1, 2. (a) Nkia ndekwa Yesu kasadila mu longa vana vakala wantu ayingi? (b) Aweyi alongoki a Kristu betangininanga mbandu andi? Ekuma?

NDONGA ilungalakene vana vena Yesu vana ndambu a mbu, i bosi o Yesu okotele muna nzaza yo kubavambuka fioti. Ekuma? Ozeye wo vo maza mewokesa e zú dia nding’andi kimana o nkangu watoma wá e nsangu zandi.—Tanga Maku 4:1, 2.

² Muna mvu miavitila ngiadikw’a Kintinu ye mina mialanda, alongoki akwikizi a Kristu batanginina e mbandu andi, basadilanga ndekwa zampa mu sayanesa e nsangu zambote za Kintinu kwa wantu ayingi. Muna lusadisu lwa Ntinu, nkangu a Nzambi ukwamanananga soba ndekwa ekolo mambu mesobanga ye vava sadilwa yampa ivaikiswanga. Tuzolele sila umbangi kwa wantu ayingi vitila mbaninu yiza. (Mat. 24:14) Yambula twabadika zaka ndekwa tusadilanga mu sila umbangi kwa wantu, kiakala nkia fulu bezingilanga. Yindula mpe mpila olenda tanginina awana basayanesa e nsangu zambote muna tandu yavioka.

3. Nkia diambu diafungisa atantu a ludi makasi vava twasadilanga zulunalu?

³ Zulunalu. Mpangi Russell ye akw’andi bayantika vaikisa Eyingidilu tuka muna mvu wa 1879. Ediadi diasadisa wantu ayingi mu wá e nsangu za Kintinu. Kansi, muna mvu miavitila mvu wa 1914, Kristu wasoba mambu kimana e nsangu zambote zasamunwa mu nza yawonso. E ndekwa zazi zayantika sadilwa muna mvu wa 1903. Nlongi mosi wa dibundu dia protestante kuna Pennsylvania, Ephraim. L. Eaton, wavovesa mpangi Charles Taze Russell vo bafilaziananga mpaka vana meso ma ndonga mu kuma kia malongi ma Bibila. Muna nkanda kasonekena mpangi Russell, Eaton wavova vo: “Ngina ye ziku vo avo tufilaziene mpaka vana meso ma nkangu mu kuma kia malongi mana mekutuswaswanesanga ngeye yo mono . . . nluta miayingi ditwasa kwa nkangu awonso.” Mpangi Russell ye akw’andi bamona mpe vo diambote dikala kwa nkangu. Muna kuma kiaki, bavanga e nkubika kimana e mbokena zazi zavaikiswanga muna zulunalu The Pittsburgh Gazette. Wau vo wantu ayingi bayangalelanga tanga mambu mavaikiswanga  muna zulunalu yayi yo mona e mpila yatoma kiá ina mpangi Russell kasasilanga e ludi kia Bibila, asoneki a zulunalu balomba kwa mpangi Russell vo malongi mandi mayantika vaikiswa konso lumingu. Ediadi diafungisa atantu a ludi makasi.

4, 5. Nkia fu mpangi Russell kasonga? Awana bena ye kiyekwa mu nkubik’a Yave aweyi balenda tanginina e mbandu andi?

⁴ Ke vavioka kolo ko, zulunalu zayingi zalomba vo zavaikisanga malongi ma mpangi Russell. Muna mvu wa 1908, Eyingidilu diazayisa vo e malongi mama mavaikiswanga mu “zulunalu kumi ye mosi konso lumingu.” Kansi, ampangi ana batoma zaya e salu kia soneka e zulunalu, bavovesa mpangi Russell vo avo bakatwidi e vula dia Sociedade kuna Pittsburgh yo fila dio muna mbanza itomene zayakana, zulunalu zayingi ziyantika vaikisa malongi ma Bibila. Vava kafimpa e ngindu zazi ye mambu makaka, muna mvu wa 1909, mpangi Russell wafila e vula kuna Brooklyn, Nova York. Nkia nluta diatwasa? Ke vavioka ngonde zayingi ko, tezo kia 400 za zulunalu zayantika vaikisa malongi mandi. O lutangu lwakwamanana wokela. Vava Kintinu kiayadikwa muna mvu wa 1914, vioka 2.000 ma zulunalu zavaikisanga malongi ma mpangi Russell mu ndinga yá.

⁵ Nkia diambu diamfunu tulenda longoka muna lunungunuku lwalu? Awana bena ye kiyekwa mu nkubik’a Yave o unu, diambote batangininanga lulembamu lwa mpangi Russell. Aweyi balenda wo vangila? Vava bebakanga nzengo zamfunu, bafwete wanga ngindu za mpangi zankaka.—Tanga Ngana 15:22.

