1, 2. (1) ¿Imatam Jesusqa ruwarqa rimasqanta achkallaña runakuna allinta uyarinankupaq? (2) ¿Imaynatam qatiqninkuna Jesusta qatipakunku hinaspa imanasqa?

 QUCHA patanpi Jesus kachkaptinmi achkallaña runakuna payman asuykurqaku yachachisqanta uyarinankupaq. Chaymi Jesusqa boteman siqaspan tiyaykurqa qucha patanmanta tumpa karuniqpi. ¿Imanasqataq chayta ruwarqa? Payqa yacharqam yakupa hawanpi botemanta rimaptin qucha patanpi kaq runakuna allin uyarinankuta (leey Marcos 4:1, 2).

² Jesuspa qatiqninkunaqa 1914 watapa ñawpaqninmantaraqmi Jesusta qatipakuspanku tukuywan yanapachikuspa Dios imayna kamachimunanmanta achka runakunaman willakurqaku. Tiempo pasasqanman hinam runakunaqa tukuyta servichikunku, chaymi puchukay tiempo manaraq chayamuchkaptin Diosmanta achka runakunaman willakunapaq servichikurqanchik periodicota, radiota, internetta chaynataq huk yanapakuykunatapas (Mat. 24:14). Chaykunawan yanapachikuspa runakunaman maypiña kaptinkupas Diosmanta imayna willakusqankupiyá piensarisun, hinaspayá kay yachachikuyta estudiaspa yuyaymanasun ñawpaq iñiqmasinchikkunata imayna qatipakunanchikpaq.

3. ¿Imanasqataq Diosmanta llulla yachachiqkunaqa pinqaypi qiparurqaku Charles Rusellpa yachachisqankunata periodicopi hurqusqankuwan?

³ Periodicokuna. Charles Russellwan yanapaqninkunam 1879 watamanta Willakuq qillqata hurqumuyta qallaykurqaku, Dios imayna kamachinanmanta chaynintakama achka runakunaman willakunankupaq. Jesusqa yaqachusmi 1914 watamanta ñawpaqtaraq qatiqninkunata yanaparqa Diosmanta achka runakunaman willakunankupaq. Chayqa qallaykurqa, Eaton sutiyuq runa 1903 watapi iñiqmasinchik Charles Russellta pinqaypi qipachiyta munaspan bibliapa yachachisqankunamanta runakunapa qayllanpi rimanankupaq tanteasqanwanmi. Chay runaqa Pensilvania llaqtapi “Jesucristopi iñiqmi kaniku”  niqkunapa rantinpi rimaqmi karqa. Paymi Charles Russellman qillqaspan nirqa: “Piensasqayman hinaqa runakunam yachayta munanku mana acuerdopi kasqanchik yachachikuykunamanta rimananchikta”, nispa. Charles Russellwan yanapaqninkunapas cuentatam qukurqaku chay yachachikuykunamanta hukkunapas yachay munasqankumanta, chaymi chay rimasqankuta ancha riqsisqa periodicopi hurqunankupaq tantearurqaku (The Pittsburgh Gazzette). Chay rimasqankupi Charles Russellpa yachachisqankuna mana iskayrayanapaq kaptinmi chay periodicota ruwaqkunaqa Russellpa yachachisqankunatam sapa semana hurquyta munarqaku. Chaywanmi Diosmanta imam kaqta mana yachachiqkunaqa pinqaypi qiparurqaku.

4, 5. (1) ¿Imayna runataq karqa iñiqmasinchik Charles Russellqa? (2) ¿Imaynatam chayna kasqanta ancianokuna qatipakunmanku?

