Enda ku bidi'mo

Enda ku kifunka

SHAPITA 7

Manwa a Mwa Kusapwila—Kwingidija Miswelo Yonso Mwanda wa Kusapwila Bantu

Manwa a Mwa Kusapwila—Kwingidija Miswelo Yonso Mwanda wa Kusapwila Bantu

PEMANINE SHAPITA

Bantu ba Leza bengidijanga manwa palapala mwanda wa kusapwila bantu bavule ponso pobibwanika

1, 2. (a) Le i manwa’ka āingidije Yesu pa kwisamba ku meso a bantu bavule? (b) Le balondi ba kikōkeji ba Kidishitu balondele kimfwa kyandi namani, ne mwanda waka?

 BIBUMBO bibajokoloka Yesu ku nkula ya dijiba, ino washindwila bwato bityetye pa ngeya. Mwanda waka? Wādi uyukile amba na pa mema, diwi dikokeja kwivwanika biyampe ne bantu bavule babwanya kwivwanija senene musapu wandi.—Tanga Mako 4:1, 2.

2 Mu makumi a myaka kupwa kwa Bulopwe kubutulwa, bana ba bwanga ba Kidishitu balondele kimfwa kyandi na kwingidija manwa mapya a kusambakanya myanda miyampe ya Bulopwe ku bemvwaniki bavule. Mu buludiki bwa Mulopwe, bantu ba Leza bendelelanga kutūla’ko ne kukwatañanya manwa, mungya kushinta kwa ngikadilo ne kwa busendwe bupya. Tusakanga kusapwila bantu bavule ponso pobibwanika kumeso kwa mfulo ifike. (Mat. 24:14) Tala bidi manwa amoamo otwaingidije mwanda wa kusapwila bantu konso kobatanwa. Langulukila nobe pa miswelo yobwanya kwiula lwitabijo lwa boba basambakenye myanda miyampe mafuku kunyuma.

Kusapwila Bantu Bavule

3. Le kwingidija kotwaingidije mapepala kwalobeje namani balwana na bubine?

3 Majulunale. Tutu Russell ne bapwani nandi byobadi balupula Kiteba kya Mulami tamba mu 1879, basapwile musapu wa Bulopwe ku bantu bavule. Ino mu makumi a myaka abadikile 1914, bimweka bu Kidishitu wālongolwele bintu mwanda wa myanda miyampe isapulwe ku bantu bavule kutabuka. Mulongo wa binkumenkume washilwile mu 1903. Mu mwine mwaka’wa, Dokitele Ephraim Eaton, mwimaniji wa kisumpi kya Bamishoni kya mu Pennsylvania, wakolomwene Charles Taze Russell mu mīsambo mivule itala nkulupilo ya mu Bible. Eaton mu mukanda umo waalembēle Russell wanene’mo amba: “Nalanga amba ino mīsambo yetu ku meso a bantu itala myanda yoketwiivwanikilepo abe ne ami . . . bantu bavule bakasangela’yo.” Russell ne bapwani nandi nabo balangile amba bantu bavule bakasangela’yo, o mwanda bakwete mpangiko ya kulupula mīsambo’ya mu julunale, The Pittsburgh Gazette. Bishinte bya mu julunale byasambakene konso ne bushintuludi bwa patōkelela kadi bunekenya bwa bubine bwa mu Bible bwalengeje mīsambo ya Rusell ilupulwe yenga ne yenga. Bine kuno kwendelela ye kuno kwalobeje balwana na bubine!

Mu 1914, majulunale 2 000 ne kupita adi’mo busapudi bwa Russell

4, 5. Le Russell walombwele ngikadilo’ka miyampe, ne boba badi na biselwa baiwile kimfwa kyandi namani?

