1, 2. (a) Kumbi Yesu wangugwiriskiya nchitu nthowa wuli kuti ŵanthu anandi avwi vo wakambanga? (b) Kumbi Akhristu akugomezgeka alondo wuli chakuwoniyapu chaki, nanga nchifukwa wuli?

ZUŴA linyaki po Yesu wenga kunyanja, ŵanthu anandi angumulondo kweni iyu wangukwera boti lo lenga m’mphepeti mwa nyanja ndipu lingukankhikiya m’maji pataliku ndi ŵanthu. Nchifukwa wuli wanguchita viyo? Iyu wanguziŵa kuti asani wakwera m’boti ŵanthu anandi avwengi uthenga waki chifukwa maji ngawovyengi kuti mazu ngaki ngavwiki patali.—Ŵerengani Marko 4:1, 2.

² Ufumu uchiyamba kuwusa, ateŵeti akugomezgeka aku Khristu angulondo chakuwoniyapu chaki ndipu angwiriskiyanga nchitu nthowa zasonu kuti apharazgiyi ŵanthu anandi uthenga wa Ufumu. Mwakulongozgeka ndi Fumu, ŵanthu aku Chiuta alutirizga kusintha nthowa zakupharazgiya ndipu agwiriskiya nchitu nthowa zasonu. Tikhumba kupharazgiya ŵanthu anandi umaliru wechendafiki. (Mat. 24:14) Wonani nthowa zinyaki zo tagwiriskiyapu nchitu kuti tipharazgiyi ŵanthu m’vigaŵa vakupambanapambana. Ŵanaŵaniyani so mo mungayezge chivwanu cha ŵanthu wo angwamba kupharazga uthenga wamampha.

3. Kumbi nchinthu wuli cho chingukwiyiska ukongwa ŵanthu wo atinkhanga uneneska?

³ Manyuzipepala. M’bali Russell ndi anyaki angwamba kusindikiza Chigongwi cha Alinda mu 1879 ndipu ivi vinguchitiska kuti uthenga wa Ufumu ufikiyi ŵanthu anandi. Kweni chechendafiki chaka cha 1914, Khristu wangusintha vinthu ndi chilatu chakuti ŵanthu anandi avwi uthenga wamampha. Vinthu vinandi vingwamba kusintha mu 1903. M’chaka chenichi, Dr. E. L. Eaton, yo wamiyanga gulu la chisopa cha Chipulotesitanti ku Pennsylvania, wangukambiya Charles Taze Russell kuti akakambiskani pa nkhani ya visambizu vinyaki va m’Bayibolo. Eaton wangulembe Russell kalata yakuti: “Ndawona kuti ŵanthu anandi angayanja kuti iwi ndi ini tikambiskani pakweru visambizu vo tipambana.” Russell ndi anyaki nawu anguwona kuti ŵanthu angayanja nadi kuziŵa uneneska. Mwaviyo, anguŵanaŵana kuti vo akambiskanengi vilembeki m’nyuzipepala yakutchuka ukongwa. (The Pittsburgh Gazette) Ŵanthu anandi  aziyanjanga ukongwa nkhani za m’nyuzipepala iyi ndipu uneneska wa m’Bayibolo wo Russell wakonkhoskanga unguchitiska kuti ayiyanjengi so ukongwa. Mwaviyo, ŵeneku a nyuzipepala yeniyi angujipereka kulemba maupharazgi ngaku Russell sabata yeyosi. Ivi vinguŵakwiyiska ukongwa ŵanthu wo atinkhanga uneneska!

4, 5. Kumbi Russell wangulongo jalidu wuli, nanga wo ŵe ndi maudindu angamuyezga wuli?

⁴ Manyuzipepala nganandi ngakhumbisiskanga kulemba maupharazgi ngaku Russell. Mwaviyo, mu 1908, Chigongwi cha Alinda chingukamba kuti maupharazgi ngalembekanga “m’manyuzipepala 11.” Abali wo aziŵanga mo nchitu za manyuzipepala zitende angukambiya Russell kuti manyuzipepala nganandi ngangayamba kulemba nkhani za m’Bayibolo zo wapharazganga asani likulu lo lenga ku Pittsburgh wangalisamusiya kumsumba unyaki wakutchuka ukongwa. Ŵati wawona kuti mphakwenere nadi kuchita viyo, mu 1909, Russell wangusamusiya likulu ku Brooklyn, New York. Kumbi nchinthu wuli cho chinguchitika pavuli paki? Pati pajumpha myezi yimanavi ŵaka, manyuzipepala 400 ngangwamba kupharazga nkhani zaki ndipu ngasazgikiyangapu nyengu ndi nyengu. Ufumu uchiyamba kuwusa mu 1914, manyuzipepala ngakujumpha 2,000 ngalembanga maupharazgi kweniso nkhani zaku Russell m’vineneru 4!

⁵ Kumbi venivi vititisambizanji? Ŵanthu wo ŵe ndi maudindu m’gulu laku Yehova mazuŵa nganu atenere kuja akujiyuyuwa nge M’bali Russell. M’nthowa wuli? Asani asankha vinthu vakukhumbika ukongwa, atenere so kugwiriskiya nchitu ulongozgi ŵa ŵanthu anyaki.—Ŵerengani Nthanthi 15:22.