⁴ Chaymanta pisi tiempo pasayllatam huk periodicokunata ruwaqkunapas hurquyta munarqaku Charles Russellpa yachachisqankunata. 1908 watapim Willakuq qillqa nirqa 11 periodicokunaña yaqa sapa kuti hurqusqankumanta. Ichaqa mayqin llaqtapi periodicokunata astawan ruwasqankumanta yachaq iñiqmasinchikkunam Charles Russellman nirqaku Pensilvania llaqtapi betel wasipi llamkaqkuna allin riqsisqa llaqtaman astakunankupaq. Chaynata ruwaspaqa atinmankum karqa achka periodicokunapi Charles Russellpa yachachisqankuna hurquyta. Payqa mana hatunchakuspam chayna nisqankupi hinaspa imakunapaq allin kasqanpi piensarispan 1909 watapi tantearurqa Brooklyn llaqtapiña betel wasi kananpaq. ¿Imanasqam chayqa allin karqa? Charles Russellpa yachachisqankunatam achka periodicokunapi hurquyta qallaykurqaku, chay astakusqankumanta killakuna pasayllatam chay yachachikuykunataqa yaqa 400 periodicokunapiña hurqurqaku. 1914 watapaqqa Charles Russellpa qillqasqankunatawan yachachisqankunatam 4 rimaykunapi 2.000 masnin periodicokunapi hurqurqaku.

⁵ Chayqa, ¿imatam yachachin ancianokunaman? Paykunapas Charles Russell hinam humilde kananku chaynataq iñiqmasinkupa ima nisqankutapas uyarinanku (leey Proverbios 15:22).

6. Diosmanta imam kaq yachachikuykunata periodicokunapi hurqusqanku runakunata imayna yanapasqanmanta huk willakuypa nisqanman hina rimariy.

⁶ Jehova Dios imayna kamachimunanmanta yachachikuykunata periodicokunapi hurqusqankuqa achka runakunatam yanaparqa Diosmanta yachanankupaq (Heb. 4:12). Hukninmi karqa Ora Hetzel sutiyuq warmi, paymi bautizakurqa 1917 watapi. Paymi nirqa: “Casarakusqaymanta qipallatam mamayman watukuq rirqani, payqa karqa Rochester llaqtapim. Chayaruspaymi tarirurqani periodicota tijerawan kaptachkaqta, chay kaptasqanqa  karqa Russellpa hukkaqnin yachachikuyninmi. Mamaymi willawayta qallaykurqa chaykunata leespan yachasqankunamanta”, nispa. Chaymi Ora Hetzelqa Diosmanta imam kaqta yacharuspan tukuy sunqunwan imayna kamachimunanmanta willakurqa yaqa 60 watapuni.

7. ¿Imanasqataq Diospa llaqtanpi punta apaqkunaqa kaqmanta tanteananku karqa periodicokunata hinalla servichikunankupaq utaq manaña servichikunankupaq?

⁷ Ichaqa 1916 watapim enteron pachapi Diospa llaqtanpi punta apaqkuna kaqmanta tantearqaku periodicokunata hinalla servichikunankupaq utaq manaña servichikunankupaq. ¿Imanasqa? Enteron pachapi punta kaq hatun guerra karusqanwanmi periodico ruwaqkuna sasachakurqaku. Hina chay watapitaqmi Gran Bretaña nacionpi betel wasipi llamkaqkuna kaynata willakurqaku: “30 masnin periodicokunallapiñam Charles Russellpa yachachisqankunataqa hurquchkanku. Ichapas astawanraq chayqa menosyanqa papelkunapa precion llumpay kasqanrayku”, nispa. Chaymantapas 1916 watapi 31 octubre killapi Charles Russell wañukuptinmi chay watapi 15 diciembre killapaq Willakuq qillqa nirqa: “Charles Russell wañukusqanraykum yachachisqankunataqa manaña hurqunqakuñachu periodicokunapi”, nispa. Periodicontakama manaña willakuspankupas hinallam Diosmantaqa willakurqaku achka runakunaman. Chaypaqmi “Foto-Drama de la Creación” nisqanwan yanapachikurqaku.

8. ¿Imakunatam ruwarqaku Foto-Dramata ruwanankupaq?