6. Aweyi e ludi kiavaikiswanga muna zulunalu kiasadisila muntu mosi?

⁶ E ludi kia Kintinu kiavaikiswanga muna zulunalu zazi kiasoba zingu kia wantu ayingi. (Ayib. 4:12) Kasikil’owu, mpangi Ora Hetzel, ona wavubwa muna mvu wa 1917, i mosi muna ulolo wa wantu antete balongokela e ludi muna malongi mama. Mpangi Ora wavova vo: “Vava yasompa, yayenda kingula ngudi ame kuna Rochester, Minnesota. Vava yalwaka, yawana ngudi ame watiazanga zulunalu zakala ye malongi ma mpangi Russell. Wansasila mambu kalongoka muna malongi mama.” Mpangi Ora watambulwila e ludi kalongoka, wasamuna nsangu za Kintinu kia Nzambi ye kwikizi kiawonso mu tezo kia mvu makumasambanu.

7. Ekuma awana bavitanga o ntu babakila nzengo za yambula sadila e zulunalu?

⁷ Muna mvu wa 1916, mambu mole mafila awana bavitanga o ntu mu yambula sadila e zulunalu muna sayanesa nsangu zambote. Diantete, mu kuma kia Vit’Ampwena yabwa muna kolo kiakina, diampasi diakala mu vwa e salanganu yasadilwanga mu nieteka e nkanda. Muna mvu wa 1916, nsangu zatuka kuna departamento yatalanga mambu ma zulunalu kuna Grã-Bretanha zavova vo: “Owau vioka zulunalu 30 kaka zivaikisanga e malongi. O lutangu lwalu nanga lukuluka mu kuma kia wokela kwa ntalu a papela.” Diazole, i lufwa  lwa mpangi Russell kina kia 31 kia ngonde a Okutoba 1916. Eyingidilu dia 15 dia ngonde a Desemba 1916 diazayisa vo: “Wau vo mpangi Russell ofwidi, e malongi ke mevaikiswa diaka ko muna zulunalu.” Kana una vo e ndekwa zazi zayambulwa sadilwa, ndekwa zakaka nze sadila “Fotodrama da Criação” zakwamanana twasa nluta.

8. Adieyi diavavwanga muna vaikisa “Fotodrama da Criação”?

⁸ Fwaniswa yanikukanga. Mpangi Russell ye akw’andi basala tezo kia mvu ntatu mu kubika e “Fotodrama da Criação,” yasunzulwa muna mvu wa 1914. (Nga. 21:5) E Fotodrama yayi yasadila ndekwa zampa za songa fwaniswa yanikukanga kumosi ye zú dia ndinga ye yimpa mu se ya mpila mu mpila. Wantu ayingi basadilwa mu vanga nsongesela za yimpa ibongelo muna sono ya Nkand’a Nzambi yasiwa muna filme kumosi ye bulu. Nsangu za mvu wa 1913 zisonganga vo: “Bulu ayingi  yakala kuna fulu kiasansilwanga ebulu yasadilwa mu vanga yimpa yasiwa muna filme yasonganga mana Noa kavanga muna lusansu lwa nza.” Akwa umbangu kuna Londres, Nova York, Paris ye Filadélfia yau babandulanga muna moko ulolo wa fwaniswa yasiwa muna fotodrama.

9. Ntangwa ye nzimbu zayingi zasadilwa mu vaikisa e “Fotodrama.” Ekuma diakadila o mfunu?

⁹ Ekuma bavaikisila “Fotodrama” kana una vo ntangwa ye nzimbu zayingi yavavanga mu vaikisa yo? E nzengo zabakwa muna mvu wa 1913 muna tukutakanu zavova vo: “E mpila e zulunalu za América zisobelanga e ngindu za wantu muna lusadisu lwa fwaniswa ye mafoto besianga muna zulunalu zau yo sayana kwa filme zasonganga fwaniswa yanikukanga yo vova, disonganga vo sadilwa yambote kikilu. Nze ateleki ye alongi a Bibila, tuna ye ziku vo eyayi i ntangwa ya yantika sadila umbangu wa masini mesonganga fwaniswa inikukanga yo vova, kadi tumwene vo ezazi ndekwa zambote zina ateleki ye alongi balenda sadila.”

