Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 7

Edwɛkɛhanlɛ Ndenle​—Bɛluale Adenle Biala Azo Bɛlile Menli Daselɛ

Edwɛkɛhanlɛ Ndenle​—Bɛluale Adenle Biala Azo Bɛlile Menli Daselɛ

TILE NE BODANE

Nyamenle menli dua ndenle ngakyile zo ka edwɛkɛ ne kile menli dodo biala mɔɔ bɛbahola la

1, 2. (a) Amaa Gyisɛse ahola adendɛ ahile menli dɔɔnwo ne la, duzu a ɔyɛle a? (b) Kɛzi nɔhalɛ ɛdoavolɛma ɛli Kelaese neazo ne anzi ɛ, na duzu ati ɔ?

 MENLI dɔɔnwo yiale Gyisɛse anwo ɛkɛ wɔ tandane ne anloa, noko ɔhɔdɛnlanle ɛlɛne nu wɔ azule ne anye. Duzu ati ɔ? Ɛnee ɔze kɛ saa ɔwɔ azule ne anye a, ɔ ne bahɔ moa na menli dɔɔnwo ne ade ye edwɛkɛ ne kpalɛ.​—Bɛgenga Maake 4:1, 2.

2 Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ Belemgbunlililɛ ne ɛwolɛ nwo edwɛkɛ zile wɔ nuhua la anu, Kelaese nɔhalɛ ɛdoavolɛma lile ye neazo ne anzi, bɛluale ndenle mɔɔ le ngakyile kolaa la azo bɛhanle Belemgbunlililɛ edwɛkpa ne bɛhilele menli dɔɔnwo. Nyamenle menli die Belemgbunli ne adehilelɛ to nu na bɛkakyi ninyɛne nu wɔ mekɛ mɔɔ adwuleso ninyɛne dɔɔnwo ɛlɛba la. Yɛkpondɛ kɛ yɛka edwɛkɛ ne yɛkile menli dodo biala mɔɔ yɛbahola la kolaa na awieleɛ ne ara. (Mat. 24:14) Wɔmɔ suzu ndenle mɔɔ yɛluale zo yɛhanle edwɛkɛ ne yɛhilele menli ɔnva nwo ɛleka mɔɔ bɛde la anwo nea. Eza dwenle ndenle mɔɔ ɛbalua zo wɔazukoa menli mɔɔ bɛhanle edwɛkɛ ne wɔ tete ne diedi la anwo.

Menli Dɔɔnwo Dele

3. Kɛzi adwelie ngɛlata mɔɔ yɛvale yɛlile gyima la hanle nɔhalɛ ne anwo agbɔvolɛ ne mɔ ɛya ɛ?

3 Adwelie Ngɛlata. Adiema Russell nee ɔ gɔnwo mɔ yɛle Ɛzinzalɛ Arane ne ɔvi 1879 mɔɔ ba la manle menli dɔɔnwo dele Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne. Noko wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu kolaa na 1914 ara la, ɔzɔho kɛ Kelaese vale ɔ nwo liele ninyɛne nu amaa edwɛkpa ne adwu menli dɔɔnwo ɛkɛ. Ninyɛne mɔɔ hɔle zolɛ la bɔle ɔ bo wɔ 1903. Wɔ zɔhane ɛvolɛ ne anu, Dr. E. L. Eaton, Protɛstant azonvolɛ ekpunli bie mɔɔ bɛwɔ Pennsylvania la kpɔmavolɛ bie nee Charles Taze Russell zule Baebolo ngilehilelɛ nwo kpolera. Eaton hɛlɛle Russell kɛlata kɛ: “Medwenle nwolɛ kɛ saa yɛyia gua ne azo yɛkilehile kpuyia ne mɔ mɔɔ ɛ nee me yɛ adwenle le ngakyile wɔ nwo . . . menli nye balie nwo.” Russell nee ɔ gɔnwo mɔ noko nwunle kɛ menli nye balie nwo, yemɔti bɛyɛle ngyehyɛleɛ kɛ bɛmaa bɛahɛlɛ edwɛkɛ ne wɔ The Pittsburgh Gazette, adwelie kɛlata bie mɔɔ ɛlie duma la anu. Menli dɔɔnwo dele adwelie kɛlata ne anu edwɛkɛ ne, yɛɛ Baebolo ne anu nɔhalɛ ne mɔɔ Russell hilehilele nuhua la hanle ahonle kpalɛ yemɔti kɛlata ne hanle kɛ bɛbahɛlɛ Russell edwɛkɛ ne dapɛne biala. Nea kɛzi anyuhɔlɛ ɛhye hanle nɔhalɛ ne anwo agbɔvolɛ ɛya a!

