1, 2. (a) Ang’o ma Yesu notimo mondo ji mang’eny ma nolwore owinje? (b) Jolup Kristo osebedo ka luwo ranyisine e yo mane, to nikech ang’o?

 NITIE chieng’ moro ma ji mang’eny ne olworo Yesu koni gi koni e dho wath mondo giwinje. Kata kamano, Yesu ne oidho yie kae to ochorore gi chien matin e i pi. Ang’o momiyo nochorore e i pi? Nong’eyo maber ni ka en e i pi, mano ne nyalo miyo dwonde oting’re malo mondo jogo duto owinje.—Som Mariko 4:1, 2.

² E higni ma ne okiewo gi ndalo ma nonyuolie Pinyruoth, jolup Kristo ne oluwo ranyisine kuom tiyo gi yore manyien mopogore opogore mondo giyal wach maber mar Pinyruoth ne ji mang’eny kaka nyalore. Kaka ndalo medo kalo kendo kit piny bende lokore, Ruoth osebedo ka tayo jotich Nyasaye mondo gifweny yore manyien mag yalo. Gombowa en ni wayal ne ji mang’eny kaka nyalore ka pok giko ochopo. (Mat. 24:14) Ne ane moko kuom yore ma wasetiyogo e chopo ne ji gi wach maber, bed ni gidak kanye kata kanye. Sama wanono yorego, tem paro kaka inyalo luwo ranyisi mar joma ne oyalo wach maber e kindego.

3. En dongruok mane ma notimore ma nyaka bed ni nowang’o i jowasik adiera?

³ Gasede ma jomamoko ogoyo (Newspapers). Owadwa Russell kod jowetene ne osebedo ka goyo gaset mar Watch Tower chakre higa mar 1879. Mano ne omiyo ji mathoth oyudo wach maber mar Pinyruoth. Kata kamano, e higni ma nochomo 1914, nenore ni Kristo notayo weche mondo jolupne oti gi yore momedore e yalo wach maber ne ji mathoth moloyo. Mano nochakore e higa mar 1903. E higano, jasomo moro miluongo ni E. L. Eaton, ma ne wuoyo e lo joyalo mag jo Protestant ma ne ni Pennsylvania, nokwayo Charles Taze Russell mondo gibed gi mbaka (debate) e wi Muma. E barua ma Eaton ne ondiko ne Russell, ne owacho niya: “Aparo ni ka wanyalo bedo gi mbaka e lela e wi weche ma wanie gi paro mopogore, . . . ji nyalo mor gi mbakano ahinya.” Russell gi jowetene bende ne neno ni ji mang’eny ne dhi dwaro winjo mbakagino. Omiyo, ne giwinjore ni ne idhi ndikga mbakagino e gaset moro ma ne ong’ere ahinya  ma ne iluongo ni The Pittsburgh Gazette. Ji nochako hero somo mbakago ahinya kod yo ma Russell ne lerogo adiera mag Muma, mochopo kama jondiko mag gasedno ne ochiwore goyo twege mag Russell juma ka juma. Donge nyaka bed ni dongruok ma ne otimoreno ne omiyo jowasik adiera igi owang’ ahinya?

4, 5. Russell nonyiso kido mane maber, to ere kaka joma nigi migepe mag tayo jo Nyasaye nyalo luwo ranyisine?

⁴ Mapiyo, jo gasede mamoko be ne dwaro goyo twege Russell e gasedegi. Ka ne ochopo 1908, the The Watch Tower ne ochiwo ripot ni twegego koro ne igoyo e “gasede apar gachiel mopogore opogore kinde ka kinde.” Kata kamano, owete ma ne olony e weche gasede ne onyiso Russell ni ka ne inyalo dar ofis Sosaiti ma ne ni Pittsburgh mondo tere e taon ma ne ong’ere maber, jo gasede momedore ne dhi dwaro goyo twege ma lero Mumago e gasedegi. Bang’ ka Russell noseparo matut kuom wechego, ne odaro ofis ma Pittsburgh motere Brooklyn, New York e higa mar 1909. Mano nokelo nyak mane? Dweche manok bang’ dhi Brooklyn, twege mag Russell ne igoyo e gasede 400 mopogore opogore mag jo ohala, kendo kwanno ne siko medore ameda. Chop kinde ma ne olos Pinyruoth e higa mar 1914, gasede 2,000 mopogore opogore ne goyo twege mag Russell kod sulage mamoko e dhok ang’wen!