10. Yamu nkia tezo e “Fotodrama” yasongelwa?

¹⁰ Muna mvu wa 1914, e “Fotodrama” yasongwanga mu 80 lwa mbanza konso lumbu. Tezo kia milhão nana za wantu batala yo kuna Estados Unidos ye Canadá. Muna mvu wau kaka, e “Fotodrama” yasongwa mpe kuna Austrália, Grã-Bretanha, Dinamarca, Finlândia, Alemanha, Nova Zelândia, Noruega, Suécia ye kuna Suiça. Bavaikisa fuka kiakaka ke kiakala ye fwaniswa yanikukanga ko kimana kiasongwa muna mbanza zakete. E fuka kiaki kiayikilwa vo “Drama Eureka.” Ke yafwa nzimbu zayingi ko ye ke yakala mpasi ko muna yo nata. Tuka muna mvu wa 1916, e “Fotodrama” ye “Drama Eureka” yasekolwa muna ndinga zayingi nze Armênio, Dano-norueguês, Kifalanse, Alemão, Kingerekia, Italiano, Polonês, Espanhol ye Sueco.

11, 12. Aweyi e “Fotodrama” yasadisila toko dimosi? Nkia mbandu katusisila?

¹¹ E “Fotodrama” ya ndinga Kifalanse yasimba kikilu ntima wa toko dimosi dia mvu 18 wakala ye nkumbu Charles Rohner. Charles wavova vo: “E Fotodrama yasongwa muna mbanz’eto, Colmar, Alsace, França. Tuka kuna lubantiku, yasivika kikilu mu kuma kia mpila yakiá yalongelwanga e ludi kia Diambu dia Nzambi.”

¹² Muna kuma kiaki, Charles wavubwa yo yantika e salu kia ntangwa ke ntangwa muna mvu wa 1922. E salu kiantete kavewa i kia vana e moko mu sunzula e “Fotodrama” kwa nkangu kuna França. Mu kuma kia salu kiaki, Charles wavova: “Salu yayingi yavewa: salu kia sika nsambi (viola), selo kiatalanga mambu ma nzimbu yo lunga-lunga e nkanda. Yavewa mpe kiyekwa kia lomba kwa nkangu vo vitila e programa yayantika bayambula sia mazu. Muna ntangw’a vunda, twakayanga e nkanda. Twasianga mpangi mosi ankento yovo ayakala kuna konso konko kia seka. Konso mpangi wakalanga ye nkanda miayingi vana moko yo kaya mio kwa wantu awonso bakala kuna konko kiandi. Vana ntandu, vana mwelo a seka,  twatulanga vo meza mazala ye nkanda.” Muna mvu wa 1925, mpangi Charles wabokelwa mu kwenda sadila kuna Betele ya Brooklyn, Nova York. Kuna Betele, o mpangi wasolwa mu kala mfidi a buka ki’ayimbidi kiasadilanga kuna rádio WBBR. Wau tubadikidi e nona kia mpangi Rohner, tulenda kiyuvula: ‘Nga itambulwilanga konso salu bamvene muna vana e moko muna salu kia sayanesa nsangu za Kintinu?’—Tanga Yesaya 6:8.

13, 14. Aweyi e rádio yasadilwa mu sayanesa e nsangu zambote? (Tala mpe babu “ Nsangu Zazayiswanga Muna Radio WBBR” ye “ Lukutakanu ke Lusinga Vilakanwa Ko.”)

¹³ Radio. Muna mvu mia 1920, e “Fotodrama” ke yatoma sadilwanga diaka ko, kansi e rádio yakituka se sadilwa kiamfunu mu sayanesa e nsangu zambote za Kintinu. Kina kia 16 kia ngonde ya Abidi 1922, mpangi Rutherford wavova elongi diandi diantete muna rádio kuna seka diayikilwanga vo Teatro Metropolitano de Ópera, kuna Filadélfia, Pensilvânia. Tezo kia 50.000 ma wantu bawá elongi diakala yo ntu a diambu “Ayingi Bezinganga Owau, ke Besinga Fwa Ko.” I bosi, muna mvu wa 1923, wantu bawá mu nkumbu wantete e malongi ma lukutakanu lwa mvivu muna rádio. Vana fulu kia sadilanga kaka e rádio zafutilwanga nzimbu, awana bavitanga o ntu bamona vo diambote twaziula rádio ya yeto kibeni, eyi yaziulwa kuna Staten Island, Nova York, yayikilwa vo WBBR. Yayantika sala kina kia 24 kia ngonde ya Fevelelo 1924.