Badwu 1914, ɛnee adwelie ngɛlata mɔɔ bo 2,000 la kɛlɛ Russell ngilehilelɛ ne

4, 5. Subane boni a Russell lale ye ali a, na kɛ ɔkɛyɛ na menli mɔɔ bɛlɛ gyinlabelɛ bie anwo adenle la azukoa ye neazo ne ɛ?

4 Yeangyɛ ɛnee adwelie ngɛlata dɔɔnwo kpondɛ kɛ bɛkɛlɛ Russell edwɛkɛ ne. Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle amaneɛ wɔ 1908 kɛ, bɛkɛlɛ edwɛkɛ ne wɔ “adwelie ngɛlata bulu nee ko anu dahuu.” Noko mediema mɔɔ bɛze adwelie ngɛlata gyima nwo edwɛkɛ la dule Russell folɛ kɛ saa ɔye ahyehyɛdeɛ ne ɔfese ɔfi Pittsburgh ɔkɔ sua mɔɔ ɛlie duma la azo a, adwelie ngɛlata dɔɔnwo bahɛlɛ edwɛkɛ ne mɔɔ gyi Baebolo ne azo la. Russell zuzule zɔhane folɛdulɛ ne nee ninyɛne gyɛne nwo wiele la, ɔyele ɔfese ne mɔ ɔhɔle Brooklyn, New York wɔ 1909. Boni a vile nu rale a? Bɛdule bɛhɔle la anzi, yeangyɛ ɛnee adwelie ngɛlata 400 ɛlɛkɛlɛ edwɛkɛ ne na ɛnee dɔɔnwo noko ɛlɛba araboka nwo. Bɛkava Belemgbunlililɛ ne bɛazie ɛkɛ wɔ 1914 la, ɛnee adwelie ngɛlata mɔɔ bo 2,000 la ɛlɛkɛlɛ Russell edwɛkɛ ne wɔ aneɛ nna anu!

5 Duzu a yɛsukoa yɛfi zɔhane anyuhɔlɛ ne anu a? Ɔwɔ kɛ menli mɔɔ bɛlɛ gyinlabelɛ bie wɔ Nyamenle ahyehyɛdeɛ ne anu ɛnɛ la sukoa Russell mɛlɛbɛnwoaze ne. Wɔ adenle boni azo? Saa bɛlɛsi kpɔkɛ mɔɔ hyia la a, bɛzuzu awie mɔ folɛdulɛ nwo.​—Bɛgenga Mrɛlɛbulɛ 15:22.

6. Kɛzi nɔhalɛ ne mɔɔ bɛhɛlɛle ye wɔ adwelie kɛlata nu la hanle sonla ko bie ɛ?

6 Belemgbunlililɛ nɔhalɛ ne mɔɔ bɛhɛlɛle wɔ zɔhane adwelie ngɛlata ne mɔ anu la hakyile menli asetɛnla. (Hib. 4:12) Kɛ neazo la, Ora Hetzel mɔɔ bɛzɔnenle ye wɔ 1917 la le menli mɔɔ bɛlumuale bɛluale edwɛkɛ ɛhye mɔ azo bɛzukoale nɔhalɛ ne la anu ko. Ora hanle kɛ, “Mengyale menwiele la, mengɔkpɔlale me mame wɔ Rochester, Minnesota. Mendwule ɛkɛ la, menwunle kɛ ɔlɛpepɛ edwɛkɛ yeavi adwelie kɛlata bie anu. Ɛnee Russell edwɛkɛ ne bie ɔ. Me mame hilehilele ninyɛne mɔɔ ɔzukoale ɔvile nuhua la anu.” Ora liele nɔhalɛ ne mɔɔ ɔzukoale la ɔdole nu na ɔvale nɔhalɛlilɛ ɔbɔle Nyamenle Belemgbunlililɛ ne nolo kɛyɛ ɛvolɛ 60.

