1, 2. a) ¿Imatan Jesús ruwarqan runakuna aswan allinta uyarinankupaq? b) ¿Imaynatan kasukuq cristianokuna Jesusta qatikurqanku?

 HUK kutinmi Jesusqa qocha patapi kasharqan, hinaspan askha runakuna payman huñukamurqanku. Chayta rikuspan Jesusqa huk boteman seqaspa qocha ukhuman chhikanta haykurqan. ¿Imaraykun chayta ruwarqan? Jesusqa yacharqanmi qocha ukhumanta rimaqtinqa runakuna aswan allinta uyarinankuta (leey Marcos 4:1, 2).

² Kasukuq cristianokunaqa Cristoq ruwasqantan qatikurqanku, paykunapas imaymanawanmi yanapachikurqanku askha runakunata yachachinankupaq, chaytan ruwarqanku 1914 wata ñawpaqkunata, hinallataq 1914 wata qhepakunamanpas. Diospa llaqtantaqa rey Jesucriston pusashan, chayrayku tiempoq pasasqanman hina imaymanakunaña rikhurimurqan chaypas, Diospa llaqtanqa kallpachakurqan manaraq p’uchukay chayamushaqtin chaykunawan askha runakunata yachachinanpaq (Mat. 24:14). Yachasun Diospa llaqtan wakin ruwasqanmanta. Chaymantapas qatimuq parrafokunata leeshaspa kayta tapukuy: “¿Imaynatan ñoqapas chay tiempopi kawsaq cristianokuna hina kallpachakuyman runakunata yachachinaypaq?”, nispa.

3. ¿Imaraykun pantasqata yachachiqkuna p’enqaypi qheparqanku?

³ Periodicokunawan. Russell iñiqmasinchispas yanapaqninkunapas 1879 watamantapachan Qhawaq revistata rakirqanku, chay revistawanmi Diospa gobiernonmanta yachachirqanku. Ichaqa 1914 wata manaraq chayamushaqtinmi, Jesucristoqa imaymanata ruwarqan aswan askha runakuna Diosmanta yachanankupaq. Chaykunaqa sut’itan rikukurqan 1903 watamantapacha. Chay watapin E. L. Eaton sutiyoq runa Russell iñiqmasinchista nirqan paywan kuska runakuna rikushaqtin Bibliaq yachachisqanmanta rimanankupaq. Eaton runaqa Pensilvania llaqtapi (Estados Unidos) huk t’aqa protestante runakunaq umallinmi  karqan. Chay runan huk cartata Russell iñiqmasinchisman apachirqan, chaypin nirqan: “Qanwan ñoqawanqa manan kaqllatachu Bibliaq yachachisqanmanta piensanchis, runakunaqa uyariytapunin munanqaku chaykunamanta rimasqanchista”, nispa. Russell iñiqmasinchispas yanapaqninkunapas chaytan ruwayta munarqanku, chaymi huk allin reqsisqa periodicota (The Pittsburgh Gazette) valekurqanku chaypi rimasqankuta horqomunanpaq. Periodicopi lloqsimusqantaqa askha runakunan leerqanku, Russell iñiqmasinchispa yachachisqankunaqa sut’in karqan, chayraykun chay periodicopi llank’aqkunaqa munarqanku sapa semana Russell iñiqmasinchispa discursonkunata periodicopi horqoyta. Pantasqata yachachiqkunaqa p’enqaypin qheparqanku.

4, 5. a) ¿Imayna runan karqan Russell iñiqmasinchis? b) ¿Imaynatan Diospa llaqtanpi umallikunapas huch’uyyaykukuq kasqankuta rikuchinkuman?