⁵ Nyak ma nobetie bang’ ka nosedar ofis puonjowa ang’o? Joma nigi migepe mag tayo jo Nyasaye onego oluw ranyisi ma Owadwa Russell noketo mar bedo gi kido mar bolruok. E yo mane? Sama gidwaro timo yiero moko mapek, onego girwak paro ma jomamoko bende chiwo.—Som Ngeche 15:22.

6. Ere kaka adiera mag Pinyruoth ma ne igoyo e gasede ne oloko ngima nyaminwa moro?

⁶ Adiera mag Pinyruoth ma ne igoyo e gasedego ne oloko ngima ji mang’eny ahinya. (Hib. 4:12) Kuom ranyisi, Nyaminwa Ora Hetzel ma ne obatis e higa mar 1917 ne en achiel kuom joma ne okwongo puonjore adiera kokalo kuom sula mag Russell ma nigoyo e gasedego. Ne owacho kama: “Bang’ ka ne osekenda, ne adhi limo minwa ma ne odak Rochester, Minnesota. Ka ne achopo, ne ayude ka oliro otese moko kogologi e gaset moro. Otesego noting’o twege Russell. Minwa nolerona gik ma nosebedo kopuonjore e twegego.” Ora Hetzel norwako adiera, kendo noyalo wach Pinyruodh Nyasaye kuom higni 60 kama.

7. Ang’o ma nomiyo owete ma ne tayo ochako paro ka be ne onego gidhi nyime goyo twege e gasede kata ooyo?

⁷ E higa mar 1916, nitie weche moko ariyo ma nomiyo owete ma ne tayo ochako paro matut ka be ne onego gidhi nyime goyo twege e gasede kata ooyo. Mokwongo, Lweny Mokwongo mar Piny Ngima ma ne dhi nyime e kindeno ne omiyo gik ma ne itiyogo e goyo buge obedo ma tek yudo. E higa achiel achielno, migawo mochung’ ne weche goyo gasede e ofis ma Britain ne ochiwo ripot ma ne wacho niya: “Sani koro twege Russell yudore mana e gasede 30 gi wiye kende. To chalo ka gima kwan-gi nyalo dok piny ahinya sa asaya nikech nengo otas medo mana idho malo.” Mar ariyo ne en tho mar Owadwa Russell ma notimore Oktoba 31, 1916. Ka ne mano otimore, The Watch Tower ma  Desemba 15, 1916 ne olando niya: “Nikech koro Owadwa Russell onge, ok wabi goyo twege e gaset moro amora.” Kata obedo ni koro ne ok go twege e gasede, yore mamoko ma ne itiyogo kaka “Photo-Drama of Creation” ne odhi nyime bedo gi nyak ahinya.

8. Ere kaka ne olos sinema mar “Photo-Drama”?

⁸ Sinema. Russell kod Jopuonjre Muma wetene ne otiyo matek kuom higni ma dirom adek mondo gilos “Photo-Drama of Creation” ma ne ogol e higa mar 1914. (Nge. 21:5) Sinemano ne ong’ere e yo machuok kaka “Photo-Drama,” kendo ne olose kuom riwo kanyachiel pichni ma sudo, dwol momaki miwinjo, kod pichni mogor gi rangi mopogore opogore e kioo (colored glass slides). Ne oti gi ji mang’eny kod le e tugo drama ma nyiso gik miwuoye e Muma, kendo ne imako dramago e filim. Ripot moro ma nogol e higa mar 1913 nowacho kama: “Ka ne iloso  sigand Noa, ne oti gi le modhuro ahinya ma nogol e achiel kuom kuonde madongo mipidhoe le.” Joma ne goro pichni e kioo ne oa kuonde mopogore opogore kaka London, New York, Paris, kod Philadelphia, kendo ne gitimo tijno gi lwetgi.

