: “Masonuku Yonso Kele Mfunu.” Na États-Unis, na baprovense 48, baradio 291 vandaka kutula baprograme yina. Na 1996, radio mosi na Apia, ntu-mbanza ya Samoa, na Pacifique Sud, vandaka kutula programe mosi konso mposo yina vandaka na ntu-diambu “Bamvutu na Bangiufula na Beno ya Biblia.”

¹⁸ Ntangu mvu-nkama ya 20 kumaka na nsuka, radio vandaka diaka ve na kisika ya ntete na yina me tala kupanza nsangu ya mbote. Kansi, teknolozi ya mpa basikaka yina salaka nde beto yantika kusolula ti bantu kuluta mingi.

19, 20. Sambu na nki bansadi ya Yehowa salaka site jw.org, mpi nki mbuma yo me butaka? (Tala mpi lupangu “ JW.ORG.”)

¹⁹ Internet. Na 2013, bantu kuluta 2,7 miliare, kiteso ya 40% ya bantu yina ke zingaka na nsi-ntoto, vandaka kusadila Internet. Bantu ya nkaka ke tubaka nde, bantu kiteso ya bamiliare zole ke sadilaka yo na ba apereyi ya maboko, mu mbandu telefone to tablete. Ntalu yina ke landa na kutombuka na ntoto ya mvimba, kansi yo ke yela nswalu kibeni na Afrika, kisika bantu kuluta 90 milio ke sadilaka Internet na ba apareyi ya maboko. Mambu yai me sobaka ngolo kibeni mutindu bantu mingi ke bakaka nsangu.

 ²⁰ Yantika na 1997, bansadi ya Yehowa ke sadilaka mutindu yai ya bantu mingi ke solulaka. Na 2013, kiteso ya bandinga 300 kumaka kusadila site Internet jw.org, mpi bo tulaka malongi ya Biblia yina bantu lenda baka na bandinga kuluta 520. Konso kilumbu, bantu kuluta 750 000 ke kotaka na site. Konso ngonda, bantu ke talaka bavideo, ke bakaka mikanda kuluta 3 milio, bazulunalu kuluta 4 milio, mpi bima ya kuwidikila kuluta 22 milio.

21. Nge me longuka inki na mbandu ya Sina?

²¹ Site Internet me kuma mutindu ya ngolo ya kumwanga nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi, ata na bansi yina bo me buyisaka kisalu na beto ya kusamuna. Mu mbandu, na luyantiku ya 2013, bakala mosi na zina ya Sina monaka site jw.org mpi bingaka biro ya ketwadisaka kisalu na ntoto ya mvimba (na États-Unis), sambu na kuzaba mambu mingi ya Biblia. Sambu na nki yo ke yitukisa? Sina me katuka na kisika yina bantu kele Bamizilma mpi ke zingaka na kabwala mosi ya ntama yina kele na insi mosi ya me buyisaka kisalu ya Bambangi ya Yehowa. Na nima ya kusolula ti yandi, bo bakaka bangidika sambu Sina kulonguka Biblia mbala zole konso mposo ti Mbangi ya Yehowa mosi na États-Unis. Bo vandaka kusadila video na Internet sambu na kulonguka ti yandi.

22, 23. (a) Keti mitindu ya kusolula ti bantu mingi me yingaka kisalu ya kusamuna nzo na nzo? (b) Inki mutindu Ntotila me sakumunaka bikesa na beto?

²² Ata mutindu mosi ve ya beto me sadilaka sambu na kusolula ti bantu mingi, yo vanda bazulunalu, “Photo-Drame,” baradio, mpi Internet, vandaka ti lukanu ya kuyinga kusamuna nzo na nzo. Sambu na inki ve? Sambu bansadi ya Yehowa bakaka dilongi na mbandu yina Yezu bikaka. Yandi samunaka kaka ve na  bibuka ya nene, kansi yandi tulaka mpi dikebi na kusadisa bantu. (Luka 19:1-5) Yezu longaka mpi balongoki na yandi na kusala mutindu mosi, mpi yandi pesaka bo nsangu ya kuzabisa bantu. (Tanga Luka 10:1, 8-11.) Mutindu beto tubilaka yo na Kapu 6, ntangu yonso, bampangi yina ke twadisaka ke siamisaka konso nsadi ya Yehowa na kukutana ti bantu sambu na kusolula ti bo.—Bis. 5:42; 20:20.

²³ Bamvula nkama mosi na nima ya kubutuka ya Kimfumu, bansamuni kuluta 7,9 milio ke longaka bantu ya nkaka ti kikesa yonso mambu ya me tala balukanu ya Nzambi. Ntembe kele ve nde, Ntotila me sakumunaka mitindu yina beto me sadilaka sambu na kusamuna Kimfumu. Mutindu beto ta mona yo na kapu ya ke landa, yandi me pesaka beto mpi bisadilu yina beto kele na yo mfunu sambu na kumwanga nsangu ya mbote na makanda, mabuta, mpi bandinga yonso.—Kus. 14:6.