⁴ Huk periodicokunapas munarqankun Russellpa discursonkunata horqomuyta. 1908 watapin Qhawaq revista willarqan Russellpa discursonkuna 11 periodicokunapi lloqsimushasqanta. Ichaqa periodicokuna imayna llank’asqankumanta yachaq iñiqmasikunan, Russell iñiqmasinchista nirqanku principal oficinata Pittsburgh (Pensilvania) llaqtamanta huk allin reqsisqa llaqtaman astananpaq, chhaynapi aswan askha periodicokunapi Bibliamanta yachachisqankuna lloqsimunanpaq. Russell iñiqmasinchisqa allintan yuyaymanarqan chay nisqankupi, chaymi 1909 watapi principal oficinata Brooklyn (Nueva York) llaqtaman astarqan. ¿Allinchu karqan chay ruwasqan? Arí, pisi killakuna qhepallamanmi yaqa 400 periodicokuna Russellpa discursonkunata horqomurqanku, qhepamanqa aswan askha periodicokunapin lloqsimurqan. Diospa gobiernonqa 1914 watapin paqarimurqan, chay tiempopaqqa 2.000 más periodicokunapin tawa rimaykunapi Russellpa discursonkuna lloqsimurqan.

⁵ ¿Imatan yachanchis chaykunamanta? Pikunachus Diospa llaqtanpi umalli kaspa llank’ashanku chayqa, Russell iñiqmasinchis hina huch’uyyaykukuqmi kananku. ¿Imaynatan chayta ruwankuman? Importante ruwaykunata decidinankupaq hukkunaq nisqankuta uyarispa (leey Proverbios 15:22).

6. ¿Imaynatan periodicokunapi lloqsimusqan yachachikuykuna huk runata yanaparqan?

⁶ Chay periodicokunapiqa Diospa gobiernonmanta cheqaq yachachikuykunan lloqsimurqan, chaykunaqa askha runakunatan yanaparqan (Heb. 4:12). Yachasun Ora Hetzel iñiqmasimanta, payqa chay periodicokunapin cheqaq yachachikuykunata tarirqan, chaymi 1917 watapi bautizakurqan. Paymi nirqan: “Casarakusqay qhepallamanmi, Rochester (Minesota) llaqtaman rirqani mamayta  watukuq. Chayman chayaqtiyqa, mamaymi huk periodicomanta Russellpa discursonkunata tijerawan k’utuchishasqa. Mamayqa chaykunapi imachus yachasqantan willawarqan”, nispa. Ora iñiqmasinchisqa 60 wata hinan tukuy sonqonwan Diospa gobiernonmanta willarqan.

7. ¿Imaraykun iñiqmasinchiskuna manaña periodicokunata utilizarqankuñachu?

⁷ 1916 watapin predicacionta qhawariq iñiqmasinchiskuna yuyaykurqanku manaña periodicokunata utilizanankupaq, ¿imarayku? Primera Guerra Mundial kasqanraykun nishu sasapuni karqan qelqakunata ruwanapaq tukuy necesitakusqanta rantiy. 1916 watapin Gran Bretaña nacionmanta sucursal kayta nirqan: “Kunanqa 30 más periodicokunallañan discursokunata horqomushanku, astawanraqmi pisiyanqapas. Qelqakuna ruwanapaq hojakuna askha qolqewan rantinapaq kasqanraykun chhayna kashan”, nispa. Chaymantapas Russell iñiqmasinchisqa 1916 watapi 31 octubre killapin wañupurqan. Chay pasasqanraykun chay watamanta 15 diciembre killamanta Qhawaq revista nirqan: “Russell iñiqmasinchis wañupusqanraykun manaña discursokunata periodicokunapi churakunqañachu”, nispa. Periodicokunata manaña utilizarqankuñachu chaypas, karqanmi huk yanapaykuna. Hukninmi karqan “Foto-Drama de la Creación” nisqa.

8. ¿Imakunatan iñiqmasinchiskuna ruwarqanku “Foto-Drama de la Creación” nisqata ruwanankupaq?