⁸ Qawaspa uyarinapaq kaqkuna. Charles Russellmi yanapaqninkunapiwan yaqa kimsa watapi ruwarqaku “Foto-Drama de la Creación” nisqa yanapakuyta (Prov. 21:5). Chayqa karqa bibliamanta yachachikuykunata actuaspa grabasqankuta uyarinapaq hinaspa dibujokunata qawanapaqmi. Chaytam qawachiyta qallaykurqaku 1914 watamantapuni, chaypaqmi taksa vidriokunapi tukuy colorniyuq dibujokunata servichikurqaku. Pachaknintin iñiqmasinchikkunam actuarqaku bibliapi willakuykuna imayna pasasqanman hina qawachinankupaq. Chaymantapas 1913 watapim huk willakuypi nirqa: “Noeypa tiemponmanta willakuykunata grabaptinkuqa kawsachkaq achka animalkunatam servichikurqaku”, nispa. Hinaspapas sumaq dibujay yachaqkunam huk law nacionkunamanta rirqaku pachaknintin dibujokunata ruwanankupaq (Filadelfia, Londres, Nueva York, París).

9. ¿Imanasqataq chayta ruwanankupaq achka qullqita gastarqaku hinaspa yaqa kimsa watapi ruwarqaku?

⁹ ¿Imanasqataq chay Foto-Dramata ruwanankupaq achka qullqita gastarqaku hinaspa yaqa kimsa watapi ruwarqaku? 1913 watapim hatun huñunakuypi imapaq tanteasqankumanta willakurqaku: “Periodicokunapi fotokunata utaq dibujokunata churasqankutam Estados Unidospi runakunaqa allinpaq qawanku. Cinepi peliculakuna  qawaytapas allinpaqmi hapinku. Chaymi ñuqanchikpas Diospa palabranmanta allinta willakunanchikpaq sumaqta servichikunanchik uyarinapaq chaynataq qawanapaq kaq Foto-Dramata, chaywanqa allintapunim yachachisunchik”, nispa.

10. ¿Mayqin llaqtakunapi hinaspa ima rimaykunapim Foto-Dramata qawarqaku?

¹⁰ Foto-Dramata 80 llaqtakunapi sapa punchaw qawachinankupaqmi 1914 watapi tantearqaku, chaymi Estados Unidospi hinaspa Canadá nacionpi qawarqaku yaqa 8 millonnintin runakuna. Hina chay watapitaqmi qawarqaku Alemania, Australia, Dinamarca, Finlandia, Gran Bretaña, Nueva Zelanda, Suecia, Noruega hinaspa Suiza nacionkunapipas. Chaymantapas ruwarqakutaqmi “Drama Eureka” nisqantapas, chaytaqa mana sasachakuspallam maymanpas apaqku, manataqmi llumpaytachu gastaqku. Chaywan yanapachikuspam  taksa llaqtachakunapipas Diosmanta yachachirqaku. 1916 watapiqa “Foto-Drama” hinaspa “Drama Eureka” nisqan yanapakuykunam kay rimaykunapiña karqa: Alemán, armenio, danonoruego, castellano, francés, griego, italiano, polaco hinaspa sueco.

11, 12. (1) ¿Imapaqmi huk joventa kallpancharqa Foto-Dramata qawasqanqa? (2) ¿Imaynatam payta qatipakuchwan?

¹¹ Francés rimaypi Foto-Dramata qawasqanmi huk joventa anchata admirachirqa, payqa 18 watallanpiraqmi karqa, nirqam: “Chaytam qawarqaniku Colmar llaqtaypi. Diosmanta imam kaq yachachikuyta qawasqayqa anchatam admirachiwarqa”, nispa (Charles Rohner).