7. Duzu ati a menli mɔɔ bɛli gyima ne anyunlu la zuzule adwelie ngɛlata mɔɔ bɛfa bɛdi gyima la anwo bieko ɛ?

7 Wɔ 1916, ninyɛne nwiɔ manle menli mɔɔ li bɛ nyunlu la zuzule adwelie ngɛlata ne mɔɔ bɛdua zo bɛbɔ edwɛkpa ne nolo la anwo bieko. Mɔɔ lumua, Konle Kpole ne mɔɔ ɛnee ɔlɛkɔ zo wɔ zɔhane mekɛ ne la manle ɔyɛle se kɛ bɛbanyia adwelie ngɛlata ne anwo ninyɛne. Britain adwelie ngɛlata gyimalilɛleka bie hanle ye wɔ 1916 kɛ: “Adwelie ngɛlata mɔɔ bo 30 ekyi la a kɛkala kɛlɛ edwɛkɛ ne mɔ a. Na ɔlua ngɛlata mɔɔ ye bolɛ ɛlɛyɛ se la ati ye biala anu zolɛ bade kpalɛ.” Mɔɔ tɔ zo nwiɔ la a le Adiema Russell mɔɔ wule October 31, 1916 la. Ɛhye ati, December 15, 1916 Ɛzinzalɛ Arane ne bɔle amaneɛ kɛ: “Kɛkala mɔɔ Adiema Russell ɛwu la, yɛbagyakyi edwɛkɛ ne mɔɔ yɛkɛlɛ ye wɔ adwelie ngɛlata nu la bɔkɔɔ.” Adenle ɛhye mɔɔ bɛdua zo bɛka edwɛkɛ ne la rale ye awieleɛ ɛdeɛ, noko ndenle gyɛne mɔɔ le kɛ “Photo-Drama of Creation” ne hɔle zolɛ nyianle anyuhɔlɛ.

8. Ɛnee kɛzi “Photo-Drama of Creation” ne ɛyɛlɛ de ɛ?

8 Nvoninli. Russell nee ɔ gɔnwo mɔ vale ɛvolɛ kɛyɛ nsa yɛle “Photo-Drama of Creation” ne mɔɔ bɛyele ye wɔ 1914 la. (Mrɛ. 21:5) Ɛnee drama ne le debie fofolɛ kolaa mɔɔ nvoninli mɔɔ bɛva kɔla bɛyɛ mɔɔ bɛkeha bɛ nwo nee edwɛne wɔ nu mɔɔ bɛye bɛmaa bɛnea a. Menli dɔɔnwo nyianle nuhua kyɛfoa na bɛyɛle Baebolo ne anu edwɛkɛ bie mɔ drama bɛmanle bɛhyele, na bɛvale nane nane bɔbɔ bɛbokale nwo. Bɛbɔle amaneɛ bie wɔ 1913 kɛ, “Bɛhɔliele ɛleka kpole bie mɔɔ bɛnea nane nane nwo zo la amaa bɛayɛ Nowa foa ɛdeɛ ne mɔɔ ninyɛne mɔɔ wɔ nuhua la Keha bɛ nwo na bɛtendɛ la.” Mrenya nee mraalɛ mɔɔ bɛwɔ London, New York, Paris, nee Philadelphia la a yɛle nvoninli ne mɔ mɔɔ le kɔla mɔɔ bɛvale bɛyɛle drama ne la bɛ sa nu a.