⁸ Peliculakunawan dibujokunawan ima. Russell iñiqmasinchispas yanapaqninkunapas kinsa wata hinan llank’arqanku “Foto-Drama de la Creación” nisqata ruwanankupaq, chayqa 1914 watapin lloqsimurqan (Prov. 21:5). Huknin sutinqa “Drama” nisqan karqan, chayta ruwanankupaqqa peliculakunata, uyarinapaq grabacionkunata, sumaq pintasqa dibujokunata iman tupachirqanku. Chaykuna peliculapi hina lloqsinanpaqqa askha runakunan Bibliamanta ñawpaq runakuna hina actuarqanku, animalkunatapas utilizarqankun. 1913 watapi huk willakuymi nirqan: “Noepa kawsayninmanta peliculata ruwanaykupaqmi, askha animalkunata apamurqayku”, nispa. Hinaspapas Filadelfia, Londres, Nueva York, París llaqtakunamanta iñiqmasinchiskunan dibujokunata pintarqanku.

9. ¿Imaraykun iñiqmasinchiskuna tiemponkuta qolqenkuta ima gastarqanku “Foto-Drama” nisqata ruwanankupaq?

⁹ ¿Imaraykun tiemponkutapas qolqenkutapas gastarqanku “Foto-Drama” nisqata ruwanankupaq? 1913 watapi asambleakunaq ruwakusqanpin kayta nikurqan: “Estados Unidospiqa periodicokunapin lloqsimun asikunapaq dibujokuna hinallataq huk dibujokunapas, chaykunan runakunaq imayna piensasqanta cambiashan. Peliculakunatapas runakunaqa ancha allinpaqmi qhawarinku. Ñoqanchisqa munanchismi Bibliamanta allin yachachiqkuna kayta, chayraykun allinpaq qhawarinchis peliculakunawan  dibujokunawan ima yanapachikuyta, chaykunawanqa llapanchismi aswan allinta runakunata yachachisun”, nispa.

10. ¿Imaynapin yachanchis “Foto-Drama” nisqata askha runakuna qhawasqankuta?

¹⁰ 1914 watapiqa chay “Foto-Drama” nisqataqa sapa p’unchaymi 80 llaqtakunapi qhawarqanku. Estados Unidos hinallataq Canadá nacionkunapiqa yaqa 8 millón runakunan chayta qhawarqanku. Chay watallapitaqmi Alemania, Australia, Dinamarca, Finlandia, Gran Bretaña, Noruega, Nueva Zelanda, Suecia, Suiza nacionkunapipas chayta qhawarqanku. Chaymantapas ruwallarqankutaqmi “Drama Eureka” nisqatapas, chayqa fácil apanallapaqmi karqan chaymi huch’uy llaqtakunapi chayta qhawachirqanku. Chay “Drama Eureka” nisqapiqa dibujokunallan karqan. 1916 watapaqqa chay “Foto-Drama” hinallataq “Drama Eureka” nisqapas t’ikrakurqanmi alemán, armenio, danonoruego,  español, francés, griego, italiano, polaco, sueco simikunaman.

11, 12. a) ¿Imaynatan “Foto-Drama” nisqa huk waynaq sonqonman chayarqan? b) ¿Imatan yachanchis chay waynamanta?

¹¹ Francés simipi “Foto-Drama” nisqaqa, 18 watayoq Charles Rohner sutiyoq waynatan yanaparqan, payqa Colmar (Alsacia, Francia) llaqtamantan, paymi nirqan: “Chaytaqa llaqtaypin qhawarqani. Qallariyninmantapachan Bibliamanta cheqaqta yachachikusqan sonqoyman chayarqan”, nispa.