¹² Payqa 1922 watapi bautizakuruspam Diosta tukuy tiemponwan serviyta qallaykurqa. Puntatam llaqtan lawpi yanapakurqa Foto-Dramata qawachiypi. Ima ruwaykunapi yanapakusqanmantam pay nirqa: “Violintam tocarqani, qullqitawan qillqanchikkunatam waqaycharqani. Chaymantapas Foto-Dramata qawanankupaq qallariptinmi runakunata upallalla qawanankupaq kallpancharqani. Chayta qawaqkuna samariptinkum kallpanchakuq kaniku qillqanchikkunata maymi tiyasqankupi munachinaykupaq, chay ruwaypi yanapawanankupaqmi iñiqmasinchikkunata kamachiq kaniku. Chay localpa punkunpim mesakunapi churaq kaniku librokunata chaynataq huk qillqakunatapas”, nispa. Chaymantapas 1925 watapim payta nirqaku betel wasipi llamkananpaq (Brooklyn, EE. UU). Payqa chaypim radiopi (WBBR) musica tocaqkunata diriginanpaq kamachisqa karqa. Payqa Diosmanta willakunanpaqmi imata ruwananpaq kamachiptinkupas kasukurqa. ¿Pay hinachu ñuqanchikpas kasukunchik? (Leey Isaias 6:8).

13, 14. ¿Imaynatam radiota servichikurqaku Diospa nombrasqan Jesucristo kamachimunanmanta willakunankupaq? (Qaway 83 paginapi “ WBBR radiontakama willakusqankumanta” hinaspa “ Mana qunqanapaq hatun huñunakuy” nisqanta).

¹³ Radio. 1920 watamantaqa manañam llumpaytaqa kallpanchakurqakuñachu Foto-Dramata qawachinankupaqqa. Ichaqa achka runakuna radiota uyarisqankuraykum chaynintakama Diosmanta astawan willakunankupaq tantearqaku. “Kay tiempopi wara-waranqantin kawsaqkunaqa manam haykapipas wañunqakuchu” niq yachachikuymantam iñiqmasinchik Rutherford, 1922 watapi abril 16 punchawpi ancha riqsisqa hatun localpi yachachirqa. Chaytam radiontakama uyarirqaku yaqa 50.000 runakuna. Qatiqnin watapim hatun huñunakuypi wakin yachachikuykunata radiontakama uyarichiyta qallaykurqaku. Enteron pachapi Diospa llaqtanpi punta apaqkunam tantearurqaku hukkunapa radionta utaq emisoranta servichikunamantaqa kikin testigokunapaña radionku kananpaq. Punta kaq radiom karqa Nueva York llaqtapi (WBBR). Chay radiotam servichikuyta qallaykurqaku 1924 watapi 24 febrero punchawta.

 ¹⁴ Chay radio imapaq kasqanmantam 1924 watapi 1 diciembrepaq Willakuq qillqapi nirqa: “Radiontakama Diosmanta allin noticiakunata willakusqanchikqa manam llumpay qullqipaqchu, chaymantapas chaynintakamam astawanraq achka runakuna uyarichkanku”, nispa. Hinaspapas nirqam: “Radiontakama Diosmanta imam kaqta willakunanchikpaq achka radiokunata necesitaptinchikqa Señorchá chaykunapi gastokunapaq bendeciwasun”, nispa (Sal. 127:1). 1926 watapaqqa Jehova Diosta yupaychaqkunapam 6 radionku karqa, Estados Unidospi iskay (WBBR, WORD) Canadá nacionpiñataq tawa.

15, 16. (1) ¿Imatam ruwar­qaku Canadá nacionpi pastorkunawan curakunaqa radiontakama willakusqanchikta yacharuspanku? (2) ¿Imaynatam yanaparqa radiontakama yachachikuykunata uyarisqankuqa wasin-wasin willakuptinku?

¹⁵ Pastorkunawan curakunam cuentata qukururqaku Diosmanta imam kaq yachachikuykunata radiontakama achka runakuna uyarisqankumanta. Huk iñiqmasinchikmi hukkaqnin radiopi imata ruwasqankumanta allinta yacharqa, paymi nirqa: “Biblia estudiaqwan sutichasqa iñiqmasinchikkunapa yachachisqankutam radiontakama achka runakuna uyariyta qallaykurqaku. Chaynintakamam allinta willakurqaku 1928 watakama. Ichaqa wakin pastorkunawan curakuna autoridadkunaman contranchikpi quejakuptinkum Canadá nacionpi radiontakama willakusqanchikta michakurqaku”, nispa.