4 Majulunale makwabo asakile kulama mīsambo ya Russell. Dya mu 1908, Kiteba kya Mulami kyanene amba busapudi’bwa bwadi bulupulwa mu “majulunale dikumi ne umo kitatyi ne kitatyi.” Inoko, banabetu badi bayukile mwingilo wa julunale bapele Russell mulangwe wa amba shi mabilo a Sosiete a mu Pittsburgh beavilwile mu kibundi kiyukene biyampe, nabya majulunale mavule akekala na bishinte bya myanda imanine pa Bible. Pa kupwa kulangulukila pa ano madingi ne pa myanda mikwabo, Russell wavilwila mabilo ku Brooklyn, New York, mu 1909. Le kwalupuka bika? Myeji’tu mityetye pa kupwa kuviluka, kwalupuka kintu kya majulunale 400 a mīsambo’ya kadi adi enda avudila’ko. Kitatyi kyashimikilwe Bulopwe mu 1914, majulunale 2 000 ne kupita adi’mo busapudi bwa Russell ne bishinte alupulwa mu ndimi iná!

5 Le kuno kwendelela kwitufundija bika? Boba batangidile bulongolodi bwa Leza dyalelo, i biyampe beule kwityepeja kwa Russell. Mu bintu’ka? Kitatyi kyobakwata butyibi, i biyampe ne kuta mutyima ku milangwe ya bakwabo. —Tanga Nkindi 15:22.

6. Le bubine bwalupwilwe mu bishinte bya majulunale bwatengele muntu umo namani?

6 Bubine bwa Bulopwe bwadi bulupulwa mu majulunale’a bwashintyile būmi bwa bantu. (Bah. 4:12) Kimfwa, Ora Hetze, wabatyijibwe mu 1917, ubadilwa mu bantu bavule befundile bubine kupityila ku bino bishinte. Ora unena amba, “pa kupwa kwisonga, naendele kudi mama mu Rochester, Minnesota. Ponafikile, namutana usana bishinte bya mu julunale. Mwadi busapudi bwa Russell. Mama washintulula bintu byaatangile’mo.” Ora waitabije bubine bwaefundile ne kupwa waikele ke musapudi mukōkele wa Bulopwe bwa Leza mu bula bwa myaka makumi asamba.

7. Mwanda waka boba batangidile kumeso balangulukile monka mwingidijijo wa majulunale?

7 Mu 1916, myanda ibidi mikatampe yalengeje boba batangidile mwingilo balangulukile monka pa musapwilo wa myanda miyampe kupityila ku majulunale. Umbajinji, Divita Dikatampe pa kunana, bingidilwa bya kutampa nabyo byakola kusokola. Mu 1916, bilo yetu ya julunale mu Beletanye yalombwele patōka kino kikoleja amba: “Pano tubashala’tu na majulunale 30 kete alupula Busapudi. Bimweka kadi amba kino kibalwa kisa kutyepela’ko, mwanda lupoto lwa mapapye lubakandila’ko.” Kya bubidi i lufu lwa Tutu Russell mu mafuku 31, Kweji 10, 1916. O mwanda Kiteba kya Mulami kya mafuku 15, Kweji 12, 1916, kyanene amba: “Pano, byafwa Tutu Russell, busapudi bwadi bulupulwa mu [majulunale] kebukilupulwapo monka.” Nansha byafudile uno muswelo wa kusapula, manwa makwabo kimfwa a “Foto-Drame ya Bupangi,” aendelele senene shē.

8. Le mu “Foto-Drame ya Bupangi” mwadi bika?

8 Bifwatulo bijina. Russell ne bapwani nandi baingile mu kintu kya myaka isatu mwanda wa kupunga “Foto-Drame ya Bupangi,” mine yalupwilwe mu 1914. (Nki. 21:5) Ino yaityilwe bu Drame, i bupunga bupya bwa bifwatulo bijina, mawi makwate, ne misombelo ipita bityebitye pa dikalashi. Kwadi bantu bavule bakaile mu kwengelekeja myanda ya mu Bible mine yalengeje filime ikoke bantu, ne banyema nabo baelelwe’mo. Lapolo imo ya mu 1913 inena amba: “Banyema bavule ne byoni, byaingidijibwe mwanda wa kutobaja bifwatulo mu kipindi kilombola myanda ya Noa.” Tutwa ne tutwa twa bifwatulo bipita pa dikalashi byalongelwe na basendwe ba mu Londoni, New York, Paris, ne mu Filadefia, kimo ne kimo kyadi kipentwa ku makasa.