¹² Chaymi Charles runaqa 1922 watapi bautizakurqan hinaspa tukuy tiemponwan Diospaq llank’ayta qallarirqan. Chay qhepamanqa paytan nirqanku “Foto-Drama” nisqata Francia nacionpi runakunaman qhawachinanpaq. ¿Imaynatan chayta ruwarqan? Paymi nirqan: “Kinsa ruwaykunamantan encargakurqani: qolqemanta, qelqakunamanta, violín tocaymantawan. Chaymantapas manaraq huñunakuy qallarishaqtinmi encargakurqani runakuna ch’inlla kanankumanta. Samana ratopiqa runakunamanmi qelqakunata munachirqayku. Chayta ruwanaykupaqmi makiykupi askha qelqakunata apaq kayku. Chaymantapas chay localpa punkunpin mesakunata churarqayku imaymana qelqakunayoqta”, nispa. 1925 watapin Charles iñiqmasinchista nirqanku Brooklyn Betelpi llank’ananpaq. Chaypiqa WBBR nisqa radiopaq música tocaqkunamantan encargakurqan, chay radioqa chayraqmi llank’ayta qallarisharqan. Rohner iñiqmasinchisqa imaymanata ruwaspan Diospaq llank’arqan, chaymi tapukunanchis: “Diospa gobiernonrayku imataña ruwanaypaq niwankuman chaypas, ¿kusisqachu chayta chaskikuyman?”, nispa (leey Isaías 6:8).

13, 14. ¿Imaynatan iñiqmasinchiskuna radiota utilizarqanku predicanankupaq? (Qhawallaytaq “ ¿Imamantan rimarqan WBBR radio?” “ Radiopi uyarikuq asamblea” nisqa recuadrokunata.)

¹³ Radiowan. 1920 watakunapiqa pisillatañan “Foto-Drama” nisqata qhawachisharqanku. Ichaqa radio rikhurimusqanmi anchata yanaparqan Diospa gobiernonmanta yachachinankupaq. 1922 watapin 16 abril killapi, Rutherford iñiqmasinchis Metropolitan Opera House (Filadelfia, Pensilvania) nisqa radiomanta huk discursota qorqan. Discursoq temanmi karqan: “Kay tiempopi waranqanpi kawsaq runakunan mana hayk’aqpas wañunqakuchu”, nisqa, chaytaqa yaqa 50.000 runakunan radiopi uyarirqanku. 1923 watapiqa asambleakunapi discursokunatan radiopi pasachirqanku. Chaykunataqa ruwarqanku huk radiokunata contrataspan, chaymi Diospa llaqtanpi umalliqkuna decidirqanku huk radio wasita ruwanankupaq. Ñawpaq kaq radio wasinchispa sutinmi WBBR nisqa karqan, chayqa Staten Island (Nueva York) llaqtapin kasharqan. Chay radiomantan rimayta qallarirqanku 1924 watapi 24 febrero killapi.

 ¹⁴ ¿Imapaqmi WBBR nisqa radio wasita ruwarqanku? 1924 watapin 1 diciembre killamanta Qhawaq revista chayta kutichirqan, nirqanmi: “Radiota utilizayqa ancha allinmi runakunaman cheqaqta yachachinaykupaq, manataqmi nishu qolqepaqchu”, nispa. Nillarqantaqmi: “Sichus Señorninchispaq allin kanqa chayqa, huk radio wasikunatapas ruwasaqkun runakunata yachachinaykupaq, Señorninchismi yanapawasun chaykunapaq qolqe necesitakusqanwan”, nispa (Sal. 127:1). 1926 watapaqqa Diospa llaqtanqa 6 radio wasikunatan ruwarqan, iskay radio wasikunan Estados Unidos nacionpi karqan, (WBBR sutiyoq Nueva York llaqtapi; WORD sutiyoq Chicago llaqtapi), tawa radio wasikunataq Canadá nacionpi, chayqa karqan Alberta, Columbia Británica, Ontario, Saskatchewan nisqa llaqtakunapin.

15, 16. a) Radiowan predicasqanchista rikuspa, ¿imatan ruwarqanku Canadá nacionmanta “cristianon kayku” niq umalliqkuna? b) ¿Imaraykun radiopi uyarikuq discursokunapas wasin-wasinta predicaypas ancha importante karqan?