¹⁴ Muna songa e kuma kia ziulwilwa e rádio WBBR, Eyingidilu dia 1 dia ngonde ya Desemba 1924 diavova vo: “Tuna ye ziku vo e rádio ke ivavanga nzimbu zayingi ko, muna sadilwa yawonso tusadidi kala, e rádio i sadilwa kisundidi muna sayanesa e ludi.” Eyingidilu diakudikila vo: “O Mfumu avo ozolele vo twaziula rádio yakaka muna sayanesa e ludi, osinga kutusadisa twavwa e nzimbu mu mpila ina kemona vo yambote.” (Nku. 127:1) Muna mvu wa 1926, nkangu a Yave rádio sambanu bakala zau. Zizole kuna Estados Unidos—WBBR kuna Nova York ye WORD lukufi ye Chicago. Ziyá kuna Canadá zakala, muna mbanz’a Alberta, Colúmbia Britânica, Ontário ye Saskatchewan.

15, 16. (a) Adieyi e mfumu za mabundu kuna Canadá bavanga mu kuma kia nsangu twasamunanga muna rádio? (b) Aweyi e nsangu za rádio zayikamenanga e salu kia samuna e nsangu zambote mu nzo ke nzo?

¹⁵ E mfumu za mabundu ma Kikristu kia Kimpangila bazaya e ndekwa zazi za sayanesena e ludi kia Nkand’a Nzambi. Mpangi Albert Hoffman, ona watoma zaya e salu kiasalwanga kuna rádio yakala kuna mbanza Saskatchewan, Canadá, wavova vo: “Wantu ayingi bayantika zaya Alongoki a Bibila [nkumbu yayikilwanga Mbangi za Yave muna tandu kiakina]. Umbangi wamfunu wasiwa yamuna mvu wa 1928, vava mfumu za mabundu bakomekena mfumu za luyalu yo kangisa rádio zawonso za Alongoki a Bibila kuna Canadá.”

¹⁶ Kana una vo e rádio zeto zakangwa kuna Canadá, malongi ma Nkand’a Nzambi makwamanana zayiswa muna rádio zafutilwanga nzimbu. (Mat. 10:23) Muna nungununa e  programa yayi, e nkumbu za rádio za akwa kinkita zazayisanga e ludi kia Bibila zasonekwanga muna Eyingidilu ye Idade de Ouro (owau Despertai!) kimana ateleki ana bayendanga mu nzo ke nzo bakasakesa wantu mu wá e nsangu zazi muna rádio zina muna zunga kiau. Nkia nluta diatwasa? E Boletim ya ngonde ya Yanuali 1931 kiavova vo: “O sadila e rádio dikasakesanga kikilu ampangi muna salu kia nzo ke nzo. Nsangu zayingi tutambulanga ku vula zisonganga vo wau vo wantu bewanga malongi ma mpangi Rutherford muna rádio, betambulanga e nkanda mieto kondwa lukatikisu.” E Salu Kieto kia Kintinu kiayikila e rádio ye salu kia nzo ke nzo vo “ndekwa zole zampwena za sila umbangi zisadilwanga muna nkubik’a Mfumu.”

17, 18. Kana una vo e mambu masoba, aweyi e rádio yakwamanena kala se sadilwa kiamfunu?

¹⁷ Muna mvu mia 1930, twayantika siwa kitantu mu kuma kia ndekwa zeto za sadila e rádio za akwa kinkita. Muna kuma kiaki, muna mvu wa 1937, nkangu a Yave wabaka e nzengo za soba ndekwa zakaka. Bayambula sadila e rádio yo sia e sungididi muna salu kia nzo ke nzo. * Kana una vo i wau, muna fulu yakaka mu nza, e rádio yakwamanana kala se sadilwa kiamfunu muna samuna e nsangu za Kintinu. Kasikil’owu, tuka muna mvu wa 1951 yamuna mvu wa 1991, e rádio yakala kuna Weste ya Berlim, Alemanha, nkumbu miayingi yazayisanga e malongi ma Bibila kimana awana bazingilanga muna zunga kia Este ya Alemanha bawá e nsangu za Kintinu. Tuka muna mvu wa 1961, e rádio ya nsi ya Suriname, kuna Sude ya América, yasayanesanga e ludi kia Bibida mu miniti 15 konso lumingu, vioka makumatatu ma mvu. Tuka muna mvu wa 1969 yamu mvu wa 1977, e nkubik’a Yave yakubikanga tezo kia 350 ma malongi mazayiswanga muna rádio. E kunku kiaki kiakala yo ntu a diambu “E Sono Yawonso Mfunu Ina.” Kuna Estados Unidos, 291 za rádio, muna zunga 48, zavovelanga malongi mama. Muna mvu wa 1996, e rádio yakala kuna Apia, mbanz’a kimfumu ya Samoa kuna Pacífico Sul, yavovelanga konso lumingu e programa yakala yo ntu a diambu “Mvutu za Yuvu Yaku ya Bibila.”