¹⁶ Chay nacionpi tawa radiokunapi willakusqankuta michakuptinkupas, huk runakunapa radiontañam servichikurqaku bibliamanta yachachikuykunata radiontakama hinalla willakunankupaq (Mat. 10:23). Huk runakunapas chay yachachikuyta allinta uyarinankupaqmi Willakuq hinaspa ¡Rikchariy! qillqakunapi willakurqa mayqin radiokunata servichikusqanchikmanta. Chaymi iñiqmasinchikkunaqa wasin-wasin willakuq rispanku runakunata kallpanchaqku llaqtankupi kaq radiokunapi yachachikuykunata uyarinankupaq. ¿Imam pasarqa chayna ruwasqankuwan? 1931 watapi enero killapaq Bulletin sutiyoq qillqam nirqa: “Radiontakama runakunapa uyarisqankuqa iñiqmasinchikkunatam wasi-wasin willakuyninkupi astawan yanapachkan. Iñiqmasinchik Rutherfordpa yachachisqanta achka runakuna radiopi uyarisqankuraykum wasin-wasin rispa iñiqmasinchikkuna librokunata munachiptinkuqa chaskikunkuña”, nispa. Chay qillqaqa nirqataqmi: “Radiontakama chaynataq wasi-wasin willakusqanchikmi imamantapas astawanqa Diospa llaqtanpiqa paymanta willakunapaq yanapawachkanchik”, nispa.

17, 18. Sasachakuy tiempopi tarikuspankupas, ¿imaynatam radiokunata hinalla servichikurqaku?

¹⁷ Astawanraqmi 1930 watamantaqa radiontakama willakusqanchikta michakurqaku. Chaymi 1937 watamantaqa manaña servichikurqakuñachu chay radiokunataqa,  ichaqa astawanmi kallpanchakurqaku Diosmanta wasin-wasin willakunankupaq. a Chayna kaptinpas huk law nacionkunapiqa hinallam radiotaqa servichikurqaku, karu-karu sasa chayana lawkunapi Jesucristo kamachimuspa imakuna ruwananmanta uyarinankupaq. 1951 watamanta 1991 watakamam, Alemania occidental nisqanku lawmanta radiontakama yaqa sapa kutilla Diosmanta yachachikuykunata uyarichirqaku Alemania oriental nisqanku lawpi kaq runakunaman. Surinam nacionpipas radiontakamam Diosmanta yachachikuykunata 15 minutolla sapa semana uyarichiqku 1961 watamantapacha 30 wata masnin. Estados Unidospipas 291 radiontakamam 48 llaqtakunapi uyarichirqaku “Bibliapi yachachikuykunaqa allinninchikpaqmi” nisqa yachachikuymanta. Chayna yachachikuykunamantam 1969 watamanta 1977 watakama 350 masnin yachachikuykunata radiontakama uyarichirqaku. Apia sutiyuq llaqtapim huk radiopi sapa semana uyarirqaku “Bibliamanta tapukuykunapa kutichiynin” niq yachachikuyta.

¹⁸ Chaymanta pasaq watakunamantaqa manañam radiokunataqa servichikurqakuñachu Diospa prometesqan allin noticiakunamanta willakunankupaqqa. Ichaqa runakunapa ruwasqanku musuq yanapakuytam servichikunanku karqa astawanraq achka runakunaman Jehova Diosmanta yachachinankupaq.

19, 20. (1) ¿Imanasqataq enteron pachapi Diospa llaqtanpi punta apaqkunaqa tantearqaku internetpi jw.org nisqan kananpaq? (2) ¿Imaynatam chayqa yanapawachkanchik Diosmanta willakuypi? (Qawaytaq 85 paginanpi “ JW.ORG” nisqanta).

¹⁹ Internet. 2013 watapim enteron pachapi 2.700 millon masnin runakuna yachay munasqankuta maskarqaku utaq qawarqaku internetpi. Tanteasqankuman hinaqa 2.000 millonnintin runakunam celularnintakama utaq tablet nisqanku aparatontakama internetpi imatapas maskanku utaq qawanku. Internetta servichikuyninkuqa astawanmi enteron pachapi yapakuchkan, África lawpim 90 millon runakunaña celularninkupi utaq tablet nisqankupi internetniyuq kachkanku. Chaywanmi cuentata qukunchik imamantapas yachanankupaq internetta astawan servichikusqankumanta.