¹⁵ “Cristianon kayku” niq religionkunapi umalliqkunaqa repararqankun askha runakuna Bibliamanta cheqaq-kaqta yachashasqankuta. Albert Hoffman iñiqmasinchisqa yacharqanmi Saskatchewan llaqtapi kaq radiopi imayna llank’akusqanta, paymi nirqan: “Runakunaqa allintan Biblia Estudiaqkunata uyarisharqanku [kunanqa Jehová Diospa testigonkuna]. 1928 watakamaqa allintan runakunaman yachachikurqan, chay qhepamanmi ichaqa autoridadkuna wisq’apurqanku Biblia Estudiaqkunaq tawantin radio wasinkuta, chayta ruwanankupaqqa Canadá nacionmanta religionpi umalliqkunan yuyaycharqanku”, nispa.

¹⁶ Chhaynaña kaqtinpas discursokunataqa pasachishallarqankun contratasqa radiokunapi (Mat. 10:23). ¿Imatan ruwarqanku chay discursokunata askha runakuna uyarinankupaq? Qhawaq revistapi hinallataq “Sumaqta kawsanapaq tiempo” (kunanqa ¡Rikch’ariy!) revistapiwanmi lloqsimuq ima radiokunapichus discursokuna pasamusqanta. Iñiqmasinchiskunaqa runakunatan kallpacharqanku chay radiokunapi discursokunata uyarinankupaq. ¿Allinchu karqan chay ruwasqanku? Arí, 1931 watapin enero killamanta “Predicacionmanta willaq” qelqa nirqan: “Radioqa anchatan yanaparqan wasin-wasinta predicaq iñiqmasinchiskunata. Askha runakunan discursokunata radiopi uyarishanku, Rutherford iñiqmasinchista radiopi uyarisqankuraykun paykunaqa qelqakunatapas chaskikuyta munanku”, nispa. “Predicacionmanta willaq” qelqan nirqan radiopi discursokunata qoypas wasin-wasinta predicaypas runakunata yachachinapaq aswan importante ruwaykuna kasqanta.

17, 18. Iñiqmasinchiskunata hark’arqankuña chaypas, ¿imaynatan huk ladokunapi radiota utilizarqanku?

 ¹⁷ 1930 watakunapiqa iñiqmasinchiskunatan hark’arqanku contratasqa radiokunapi discursokunata pasachinankupaq. Chayraykun 1937 watapi Diospa llaqtanqa manaña radiokunata contratarqanñachu, aswanpas wasin-wasinta predicaypin astawan llank’arqanku. a Ichaqa radioqa allinmi karqan sasa chayana llaqtakunapi otaq predicayta hark’akusqan llaqtakunapi tiyaq runakunata yachachinapaq. Yachanapaq, 1951 watamanta 1991 watakamaqa Berlín occidental ladopin (Alemania occidental) huk radio karqan, chay radioqa sapa kutillanmi discursokunata pasachirqan. Chay discursokunataqa Alemania oriental ladopi tiyaq runakunan uyariqku. Surinam (Sudamérica) nacionpipas 1961 watamantapachan huk radio sapa semana 15 minutollapi Bibliamanta discursokunata pasachirqan. Chay radioqa 30 wata masmi chayta ruwarqan. Estados Unidos nacionpipas 1969 watamanta 1977 watakaman 350 grabacionkunata radiopi pasachirqanku, chaytan pasachirqanku 48 llaqtakunamanta 291 radiokunapi. Chay grabacionkunaq temanmi karqan “Diospa Simin Qelqakunaqa allinpunin” nisqa. Apia llaqtapipas (Samoa, Pacífico sur) huk radion sapa semana “Bibliamanta tapukuyniykikunaman kutichiykuna” nisqa programata pasachirqan.

¹⁸ 2000 wata chayamunanpaqqa, radioqa manañan ancha importantechu karqan runakunata yachachinapaq. Ichaqa aswan askha runakunata yachachinapaqmi huk yanapayñataq rikhurimurqan.

19, 20. a) ¿Imaraykun Diospa llaqtan jw.org nisqata ruwarqan? b) ¿Imaynatan jw.org nisqa runakunata yanapashan? (Qhawallaytaq “ JW.ORG” nisqa recuadrota.)