9. Ang’o momiyo owete notiyo gi thuolo mang’eny kod pesa e loso “Photo-Drama”?

⁹ Ang’o momiyo owete notiyo gi thuolo mang’eny kod pesa e loso “Photo-Drama”? Dwoko yudore e weche ma ne owinjruokie (resolution) e chokruoge madongo ma notim e higa mar 1913. Ne oler kama: “Osenenore maler ni gasede migoyo e piny Amerka mako pach ji kendo chopo e chunygi nikech katun kod pichni ma gigoro e gasedegigo. Bende, ji tinde ohero ahinya sinembe ma nyiso pichni ma sudo. Mano osenyiso maler ni gik ma kamago konyo kama lach, kendo wan kaka joyalo kendo jopuonj Muma, dwaher pwodho mondo ti gi pichni ma sudo kod migoro e kioo to imenyo e skrin e yalo wach maber.”

10. Ne onyis “Photo-Drama” e okang’ ma romo nade?

¹⁰ E higa mar 1914, ne onyis “Photo-Drama” e taonde 80 pile ka pile. Ji ma dirom milion 8 noneno sinemano e pinje mag Amerka gi Kanada e higano. E higa achiel achielno, ne onyis sinemano e pinje kaka Australia, Britain, Denmark, Finland, Germany, New Zealand, Norway, Sweden, kod Switzerland. Nitie moro ma ne olos e yo mayot ma ne onge gi piche ma sudo. En niluonge ni “Eureka Drama,” kendo ne olose mondo oti kode e taonde matindo tindo nikech lose ne yot kendo wuotho kode bende ne ok tek. Chop higa mar 1916, ne oselok “Photo-Drama” kod “Eureka Drama” e dhok kaka Armenian, Dano-Norwegian, French, German, Greek, Italian, Polish, Spanish, kod Swedish.

11, 12. Sinema mar “Photo-Drama” nomulo nade chuny jal moro, to jalno noketo ranyisi mane maber?

¹¹ Jal moro miluongo ni Charles Rohner ne oneno sinema mar “Photo-Drama” e dho French ka ne en jahigni 18, kendo sinemano nomulo chunye ahinya. Nowacho kama: “Ne onyis sinemano e taondwa miluongo ni Colmar ma ni Alsace, France. Sinemano ne omora a chakruokne. Ne amor gi kaka ne ilero adiera mag Muma e yo ma winjore maber.”

¹² Bang’e, ne obatise, kendo e higa mar 1922 ne ochiwore tiyo ne Nyasaye kuom thuolone duto. Achiel kuom migepe ma nokwong miye ne en nyiso ji “Photo-Drama” e piny France. Charles nowuoyo e wi migapeno kowacho niya: “Tijno noriwo timo gik mang’eny kaka tugo violin kod rito weche pesa gi buge. Bende, ne omiya tich mar kueyo jowinjo sama sinema chiegni chakore. E kinde yueyo, ne wapogo ji buge. Ne wamiyo moro ka moro kuom owete gi nyimine kuonde ma nonego gipogie ji buge e i ot ma ne inyisoe sinema. Ng’ato ka ng’ato kuomgi ne ting’o buge modhuro e lwete kendo ne giwuotho ka gimiyo joma ne nitie kuonde ma ne opoggi. Bende, e dhoot ma ne idonjogo, ne nitie mesa ma nopong’ gi buge.” E higa mar 1925, ne oluong Charles e Bethel ma Brooklyn, New York. Ka ne en kuro, ne omiye migawo mar tayo jothum mag okestra ma ne tugo e stesend redio mar WBBR ma e ka ne oa chaki. Bang’ nono  ranyisi mar Owadwa Charles Rohner, nyalo bedo maber ka ng’ato ka ng’ato kuomwa openjore niya: ‘Be aikora timo migawo moro amora momiya ma konyo e yalo wach Pinyruoth?’—Som Isaiah 6:8.