9. Mwanda waka byalombele kitatyi ne lupeto pa kulonga “Foto-Drame”?

9 Mwanda waka bepēne ne kupityija kitatyi kivule nenki mu kulupula “Foto-Drame”? Lukwembo lwatyipilwe mu 1913 ku bitango bivule lwanene amba: “Kubwanya kubwenye majulunale a mu Amerika kushinta mumweno wa bantu kupityila ku bifwatulo ne byelekejo, ne bipindi bya mapepala mu bisanji, pamo ne muswelo uswidibwe bino bifwatulo ne obikoka bantu ulombola’mba bidi na kamweno, ne bino bintu bituyukanya bu basapudi bendelela ne bu kalasa ka bafundiji ba Bible na kwitupa kiselwa kikatampe kya kupunga bifwatulo bijina ne bikwabokwabo bipente bikale bu manwa mafike’po kadi mafwaninwe a basapudi ne bafundiji.”

Kungala: Kingidilwa kya kulombola nakyo “Foto-Drame”; kunshi: Bifwatulo bya “Foto-Drame” pa makalashi

10. Le “Foto-Drame” yatadilwe mu bibundi’ka ne na bantu banga?

10 Mu 1914, “Foto-Drame” yadi italwa mu bibundi 80 difuku ne difuku. Kubwipi kwa bantu midiyo mwānda mu États-Unis ne mu Kanada bamwene’yo. Mu mwaka umo onka, “Foto-Drame” yatadilwe mu Ostrali, Beletanye, Danemarke, Felande, Alemanye, Nuvele-Zelande, Norveje, Suede ne Suise. Kwadi ne muswelo mukwabo upēla wa ino drame kewadipo na bifwatulo bijina, yalongelwe mwanda wa italwe mu bibundi bityebitye. Wadi i muswelo mukwabo—wa “Drame ya Eureka”—keyadipo ilomba lupeto luvule pa kupunga ne kusela’yo. Kubwipi na 1916, “Foto-Drame” ne “Drame ya Eureka” byaalamwinwe mu ndimi ya Kialameni, Kidanwa kya mu Norveje, Falanse, Kialema, Kingidiki, Kiitali, Kipoloné, Kieshipanyole, ne Kisuedwa.

Mu bula bwa 1914, “Foto-Drame” yatadilwe mu mobo makatampe

11, 12. Le “Foto-Drame” yaikele na lupusa’ka pa nsongwalume umo, ne i kimfwa’ka kyaashile?

11 Bwalamuni bwa “Foto-Drame” mu Falanse bwatengele bininge mutyima wa Charles Rohner, nsongwalume wa myaka 18. Charles unena amba “yatadilwe mu kyetu kibundi—Colmar, Alsace, mu Franse. Tamba’tu ku ngalwilo kwayo natulumukile pa bushintuludi bwivwanike bwa bubine bwa mu Bible.”

12 Kino kyalengeje Charles abatyijibwe ne kushilwididila mwingilo wa kitatyi kyonso mu 1922. Mwingilo wandi mubajinji obamupele i wa kukatadija ino “Foto-Drame” ku bantu mu Franse. Pa kwisambila pa uno mwingilo, Charles unena amba: “Badi bampe mingilo mivule, komba violon, kutala lubalo lwa mukolo, ne mabuku. Natongelwe kadi kutalaja bantu kumeso kwa mpangiko kushilula. Twadi tupāna mabuku mu kitatyi kya kukōkolokwa. Twadi tupa tutu ne tutu nansha kaka ense mulongo wa kutala mu kyubo’mwa. Muntu ne muntu wadi usela mabuku ku makasa ne kulumba muntu yense udi mu mulongo wandi. Ne kadi, pa kibelo kya kyubo, padi mameza mayule mabuku.” Mu 1925, Charles waityilwe kukengidila ku Betele ya ku Brooklyn, mu New York. Kwine’kwa wapebwa mwingilo wa kwimanina bantu badi bengila ku ladiyo mipya ya WBBR. Kupwa kulangulukila pa kimfwa kya Tutu Rohner, tubwanya kwiipangula amba, ‘Lelo nsangelanga kukengidila konso kobantuma mwanda wa kusalaja musapu wa Bulopwe?’—Tanga Isaya 6:8.