9. Duzu ati a bɛbɔle kakɛ na bɛzɛkyele mekɛ bɛyɛle “Photo-Drama” ne ɛ?

9 Duzu ati a bɛzɛkyele mekɛ na bɛbɔle kakɛ bɛyɛle “Photo-Drama” ne ɛ? Edwɛkɛ bie mɔɔ bɛvale bɛdole gua wɔ 1913 nyianu ne mɔ abo la hilehilele nuhua kɛ: “Americama ɛhola ɛlua nvoninli mɔɔ yɛ ɛzelekɛ nee ndonwo zo bɛyɛ debie mɔɔ bie ɛtɛbale ɛlɛ, eza nvoninli mɔɔ bɛkeha bɛ nwo mɔɔ menli anye die nwo mɔɔ bɛvale bɛlile gyima la ɛboa kpalɛ na yɛdie yɛdi kɛ kɛ edwɛkɛkavolɛma nee menli mɔɔ bɛkilehile Baebolo ne la, yɛbahola yɛayɛ bie kpalɛ mɔɔ ɔbaboa kpole wɔ edwɛkɛhanlɛ nee ngilehilelɛ gyima ne anu a.”

Anwuma: Ninyɛne mɔɔ bɛfa bɛye “Photo-Drama”; ɔbo: “Photo-Drama” nvoninli

10. Nienwu a bɛyele “Photo-Drama” ne a?

10 Wɔ 1914, bɛyele “Photo-Drama” ne wɔ azua 80 azo kenle ko biala. Asɛɛ menli mgbe mɔtwɛ mɔɔ bɛwɔ United States nee Canada la nleanle drama ne. Bɛyele “Photo-Drama” ne wɔ ɛvolɛ ko ne ala anu wɔ Australia, Britain, Denmark, Finland, Germany, New Zealand, Norway, Sweden, nee Switzerland. Bɛyɛle ye foa bie mɔɔ nvoninli mɔɔ bɛkeha bɛ nwo ɛnle nu la kɛ bɛfa bɛali gyima wɔ azua ngyikyi ne mɔ azo. Ɛnee foa ɛhye​—“Eureka Drama” ne anwo kakɛ anzo yɛɛ ɛfa wɔadu adenle a ɛnvɛ. Ɔkadwu 1916 la, ɛnee bɛhile “Photo-Drama” anzɛɛ “Eureka Drama” ne abo bɛhɔ Armenian, Dano-Norwegian, French, German, Greek, Italian, Polish, Spanish, nee Swedish anu.

Wɔ 1914, bɛyele “Photo-Drama” ne wɔ asalo mɔɔ menli ɛyi nuhua la anu

11, 12. Tumi boni a “Photo-Drama” ne nyianle wɔ kpavolɛ bie anwo zo a, na neazo boni a ɔyɛle a?

11 “Photo-Drama” ne mɔɔ bɛhilele ɔ bo bɛhɔle French nu la nyianle Charles Rohner mɔɔ ɛnee yenyia ɛvolɛ 18 la anwo zo tumi kpole. Charles hanle kɛ, “Bɛyele ye wɔ me sua zo Colmar, Alsace, France. Wɔ mɔlebɛbo ne ala, me nye liele Baebolo nu nɔhalɛ ne mɔɔ bɛlale ye ali la anwo.”