¹⁹ Internetwan. 2013 watapaqqa pachantinmanta yaqa kuskan runakunan (2.700 millón runakuna) internet nisqata utilizarqanku. Chaymantapas yaqa 2.000 millón runakunan celularninkuwan otaq tableta nisqakunawan internetman haykurqanku. Internetman haykuq runakunaqa astawanraqmi yapakushan, astawanqa África ladopi, chaypiqa 90 millón más runakunan internetman haykunankupaq inscribikurqanku. Chaywanmi kayta reparanchis: Kay tiempopi runakunaqa internet yanapayninwanmi imamantapas yachanku.

²⁰ Diospa llaqtanqa 1997 watapin internet nisqata utilizayta qallarirqan, 2013 watapitaq jw.org nisqata ruwarqan, chayqa 300 más simikunapin ruwasqa kashan. Chaypin tarikun 520 más simikunapi imaymana qelqakuna, chay qelqakunaqa gratislla horqonapaqmi. Sapa p’unchaymi yaqa 750.000 runakuna jw.org nisqaman haykunku Bibliamanta yachanankupaq otaq videokunata qhawanankupaq. Chaymantapas runakunaqa sapa killanmi horqonku  3 millón más librokunata, 4 millón revistakunata, 22 millón uyarinapaq grabacionkunatapas.

21. ¿Imatan yachanchis Sina runamanta?

²¹ Internetpi jw.org nisqaqa predicacionta hark’akusqan llaqtakunapipas allintan runakunata yanapashan Diospa gobiernonmanta yachanankupaq. Yachasun Sina sutiyoq runamanta. Payqa 2013 watapin jw.org nisqaman haykurqan, Bibliamanta astawan yachayta munaspataq telefonopi waqyarqan principal oficinanchista (Estados Unidos). Sina runaqa musulmán religionpin kasharqan, hinaspapas paypa llaqtanman chayanapaqqa sasan, chay tiyasqan nacionpiqa Jehová Diospa testigonkunaq predicasqankutan hark’anku. Testigokunata waqyasqanraykun, Sina runaqa Estados Unidosmanta huk iñiqmasinchiswan sapa semana iskay kutita Bibliata estudiashan. Paykunaqa internet nisqata utilizaspan estudianku, chaypiqa sapankankuq uyanmi rikukun.

22, 23. a) Hukniraykunamantaña predicarqanchis chaypas, ¿imaraykun wasin-wasinta predicayta mana saqenchischu? b) ¿Imaynatan rey Jesucristo lliw ruwasqanchispi yanapawarqanchis?

²² Runakunaman Diosmanta yachachinapaqqa periodicokunata, “Foto-Drama” nisqata, radio wasikunata, internet nisqata iman utilizarqanchis. Ichaqa chaykunaqa manan wasin-wasinta predicasqanchis rantinpi kananpaqchu ruwakurqan, ¿imarayku? Jesusmi chhayna predicayta yachachiwarqanchis, chaymi ñoqanchisqa wasin-wasinta predicanchis. Jesusqa sapanka runatan yanaparqan (Luc. 19:1-5). Payqa qatikuqninkunatan yachachirqan kaqllata  ruwanankupaq, hinaspapas nirqanmi imamantachus runakunaman willananku kasqanta (leey Lucas 10:1, 8-11). Soqta capitulopi yachasqanchis hina, Diospa llaqtanpi umalliqkunaqa iñiqmasikunatan kallpachaqkupuni sapanka runakunawan rimanankupaq (Hech. 5:42; 20:20).

²³ Ñan pachak wataña pasarqon Diospa gobiernon paqarisqanmanta, kunanqa yaqa 8 millón predicaqkunan Diosmanta askha runakunaman yachachishanchis. Chaypin sut’ita reparanchis runakunata yachachinapaq imaymana ruwasqanchispi rey Jesucristo yanapawasqanchista. Chaymantapas yanapawarqanchismi imaymana qelqanchiskuna kananpaq, chaymantaqa qatimuq capitulopin yachasun. Chay qelqakunan yanapawarqanchis llapa suyukunaman, ayllukunaman, tukuy t’aqa rimaq runakunaman yachachinanchispaq (Apo. 14:6).