13, 14. Le ladiyo yaingidijibwe namani mwanda wa kusalaja myanda miyampe? (Tala tupango “ Mpangiko ya WBBR” ne “ Kitango Kikatampe.”)

13 Ladiyo. Mu myaka ya 1920, mwingilo wa “Foto-Drame” washilula kutyepa, ino ladiyo yaikala bu muswelo muyampe mpata wa kusalaja myanda miyampe ya Bulopwe. Mu mafuku 16 Kweji 4, 1922, Tutu Rutherford wapityije mwisambo wa kasekuseku mu anga ku ladiyo mu Metropolitan Opera House ya mu Filadefia, Pennsylvania. Kubwipi kwa bantu 50 000 balondele mwisambo unena’mba, “Bantu Bavule Badi’ko Dyalelo Kebakafupo.” Kadi, mu 1923, balombwele mpangiko mibajinji ya kitango ku ladiyo. Kutentekela pa kwingidija maladiyo a bansunga, batutu bendeja bamwene amba i biyampe twishimikile’ko ladiyo yetu. Ladiyo mine yashimikilwe mu Staten Island, New York, beinika bu WBBR. Ino ladiyo yashilwile kwingila mu mafuku 24 Kweji 2, 1924.

Mu 922, kubwipi kwa bantu 50 000 baivwene mwisambo wa ku ladiyo unena amba “Bantu Bavule Badi’ko Dyalelo Kebakafupo”

14 Pa kushintulula kitungo kya WBBR, Kiteba kya Mulami kya mu difuku 1 Kweji 12, 1924, kinena amba: “Tukulupile amba ladiyo i muswelo upēla wa kusambakanya nao musapu wa bubine mu muswelo kewamwekele kashā kadi ulea lupeto.” Kupwa kibweja’ko amba: “Shi Mfumwetu umwene amba i biyampe kushimika maladiyo makwabo mwanda wa kusambakanya bubine, nabya aye mwine uketupa lupeto mu muswelo wasaka.” (Ñim. 127:1) Mu 1926, bantu ba Yehova bashimikile maladiyo asamba abo. Abidi adi mu États-Unis—imo i WBBR mu New York ne mikwabo i WORD kubwipi na Chicago. Aná makwabo adi mu Kanada, matūlwe mu Alberta, Kolombi wa Beletanye, Ontario, ne Saskatchewan.

15, 16. (a) Le bakulumpe ba bipwilo ba mu Kanada balongele namani pa busapudi bwetu bwa ku ladiyo? (b) Le mīsambo ya ku ladiyo ne busapudi bwa ku njibo ne njibo byakweshe namani?

15 Kuno kusambakanibwa kwa bubine bwa mu Bible ku ladiyo kwayukene ne ku bakulumpe ba bipwilo bya kine Kidishitu. Albert Hoffman, wadi uyukile biyampe mwingilo wadi wingilwa ku ladiyo mu Saskatchewan, Kanada, wanene amba: “Bantu bavule bashilwile kuyuka Befundi wa Bible [betwa dyalelo bu Batumoni ba Yehova]. Bukamoni bwasapwilwe mu muswelo wa kutendelwa kashā kufika ne 1928, bakulumpe ba bipwilo baningīle Leta, nandi waimika maladiyo onso mu Kanada engidijibwa na Befundi ba Bible.”