12 Ɔlua ɛhye ati bɛzɔnenle Charles wɔ 1922 na ɔvale ɔ nwo ɔwulale dahuu ɛzonlenlɛ gyima ne anu. Ɛnee ye gyima mɔɔ lumua la anu ko a le kɛ ɔbaboa yeamaa bɛaye “Photo-Drama” ne wɔ France. Charles hanle ye gyima ɛhye anwo edwɛkɛ kɛ: “Bɛmanle me gyima dɔɔnwo​—kɛ membɔ sanwule, menea ezukoa nee mbuluku zo. Eza bɛhanle kɛ menea memaa menli ne ɛyɛ koonwu kolaa na gyimalilɛ ne abɔ ɔ bo. Yɛkyehyɛ mbuluku wɔ ɛnwomenlelielɛ mekɛ ne anu. Yɛkile adiema biala ɛleka mɔɔ ɔbava a. Yɛmaa awie biala mbuluku dɔɔnwo kɛ ɔhyɛ wɔ ɛlɛka mɔɔ bɛhile ye la. Eza yɛfa mbuluku dɔɔnwo yɛgua ɛkponle zo wɔ anlenkɛ ne anloa.” Wɔ 1925, bɛdole ɛsalɛ bɛvɛlɛle Charles wɔ Brooklyn Bɛtɛle, New York. Bɛmanle ye gyima kɛ ɔli menli mɔɔ bɛbabɔ asafo edwɛne wɔ riledio fofolɛ mɔɔ bɛbuke, WBBR azo la anyunlu. Mekɛ mɔɔ yɛzuzu Adiema Rohner neazo ne anwo yɛwie la, yɛbiza yɛ nwo kɛ, ‘Asoo meziezie me nwo kɛ mebalie gyima biala mɔɔ ɔbaboa yeamaa meadɛlɛ Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne anu la meado nu ɔ?’​—Bɛgenga Ayezaya 6:8.

13, 14. Kɛzi bɛvale riledio bɛlile gyima bɛdɛlɛle edwɛkpa ne anu ɛ? (Eza nea nlɛka “ WBBR Azo Gyimalilɛ” nee “ Nyianu Kpole Bie.”)

13 Riledio. “Photo-Drama” gyima ne bɔle ɔ bo kɛ ɔka aze wɔ 1920 ne anu, noko riledio vindele kɛ adenle kpalɛ mɔɔ bɛdua zo bɛbɔ Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ ne nolo a. Wɔ April 16, 1922, Adiema Rutherford manle riledio zo ɛdendɛlɛ wɔ Metropolitan Opera House mɔɔ wɔ Philadelphia, Pennsylvania la. Menli kɛyɛ 50,000 dele ɛdendɛlɛ ne mɔɔ se “Menli Dɔɔnwo Mɔɔ De Aze Kɛkala La Ɛnrɛwu Ɛlɛ” la. Akee bɛvale nyianu mɔɔ ɔlɛkɔ zolɛ la anu edwɛkɛ mɔɔ lumua la bɛdole gua wɔ riledio zo wɔ 1923. Ɛnee bɛfa awie mɔ riledio bɛdi gyima ɛdeɛ, noko menli mɔɔ ɛnee li bɛ nyunlu la zile kpɔkɛ kɛ ɔbayɛ kpalɛ kɛ yɛbabuke yɛ ti anwo ɛdeɛ. Bɛbukele ye wɔ Staten Island, New York, na bɛvale bɛwulale mɛla adenle zo kɛlata zo kɛ WBBR. Bɛlumuale bɛdendɛle zolɛ wɔ February 24, 1924.

Wɔ 1922, menli kɛyɛ 50,000 dele ɛdendɛlɛ ne mɔɔ se “Menli Dɔɔnwo Mɔɔ De Aze Kɛkala La Ɛnrɛwu Ɛlɛ” la

14 December 1, 1924 Ɛzinzalɛ Arane ne kilehile WBBR bodane ne anu la, ɔhanle kɛ: “Yɛdie yɛdi kɛ riledio ne a le adenle titile mɔɔ ɔmbɔ kakɛ na ɔboa kpalɛ wɔ nɔhalɛ edwɛkɛ ne mɔɔ yɛbɔ ye nolo la anu mɔɔ yɛlɛfa yɛali gyima kɛkala a.” Ɔdoale zolɛ kɛ: “Saa Awulae nwu ye kɛ ɔfɛta kɛ bɛbuke riledio bieko bɛfa bɛtɛlɛ nɔhalɛ ne anu a, ɔbalua ɔdaye mumua ne ye adenle kpalɛ zo yeamaa yɛanyia nwolɛ ezukoa.” (Edw. 127:1) Ɔkadwu 1926 la, ɛnee Gyihova menli ɛbuke riledio gyimalilɛ ɛleka nsia. Ɛnee nwiɔ wɔ United States​—WBBR mɔɔ wɔ New York nee WORD mɔɔ bikye Chicago. Ɛnee nna ne mɔɔ ɛha la wɔ Alberta, British Columbia, Ontario, nee Saskatchewan mɔɔ bɛwɔ Canada la.