¹⁸ Muna mvu miansuka mia tandu kia 20, ke twatoma sadilanga diaka rádio ko muna sayanesa nsangu zambote. Kansi, vavaika sadilwa kiakaka kisadisanga mu sila umbangi kwa wantu ayingi.

19, 20. Ekuma nkangu a Yave wavaikisila jw.org? Nkia nluta ditwasanga? (Tala mpe babu “ JW.ORG.”)

¹⁹ Internete. Muna mvu wa 2013, vioka bilhão 2 ye ndambu za wantu mu nza yawonso basadilanga Internete. E nsangu zisonganga vo tezo kia bilhão zole za wantu besadilanga Internete muna telefone ye tablet. Lutangu lwalu lwakinu wokela mu nza yawonso. Kansi, e nsi za África se zau zitoma sadilanga Internete muna telefone, vioka milhão 90 ma wantu beziulanga Internete muna telefone zau. Umbangu wau wasobele kikilu e mpila e nsangu zilwakilanga kwa wantu ayingi.

 ²⁰ Tuka muna mvu wa 1997, nkangu a Yave wayantika sadila umbangu wau ulwakisanga nsangu kwa wantu ayingi. Muna mvu wa 2013, e nzil’eto ya Internete, jw.org, mu tezo kia ndinga 300 yakala. Malongi ma Bibila malenda bandulwa mu vioka 520 dia ndinga. Konso lumbu, vioka 750.000 ma wantu baziula e nzil’eto muna tanga nkanda yovo tala vídeo. Vana ntandu a tala vídeo, konso ngonde o wantu babandula vioka milhão 3 za nkanda, milhão 4 dia yinkanda-nkanda ye milhão 22 dia nkanda mina mu áudio.

21. Adieyi olongokele muna nona kia Sina?

²¹ E nzil’eto ya Internete yakitukidi se sadilwa kiamfunu mu sayanesa e nsangu zambote za Kintinu kia Nzambi, kana nkutu muna nsi zisimanga e salu kieto kia sila umbangi. Muna bong’e nona, kuna lubantiku lwa mvu wa 2013, muntu mosi una ye nkumbu Sina wasolola e nzil’eto jw.org yo bokela kuna vula diasina kuna Estados Unidos mu vava zaya mayingi mu kuma kia Bibila. Ekuma ampangi basivikila vava muntu ndioyo kababokela muna telefone? Sina mu dibundu dia Islão kesambilanga, ozingilanga ku vata dimosi dia nsi itelamenanga e salu kia Mbangi za Yave. Muna kuma kiaki, ampangi bavanga nkubika kimana Sina kayantika longoka Bibila nkumbu miole muna lumingu yo Mbangi a Yave ozingilanga kuna Estados Unidos. Mu Internete balongokelanga.

22, 23. (a) Nga e ndekwa za sila umbangi kwa wantu ayingi zavinga vana fulu kia sila umbangi mu nzo ke nzo? (b) Aweyi o Ntinu kesambulwilanga ngolo tuvanganga?

²² Muna ndekwa zawonso tusadidi kala muna sila umbangi kwa wantu ayingi, nze zulunalu, “Fotodrama,” rádio ye Internete, ke imosi ko ilenda tezaneswa ye sila umbangi muna nzo  ke nzo. Ekuma? E kuma kadi o nkangu a Yave ulandanga e mbandu kasisa o Yesu. Mayingi kavanga ke mu longa kaka nkangu ko; wasianga sungididi muna sadisa wantu. (Luka 19:1-5) Yesu walonga mpe alongoki andi mu vanga diau adimosi yo kubazayisa e nsangu besamuna. (Tanga Luka 10:1, 8-11.) Nze una twalongokele muna Kapu kia 6, awana bevitanga o ntu bekasakesanga konso selo kia Yave mu mokenanga yo wantu.—Mav. 5:42; 20:20.

²³ Mvu nkama miviokele kala tuka Kintinu kiayantikila yala, tezo kia milhão 8 z’ateleki bekuyivananga mu longa akaka ekani dia Nzambi. Ka lukatikisu ko vo Ntinu osambulanga e ndekwa tusadilanga mu samuna Kintinu. Nze una tulongoka muna kapu kilanda, okutuvananga mpe sadilwa tuvwidi o mfunu mu sayanesa e nsangu zambote kwa zula, makanda ye ndinga zawonso.—Lus. 14:6.