16 Nansha byafungilwe maladiyo etu a mu Kanada, mīsambo ya mu Bible yaendelele kupityijibwa ku maladiyo a bansunga. (Mat. 10:23) Pa kwendeleja ino mpangiko senene, Kiteba kya Mulami ne L’Âge d’Or (itwa dyalelo bu Réveillez-vous!) byatelele lunkunkwa-mulongo lwa maladiyo a busunga adi engidijibwa mwanda wa kusapula bubine bwa mu Bible, amba basapudi bakankamike bantu ku njibo ne njibo bateje mīsambo ku maladiyo a mu kyabo kibundi. Le byafula kwepi? Bulletin wa mu Kweji 1, 1931 unena amba: “Ladiyo yakankamikile banabetu mu mwingilo wa busapudi bwa ku njibo ne njibo. Malapolo mavule aile ku bilo yetu alombola amba kwadi bantu batejeje mīsambo yanenwe na Tutu Rutherford, ne kino kyalengeje betabije kutambula mabuku adi ebapebwa.” Bulletin yatelele mwingilo wa busapudi bwa ku ladiyo ne bwa ku njibo ne njibo bu “miswelo ibidi mikatampe ya kusapula ibadilwa mu bulongolodi bwa Mfumwetu.”

17, 18. Nansha ngikadilo byoyashintyile, le ladiyo yaendelele kwitukwasha namani?

17 Mu bula bwa myaka ya 1930, balwana betukankeje tuleke kwingidija maladiyo a bansunga. O mwanda ku mfulo kwa 1937, bantu ba Yehova baitabije kushinta mungya ngikadilo. Baleka busapudi bwa ku maladiyo, ino bata mutyima bininge ku mwingilo wa ku njibo ne njibo. a Nansha nankyo, ladiyo yaendelele kukwasha bininge mu kusambakanya musapu wa Bulopwe mu bifuko ne mu matanda a kulampe. Kimfwa, tamba mu 1951 kutūla 1991, ladiyo ya Kushika kwa Berlin, mu Alemanye, yadi ipityija kyaba ne kyaba mīsambo ya mu Bible yalengeje ne bantu badi Kutunduka kwa Alemanye bemvwane musapu wa Bulopwe. Kushilwila mu 1961 ne kwendelela kumeso, mu bula bwa myaka makumi-asatu ne kupita, ladiyo ya mu Siriname, mu Amerika wa Kunshi, yadi ipityija yenga ne yenga mpangiko ya kusambakanya bubine bwa mu Bible mu minite 15. Kushilwila mu 1969 kutūla mu 1977, bulongolodi bwalupwile mpangiko ya ku ladiyo 350 ne kupita mikwate ku mawi, yadi na kishinte kinena amba “Kisonekwa Kyonso I kya Kamweno.” Ino mpangiko yapityijibwe ku maladiyo 291 mu États-Unis, mu matanda 48. Mu 1996, ladiyo ya mu Apia, mwipata mwa Samoa Kunshi kwa Pasifike, yadi ilupula yenga ne yenga mpangiko yadi inena amba “Malondololo ku Bipangujo Byenu Bimanine pa Bible.”

18 Dya ku mfulo kwa myaka katwa ka 20, ladiyo keyakidipo ikingidijibwa mpata mu kusambakanya myanda miyampe. Ino, kwalupukile busendwe bukwabo bwakweshe kusapwila bantu bavule mpata.

19, 20. Mwanda waka bantu ba Yehova palupwile diteba dya jw.org, ne dyaikele na lupusa’ka? (Tala ne kapango “ JW.ORG.”)

19 Entelenete. Mu 2013, bantu 2 700 000 000 ne kupita, kubwipi kwa bantu 40 pa katwa kujokoloka ntanda yonso, badi batwela pa Entelenete. Bwifundi bumo bulombola amba, kintu kya midiyala ibidi idi na bingidilwa bya nshinga ya mudilo, kimfwa telefone ne olodinatele ya ku makasa. Kutwela pa Entelenete kupityila ku maolodinatele a ku makasa kwendanga kusambakana ntanda yonso, inoko kutabukidila, mu Afrika mo mwenda mwilundila’ko kutabuka, ke-pantu mudi bantu midiyo 90 ne kupita batwela pa Entelenete kupityila ku bino bingidilwa. Kuno kwendelela i kushinte miswelo īsambulwila bantu bavule myanda.