15, 16. (a) Duzu a ɛsɔfoma mɔɔ bɛwɔ Canada la yɛle wɔ yɛ riledio zo nolobɔlɛ ne anwo a? (b) Kɛzi riledio zo edwɛkɛhanlɛ ne nee azua nu daselɛlilɛ gyima ne ko biala boale ɛ?

15 Keleseɛnemaanle ne anu ɛsɔfo ne mɔ nwunle Baebolo nu nɔhalɛ ɛhye mɔɔ bɛbɔ ye nolo wɔ ewiade la. Albert Hoffman mɔɔ bɛze ye kɛ ɔnea ɔmaa bɛyɛ gyima wɔ riledio ne mɔɔ wɔ Saskatchewan, Canada azo la hanle kɛ: “Menli dɔɔnwo bɔle ɔ bo kɛ bɛnwu Baebolo Sukoavoma ne [kɛmɔ ɛnee bɛfɛlɛ Gyihova Alasevolɛ wɔ zɔhane mekɛ ne la]. Bɛlile daselɛ kpalɛ bɛhɔdwule 1928, mekɛ mɔɔ ɛsɔfo ne mɔ piepianle arane mgbanyima bɛmanle bɛvale bɛ sa bɛdole Baebolo Sukoavoma riledio gyimalilɛ ɛleka ne mɔ mɔɔ wɔ Canada la azo la.”

16 Ɔnva nwo kɛ bɛdole yɛ riledio gyimalilɛ ɛleka ne mɔ anu wɔ Canada la, bɛhilehilele Baebolo edwɛkɛ nu wɔ awie mɔ riledio zo. (Mat. 10:23) Amaa ngyehyɛleɛ zɔhane mɔ anyia anyuhɔlɛ la, Ɛzinzalɛ Arane ne nee The Golden Age (mɔɔ ɛnɛ bɛfɛlɛ ye Awake! la) manle bɛnwunle awie mɔ riledio mɔɔ bɛyɛ Baebolo nɔhalɛ ngilehilelɛ ne mɔ wɔ zo la amaa nolobɔlɛma mɔɔ di daselɛ wɔ azua nu la amaa menli anwosesebɛ bɛamaa bɛadie ɛdendɛlɛ ne mɔ. Kɛzi ɔboale ɛ? January 1931 Bulletin ne hanle kɛ: “Riledio zo gyimalilɛ ne ɛboa mediema mɔɔ ka edwɛkɛ ne wɔ azua nu la kpalɛ. Amaneɛbɔlɛ mɔɔ ɔfese ne asa hanle ye la kile kɛ, menli dɔɔnwo ɛdie Adiema Rutherford edwɛkɛ ne mɔ na ɔmaa bɛdie mbuluku mɔɔ bɛfa bɛmaa bɛ la.” Bulletin ne hanle riledio zo gyimalilɛ nee azua nu daselɛlilɛ ne anwo edwɛkɛ kɛ “ndenle mgbole nwiɔ mɔɔ Awulae ahyehyɛdeɛ ne dua zo ka edwɛkɛ ne a.”

17, 18. Ɔnva nwo kɛ tɛnlabelɛ ne hakyile la, kɛzi riledio hɔle zo boale ɛ?