13, 14. Ere kaka ne oti gi redio e lando wach Pinyruoth? (Ne bende sanduge ma wigi wacho ni, “ Program mag WBBR” kod “ Chokruok ma Wich Ok Nyal Wilgo.”)

¹³ Redio. E higni mag 1920, koro ne ok ti ahinya gi “Photo-Drama,” kata kamano, redio ne obedo yo maber ahinya mar lando wach Pinyruoth. Tarik 22 dwe mar April, 1922, Owadwa Rutherford nogolo twak moro makende e redio kama niluongo ni Metropolitan Opera House e taon mar Philadelphia ma ni Pennsylvania, e piny Amerka. Ji ma dirom 50,000 nowinjo twak ma wiye ne wacho ni “Millions Now Living Will Never Die,” tiende ni “Dhano Tara gi Tara ma Sani Ngima Ok Bi Tho Ngang’.” Kae to e higa mar 1923, ne ohang ket program mar chokruok maduong’ e redio mondo ji mang’eny owinji. E wi tiyo gi stesende mag jo ohala, owete ma ne tayo ne oneno ni ne ber mondo gibed gi stesendgi giwegi. Ne gigero stesendno e chula mar Staten ma ni New York, kendo ne giluonge ni WBBR. Stesendno nochako lendo Februar 24, 1924.

¹⁴ The Watch Tower ma Desemba 1, 1924, ne olero kama e wi WBBR: “Waneno ni lando wach maber ka watiyo gi redio e yo maberie moloyo kendo ma ok kaw pesa mang’eny kopim gi yore mamoko ma wasebedo ka watiyogo.” Gasedno ne omedo lero kama: “Ka Ruoth oneno ni wager stesende mamoko mondo adiera omed landore, en owuon obiro konyowa yudo pesa mar timo mano e yo moneno ni ber.” (Zab. 127:1) Chop higa mar 1926, jotich Jehova ne nigi stesende auchiel mag redio. Ariyo kuom stesendego ne ni Amerka, ma gin WBBR ma ne ni New York kod WORD ma ne ni but Chicago. Ang’wen mamoko ne ni Kanada kuonde mong’ere kaka Alberta, British Columbia, Ontario, kod Saskatchewan.

15, 16. (a) En ang’o ma jotend dinde mag miriambo ma Kanada notimo ka ne giwinjo adiera mag Muma ma ne ilando e stesendewa mag redio? (b) Twege ma ne igolo e redio ne miyo ji neno nade bugewa ma ne imiyogi e ot ka ot, to lendo mar ot ka ot ne konyo nade e miyo twege ma nigolo e redio ong’ere?

¹⁵ Yo ma adiera mag Muma ne chopogo ne ji mang’eny kokalo kuom redio ne ok omoro jotend dinde mag miriambo ma luongore ni Jokristo. Albert Hoffman ma ne olony gi tich ma ne itimo e stesend redio ma ne ni Saskatchewan e piny Kanada ne owacho kama: “Ji tara gi tara ne ochako ng’eyo Jopuonjre mag Muma [kaka ne iluongo Joneno mag Jehova e kindeno]. Kokalo kuom stesende mag redio, ne ochiw neno e yo ma thiring’inyi. Kata kamano, e higa mar 1928, jotend din nochako thung’o jotelo mag sirkand Kanada mondo oma Jopuonjre Muma laisens mar bedo gi stesende mag redio e pinyno, kendo mano e gima notimore e higano.”