20 Ku ngalwilo kwa 1997, bantu ba Yehova bashilwile kusapwila bantu kupityila ku Entelenete. Mu 2013, Diteba dya jw.org dyadi’ko mu kintu kya ndimi 300, kadi bufundiji bwa Bible bwa kyalwilo bwadi’po mu muswelo utentulwa’bo mu ndimi 520 ne kupita. Pa diteba patwelanga bantu 750 000 ne kupita. Kutentekela pa kutala mavideo, bantu batentulanga’po kweji ne kweji mabuku midiyo 3 ne kupita, mapepala midiyo 4, ne mawi makwate midiyo 22.

21. Le i ñeni’ka yowaboila ku myanda yemwenine Sina?

21 Diteba dya Entelenete i dishinda diyampe kashā dya kusambakanya nadyo myanda miyampe ya Bulopwe, nansha ke mu matanda mupelejibwe mwingilo wetu wa busapudi. Kimfwa, ku ngalwilo kwa 2013, muntu witwa bu Sina watwelele pa diteba dya jw.org, kupwa waita ku kité kya ntanda yonso, kidi mu États-Unis mwanda wa kusaka kuyukila’ko bivule bitala pa Bible. Mwanda waka kuno kwita kwadi kutulumukwa? Mwanda Sina utamine mu kipwilo kya ba Mizilma, kadi ushikatanga mu kibundi kidi kufula mu ntanda mukankajibwe mpata mwingilo wa Batumoni ba Yehova. Kupwa, kwakwatwa mpangiko amba Sina efunde Bible misunsa ibidi ku yenga na Kamoni wa mu États-Unis. Kifundwa kyaendejibwe na kwimona mpala na mpala kupityila ku Entelenete.

Kufundija Muntu ne Muntu

22, 23. (a) Le manwa a kufikila bantu bavule apingakene mwingilo wa busapudi bwa ku njibo ne njibo? (b) Le Mulopwe i mwesele namani bukomo bwetu?

22 Ino miswelo yotwingidije mwanda wa kusapwila bantu bavule kutabuka, kimfwa majulunale, “Foto-Drame,” mpangiko ya ku ladiyo, ne Entelenete, keipingakenepo mwingilo wa busapudi bwa ku njibo ne njibo. Mwanda waka? Mwanda bantu ba Yehova balondanga mu mayo a Yesu. Kādipo usapula’nka ku bibumbo bya bantu kete; ino wādi uta mutyima ku kukwasha muntu ne muntu. (Luka 19:1-5) Kadi Yesu wāfundije bana bandi ba bwanga balonge muswelo umo kadi wēbapēle musapu obafwaninwe kusapula. (Tanga Luka 10:1, 8-11.) Monka mokyesambilwe mu Shapita 6, boba betutangidile bakankamikanga mwingidi yense wa Yehova asapwile muntu ne muntu.—Bil. 5:42; 20:20.

23 Myaka katwa kupwa kwa kubutulwa kwa Bulopwe, basapudi kupita pa midiyo 7,9 bengilanga na bupyasakane na kufundija bakwabo mpango ya Leza. Pa kubulwa nansha kutatana, Mulopwe i mwesele manwa otwingidije pa kusapula Bulopwe. Monka musa kulombwela’kyo shapita ulonda’ko, Mulopwe i mwitupe bingidilwa byotusakilwa mwanda wa kusambakanya myanda miyampe ku mizo yonso, bisaka ne ndimi.—Kus. 14:6.

a Mu 1957, boba betutangidile bakwete butyibi bwa kuleka kwingidija ladiyo yetu ya WBBR yadi ishele’ko mu New York.