17 Bɛdwazole bɛtiale awie mɔ riledio mɔɔ yɛfa yɛdi gyima la wɔ 1930 ne anu. Yemɔti ɔlɛkɔ 1937 awieleɛ la, Gyihova menli hakyile ninyɛne nu. Bɛgyakyile awie mɔ riledio zo edwɛkɛhanlɛ ne na bɛvale bɛ adwenle bɛziele azua nu daselɛlilɛ ne azo dɔɔnwo. a Noko riledio hɔle zo boale ɔmanle bɛdɛlɛle Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne anu wɔ ɛleka mɔɔ wɔ moa. Kɛ neazo la, ɔvi 1951 mɔɔ kɔ 1991 la, riledio gyimalilɛ ɛleka bie mɔɔ wɔ West Berlin, Germany la bɔle Baebolo ɛdendɛlɛ ne nolo dahuu amaa menli mɔɔ bɛde ɛleka mɔɔ ɛnee bɛfɛlɛ ye East Germany la ahola ade Belemgbunlililɛ edwɛkɛ ne. Maanle riledio gyimalilɛ ɛleka bie mɔɔ wɔ Suriname, South America la, vale mitini 15 bɔle Baebolo nu nɔhalɛ ne nolo wɔ dapɛne biala, bɛbɔle ɔ bo 1961 na bɛdoale zolɛ bɛyɛle toonwo ɛvolɛ mɔɔ bo abulasa. Ɔvi 1969 mɔɔ kɔdwu 1977 la, ahyehyɛdeɛ ne hilehilele edwɛkɛtile mɔɔ se “Nvasoɛ Wɔ Ngɛlɛlera Ne Amuala Azo” la anu wɔ riledio zo gyimalilɛ nu na bɛhyele ye ngyikyi ngyikyi mɔɔ bo 350. Bɛyɛle gyimalilɛ ne bie wɔ riledio gyimalilɛ ɛleka 291 mɔɔ wɔ United States azo la wɔ maanle 48 azo. Wɔ 1996, riledio gyimalilɛleka bie mɔɔ wɔ South Pacific maanle Samoa suakpole Apia azo la vale dapɛne ngyehyɛleɛ mɔɔ bɛdonle ye duma kɛ “Wɔ Baebolo Kpuyia Nwo Mualɛ” la dole gua.

18 Mɔɔ ɛvoya 20 ne ɛlɛbikye ye awieleɛ la, bɛanva riledio bɛanli gyima wɔ edwɛkpa ne ɛhanlɛ nu bieko. Noko adwuleso debie fofolɛ vindele mɔɔ maa edwɛkɛ ne kola dwu menli dɔɔnwo mɔɔ tɛla biala la ɛkɛ a.

19, 20. Duzu ati a Gyihova menli yɛle jw.org ne a, na kɛzi yeboa ɛ? (Eza nea ɛlɛka “ JW.ORG.”)

19 Intanɛte. Badwu 2013, menli mɔɔ bo mgbe mgbe nwiɔ mgbe ɛya nsuu, asɛɛ ewiade anu menli ɛya ngyɛnu 40 la, fa Intanɛte ne di gyima. Mgbondabulɛ bie kile kɛ menli mgbe mgbe nwiɔ dua fonu nee ninyɛne gyɛne zo kɔ Intanɛte ne azo. Menli dodo ne kɔ zo nyia anyuhɔlɛ wɔ ewiade amuala, noko kɛkala menli mɔɔ kɔ Intanɛte zo la anwo ɛlɛso kpalɛ wɔ Africa, ɛleka mɔɔ menli mɔɔ bo mgbe 90 kɔ Intanɛte ne azo la. Zɔhane anyuhɔlɛ ne mɔ ɛmaa adenle mɔɔ menli dua zo bɛ sa ka edwɛkɛ la ɛhakyi.

20 Gyihova menli bɔle ɔ bo vale adenle ɛhye mɔɔ menli dɔɔnwo dua zo di adwelie la lile gyima wɔ 1997. Wɔ 2013 anu, ɛnee aneɛ kɛyɛ 300 a wɔ jw.org Intanɛte gyimalilɛleka ne a, yɛɛ bɛkola bɛtwe edwɛkɛ mɔɔ gyi Baebolo ne azo la wɔ aneɛ mɔɔ bo 520 la anu wɔ zo. Kenle ko biala, menli kɛyɛ 750,000 kɔ Intanɛte gyimalilɛleka ne. Siane biala, menli nea video na eza bɛtwe mbuluku mɔɔ bo mgbe 3, magazine mgbe 4 yɛɛ ninyɛne mɔɔ bɛbɔ bɛtie la mgbe 22.