¹⁶ Kata obedo ni stesende redio mag Jopuonjre mag Muma ne olor e piny Kanada, twege ma lero Muma ne pod iwinjo e stesende mamoko mag jo ohala. (Mat. 10:23) Mondo twegego okony ji mang’eny kaka nyalore, ne oket list moting’o stesende mag redio mag ohala ma ne lando twegego e gasede mag  The Watch Tower kod The Golden Age (ma sani iluongo ni Amkeni!) mondo joma yalo ot ka ot ojiw ji mondo giwinj twege ma ne igolo e stesendego. Mano ne okelo nyak mane? Bulletin ma Januar 1931 ne owacho kama: “Redio osekonyo owetewa gi nyiminewa ahinya e lendo e ot ka ot. Ofiswa oseyudo ripode mang’eny ma lero kaka ji mang’eny winjo twege migolo e redio, kendo ni twege mag Owadwa Rutherford osemiyo ji mang’eny koro yie kawo buge ma imiyogi e ot ka ot.” Bulletin ne olero bende ni twege migolo e redio kod lendo mar ot ka ot gin “yore ariyo madongo ma osemiyo riwruok mar oganda Ruoth ong’ere.”

17, 18. Kata obedo ni weche ne olokore, ere kaka ne omed ti gi redio e lando wach maber?

¹⁷ E higni mag 1930, ne ochak kwed tijwa mar tiyo gi stesende mag redio mag jo ohala e yalo adiera mag Muma. Omiyo, ka higa mar 1937 ne chiegni rumo, jotich Jehova ne oloko yo ma ne gilendogo. Ne gichungo tich mar tiyo gi redio mag jo ohala e yalo wach Nyasaye mi giketo pachgi duto e lendo mar ot ka ot. a Kata kamano, e pinje moko ma osokore kod kuonde ma josiasa ne ok donjre e weche din, Jopuonjre mag Muma pod ne odhi nyime tiyo gi redio e yalo wach Pinyruoth. Kuom ranyisi, chakre higa mar 1951 nyaka 1991, stesend redio moro ma ne nitie West Berlin e piny Germany ne lando twegewa mag Muma mondo joma ne odak e alwora ma nong’ere kaka East Germany owinj wach maber mar Pinyruoth. Chakre 1961 nyaka higni piero adek gi wiye ma noluwo, stesend redio mar sirkand Suriname ma ni South America ne lando twegewa ma lero adiera mag Muma kuom dakika 15 juma ka juma. Chakre 1969 nyaka 1977, riwruok mar oganda Jehova ne omako progrembe mag weche miwinjo mokalo 350 ma niluongo ni “All Scripture Is Beneficial,” tiende ni “Ndiko Duto Konyo” ma ne itugo e redio mopogore opogore. E piny Amerka, stesende 291 mag redio ma ne ni e alwora (states) 48 mopogore opogore ne lando progrembego. E higa mar 1996, stesend redio ma ne ni Apia ma e taon maduong’ mar piny Samoa ma ni South Pacific ne lando programwa moro juma ka juma ma wiye ne wacho ni “Answers to Your Bible Questions,” tiende ni “Dwoko mag Penjo ma In-go e Wi Muma.”

¹⁸ Ka ne higni mag 1900 dhi ka rumo, redio koro ne ok tigo kaka yo maduong’ mar lando wach maber. Kata kamano, teknoloji moro manyien ne odonjo ma ne dhi miyo ji mang’eny oyud wach maber.

19, 20. Ang’o momiyo jotich Jehova tiyo gi jw.org, to mano osekelo nyak mage? (Ne sanduk ma wiye wacho ni, “ JW.ORG.”)