²⁰ Jehova Diosta yupaychaqkunapas internettam servichikuyta qallaykurqaku 1997 watamantapacha. 2013 watapim internetpi jw.org nisqanqa yaqa 300 rimaykunapi karqa. Chaymantam hurqunmanku 520 masnin rimaykunapi bibliamanta yachachikuykunata. Jw.org nisqantam yaqa 750.000 runakuna sapa punchaw maskanku, chaypi yachachikuykunata leenankupaq utaq videokunata qawanankupaq. Hurqunkutaqmi sapa killa 3 millon librokunata, 4 millon revistakunata chaynataq 22 millon uyarinapaq kaqkunatapas.

21. ¿Imatam yachachiwanchik Sina sutiyuq runamanta willakuyqa?

 ²¹ Internetpi jw.org nisqanqa allintam yanapawachkanchik Dios imayna kamachimunanmanta willakuypi, mana chayay atisqanchik llaqtakunaman utaq Diosmanta willakuyninchik harkakusqanku nacionkunamanmi chayachkan. Chayna kasqanmantam cuentata qukunchik Sina sutiyuq runapa willakusqanwan. 2013 watapa qallariyninpim chay runa tarirurqa internetpi jw.org nisqanta hinaspam bibliamanta astawan yachayta munaspan Estados Unidospi kaq betel wasipi kaqkunata telefonowan qayarqa. Chay runaqa karqa musulmán nisqanku religionniyuqmi, chaymantapas payqa tarikurqa Diosmanta willakusqanchikta harkakusqanku nacionpim. Ichaqa Paymi internetnintakama biblia estudiayta qallaykurqa Estados Unidospi kaq iñiqmasinchikwan sapa semana iskay kutita.

22, 23. (1) ¿Imanasqataq periodicokunata, radiokunata, internetta servichikuspapas mana saqinchikchu wasin-wasin willakuyninchiktaqa? (2) ¿Imaynatam cuentata qukunchik tukuywan yanapachikusqanchikpi Jesucristo bendeciwasqanchikmanta?

²² Diosmanta achka runakunaman willakunapaqmi servichikurqanchik ñawpaq watakunapi: Periodicota, Foto-Dramata, radiota hinaspa kay tiempopiñataq internetta. Ichaqa pasaq watakunapi chaykunawan yanapachikuspapas hinallam Diosmantaqa wasin-wasin willakunanchik. ¿Imanasqa? Jesusta qatipakusqanchikraykum, payqa manam huñunasqa runakunallamanchu willarqa, aswanqa sapakamatam yanaparqa (Luc. 19:1-5). Chaymi Jesusqa qatiqninkunaman chaynata ruwanankupaq yachachirqa chaynataq imamanta yachachinankupaqpas (leey Lucas 10:1, 8-11).  Kay libropa 6 kaq yachachikuyninpi yachamusqanchikman hinam enteron pachapi Diospa llaqtanpi punta apaqkunaqa iñiqmasinkuta kallpancharqaku, sapa runakunaman Diosmanta willakunankupaq (Hech. 5:42; 20:20).

²³ Dios nombraruptin Jesucristo hanaq pachapi kamachiy qallarisqanmantaqa 100 watañam pasarun, chaymi yaqa 8 millon testigokunaña imataq Diospa munaynin kasqanmanta runamasinchikkunaman yachachichkanchik. Dios imayna kamachimunanmanta willakunapaq tukuywan yanapachikusqanchikpim kamachiwaqninchik Jesucristo yanapawarqanchik. Qatiqnin yachachikuypim yachasunchik tukuy nacionkunapi, llaqtakunapi hinaspa tukuy rikchaq rimaykunapi Diosmanta allin noticiakunata willakunapaq imakunawan Jesucristo yanapawasqanchikmanta (Apoc. 14:6).