21. Duzu a wɔzukoa wɔvi Sina anwubielɛ ne anu a?

21 Intanɛte gyimalilɛ ne ɛrayɛ adenle kpalɛ mɔɔ yɛdua zo yɛtɛlɛ Nyamenle Belemgbunlililɛ edwɛkpa ne anu wɔ ɛleka mɔɔ bɛmmaa yɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anwo adenle bɔbɔ la. Kɛ neazo la, wɔ 2013 mɔlebɛbo, nrenya bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Sina la nwunle jw.org Intanɛte gyimalilɛleka ne na ɔvɛlɛle ewiade amuala gyima ne ati ne mɔɔ wɔ United States la kɛ ɔkpondɛ kɛ ɔnwu Baebolo ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo. Duzu a maa ɛvɛlɛlɛ ɛhye yɛ nwanwane a? Sina vi Ngɛnlamo abusua nu na ɔde namule bie mɔɔ wɔ moa wɔ maanle mɔɔ bɛmmaa Gyihova Alasevolɛ gyima ne anwo adenle fee la anu. Ye ɛvɛlɛlɛ ne ati, bɛyɛle ngyehyɛleɛ mɔɔ Dasevolɛ bie mɔɔ wɔ United States la nee Sina sukoa Baebolo ne fane nwiɔ dapɛne biala. Bɛluale Intanɛte video zo a bɛyɛle debiezukoalɛ ne a.

Bɛkilehile Awie Biala

22, 23. (a) Asoo bɛva ndenle mɔɔ yɛdua zo yɛka edwɛkɛ ne yɛkile menli dɔɔnwo la bɛzie azua nu daselɛlilɛ ne agyakɛ anu? (b) Kɛzi Belemgbunli ne ɛyila yɛ mɔdenlebɔlɛ ne azo ɛ?

22 Ɛnee tɛ adwenle ne a le kɛ yɛfa ndenle mɔɔ yɛluale zo yɛhanle edwɛkɛ ne yɛhilele menli dɔɔnwo mɔɔ le kɛ adwelie ngɛlata, “Photo-Drama,” riledio zo gyimalilɛ nee Intanɛte ne yɛazie azua nu daselɛlilɛ ne agyakɛ anu. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Gyihova menli zukoale Gyisɛse neazo ne. Yeanga edwɛkɛ ne yeangile menli dɔɔnwo ala, emomu ɔvale ye adwenle ɔziele menli ne mɔɔ ɔboa bɛ nuhua ko biala la anwo zo. (Luku 19:1-5) Eza Gyisɛse tetele ye ɛdoavolɛma ne kɛ bɛyɛ ye zɔhane ala, na ɔhilele bɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka la. (Bɛgenga Luku 10:1, 8-11.) Kɛmɔ yɛzuzule nwolɛ wɔ Tile 6 ne anu la, menli mɔɔ li yɛ nyunlu la ɛmaa Gyihova sonvolɛ ko biala anwosesebɛ kɛ ɔha edwɛkɛ ne ɔhile menli ngoko ngoko.​—Gyi. 5:42; 20:20.

23 Bɛwole Belemgbunlililɛ ne la ɔ nzi ɛvolɛ 100, nolobɔlɛma mɔɔ bo mgbe nsuu ɛya ngɔnla la ɛlɛkilehile menli Nyamenle bodane ne anwo debie. Nɔhalɛ nu, Belemgbunli ne ɛyila ndenle mɔɔ yɛvale yɛlile gyima yɛbɔle Belemgbunlililɛ ne nolo la azo. Kɛmɔ yɛbanwu ye wɔ tile mɔɔ doa zolɛ la anu la, eza yemaa yɛ ninyɛne mɔɔ yɛhyia amaa yɛaha edwɛkpa ne yɛahile menli ngakyile, mbusua ekpunli nee aneɛ ngakyile la.​—Yek. 14:6.

a Wɔ 1957, menli mɔɔ li gyima ne anyunlu la bɔle kpɔkɛ kɛ bɛto yɛ riledio gyimalilɛleka ko ne mɔɔ ɛha mɔɔ wɔ New York la, WBBR anu.