¹⁹ Intanet. Chop higa mar 2013, ji ma kwan-gi hawo bilion 3 ne tiyo gi intanet. Mano en chiegni pasent 40 mar ji duto ma ni e piny ngima. Ka luwore gi nonro moko, ji ma romo bilion ariyo kama tiyo gi intanet e simo kata tablet. Kwan mar joma tiyo gi intanet e simo kata tablet dhi nyime medore e piny ngima, to ahinya-ahinya e Afrika. Gimomiyo wawacho kamano en nikech joma tiyo gi intanet e simo kata tablet e Afrika kwan-gi  okalo milion 90. Dongruok ma kamago oseloko yo ma ji mang’eny yudogo weche.

²⁰ Chakre higa mar 1997, jotich Jehova osebedo ka tiyo gi intanet e lando wach maber ne ji mathoth ahinya. E higa mar 2013, websaitwa mar jw.org ne yudore e dhok 300, kendo buge kod gik mamoko ma lero Muma ne yudore e websaitno e dhok mokalo 520 e fomat ma ng’ato nyalo golo (download). Pile ka pile, ji mokalo 750,000 donjo e websaitno. Dwe ka dwe, ji golo buge mokalo milion 3 e websaitwa, gasede mokalo milion 4, kod gik miwinjo (audio) mokalo milion 22. Bende, joma neno vidio e websaitwa ng’eny malich.

21. Ranyisi mar Sina puonji ang’o?

²¹ Websaitwa osebedo achiel kuom yore madongo mag lando wach maber mar Pinyruodh Nyasaye, nyaka e pinje ma tijwa ogoe marfuk. Kuom ranyisi, ka higa mar 2013 ne chakore, dichwo moro ma nyinge Sina ne ofwenyo websaitwa mar jw.org mi nogoyo simo ne ofiswa maduong’ ma nitie Amerka kodwaro ng’eyo weche momedore e wi Muma. Ang’o momiyo mano en wach makende? En nikech Sina ne en Ja-Islam kendo ne odak e gweng’ mosokore ahinya e piny ma tij Joneno mag Jehova ogoe marfuk. Simo ma nogoyono nomiyo otimne chenro mondo Janeno moro ma ni Amerka opuonjre kode Muma diriyo juma ka juma. Ne gipuonjore kokalo kuom tudruok gi vidio e intanet.

22, 23. (a) Kata obedo ni wasetiyo gi yore mopogore opogore e yalo wach maber ne ji mang’eny, be yorego osekawo kar lendo mar ot ka ot? (b) Ere kaka Ruoth osebedo ka guedho kindawa?

²² Kata obedo ni wasetiyo gi yore mopogore opogore e yalo wach maber ne ji mang’eny, kaka tiyo gi gasede mag jo ohala, “Photo-Drama,” redio, kod websaitwa, yorego duto ok osekawo  kar lendo mar ot ka ot. Nikech ang’o? En nikech jotich Jehova luwo ranyisi ma Yesu ne oketo. Kata obedo ni Yesu kinde moko ne lendoga ne galamoro, noketo pache ahinya-ahinya e konyo ng’ato ka ng’ato. (Luka 19:1-5) Yesu ne otiego jopuonjrene mondo gitim kamano, kendo ne omiyogi ote ma ne onego giyal. (Som Luka 10:1, 8-11.) Mana kaka ne oler e Sula mar 6 e bugni, owete ma tayo jo Jehova osebedo ka jiwo jo Jehova mondo gitim kinda e wuoyo gi ng’ato ka ng’ato wang’ gi wang’.—Tich 5:42; 20:20.

²³ Osekalo higni mia achiel gi wiye nyaka ne Pinyruoth chak locho, kendo ji ma romo milion aboro lendo gi kinda ka gipuonjo ji dwach Nyasaye. Wan gadier chuth ni Ruoth osebedo ka guedho yore duto ma wasebedo ka watiyogo e lando wach Pinyruoth. Mana kaka sula ma luwo biro nyiso, Ruoth osebedo ka miyowa gige tich ma wakonyorego e yalo wach maber ne ogendni duto, dhoudi duto, kod dhok duto.—Fwe. 14:6.