6. Kumbi uneneska wo wapharazgikanga m’manyuzipepala ungumuwovya wuli munthu munyaki?

⁶ Uneneska wa Ufumu wo walembekanga m’manyuzipepala unguwovya ŵanthu anyaki kuti asinthi umoyu wawu. (Ŵah. 4:12) Mwakuyeruzgiyapu, Ora Hetzel yo wangubatizika mu 1917 wenga yumoza wa ŵanthu wo anguziŵa uneneska kuporote munkhani zenizi. Ora wangukamba kuti: “Ndati ndayirwa, zuŵa linyaki ndinguluta kuchiwona ama ku Rochester, Minnesota ndipu ndinguŵasaniya kuti acheketa tivigaŵa tinyaki m’nyuzipepala. Tivigaŵa teniti tenga ndi maupharazgi ngaku Russell. Yiwu angundikonkhoske vo asambira m’maupharazgi ngo.” Ora wanguzomera kusambira uneneska ndipu wenga mpharazgi wakugomezgeka wa Ufumu waku Chiuta kwa vyaka pafufupi 60.

7. Nchifukwa wuli wo alongozganga angusintha nthowa yakugwiriskiya nchitu manyuzipepala pakupharazga?

⁷ Mu 1916, vinthu viŵi vikuluvikulu vo vinguchitika vinguchitiska kuti ŵanthu wo alongozganga ayiwoni so umampha nthowa yakugwiriskiya nchitu manyuzipepala pakupharazga. Chakwamba, Nkhondu Yikulu yo yachitikanga pa nyengu yo, yinguchitiska kuti kusaniya vidya vakusindikiziya kuje kwakusuzga. Mu 1916, dipatimenti yidu yakupharazga nkhani m’nyuzipepala ku Britain yingukamba kuti: “Pasonu panu ndi manyuzipepala ngakujumpha 30 pe ngo ngalemba nkhani za Maupharazgi. Ndipu viwoneke limu kuti pambula kuswera  yapa, nambala iyi yisikengi ukongwa chifukwa cha kudula kwa mapepala.” Chachiŵi, ndi nyifwa ya M’bali Russell yo wangutayika pa 31 October 1916. Ndipu Chigongwi cha Alinda cha December 15, 1916, chingukamba kuti: “Po M’bali Russell wafwiya yapa, maupharazgi [ngo ngasanirikanga m’manyuzipepala] ngasanirikengemu so cha.” Chinanga kuti nthowa iyi yakupharazgiya yinguleka kugwiriskikiya nchitu, kweni penga nthowa zinyaki zo zingulutiriya kugwiriskikiya nchitu nge “Sinema ya Vithuzi Vachilengedu.”

8. Kumbi angugwiriskiya nchitu vinthu wuli pakupanga “Sinema ya Vithuzi Vachilengedu”?

⁸ Sinema ya vithuzi. Panguto vyaka pafufupi vitatu kuti Russell ndi anyaki amalizi kupanga “Sinema ya Vithuzi Vachilengedu” yo yingutuzgika mu 1914. (Nthanthi 21:5) Sinema yeniyi yadanikanga kuti Seŵeru ndipu yenga ndi vithuzi vakwenda kweniso vamitundu yakupambanapambana ndi mazu. M’seŵeru  ili angujambula ŵanthu anandi achilongo vakuchitika va m’Bayibolo ndipuso angugwiriskiya nchitu vithuzi va nyama. Lipoti linyaki la mu 1913, lingukamba kuti: “Angugwiriskiya nchitu vithuzi va nyama zakupambanapambana zo zasungikanga kumalu nganyaki kuti alongo vakuchitika va m’nyengu yaku Nowa.” Vithuzi vinyaki vo vingugwiriskikiya nchitu vingujambulika pamanja ndi ŵanthu a ku London, New York, Paris, ndi ku Philadelphia ndipu avipentanga mitundu yakupambanapambana.

9. Nchifukwa wuli nyengu yikulu kweniso ndalama zinandi zingugwirisikiya nchitu pakupanga “Sinema ya Vithuzi”?

⁹ Nchifukwa wuli nyengu yikulu kweniso ndalama zinandi zingugwirisikiya nchitu pakupanga “Sinema ya Vithuzi”? Pa maunganu ngo nganguchitika mu 1913, ŵanthu angukoliyana ndi fundu yakuti: “Chifukwa chakuti ŵanthu atanja ukongwa makatuni ndi vithuzi vo visanirika m’manyuzipepala ngaku America ndi m’magazini, ndipuso atanja ukongwa kugwiriskiya nchitu mavidiyo nga vithuzi, isi nge akupharazga kweniso akusambizga Bayibolo tawona kuti kugwiriskiya nchitu mavidiyo nga vithuzi ndi nthowa yamampha yakupharazgiya ndi kusambiziya.”

10. Kumbi “Sinema ya Vithuzi” anguyiwonesa m’vyaru nivi?

¹⁰ Mu 1914, awonesanga “Sinema ya Vithuzi” m’misumba 80 zuŵa lelosi. Pafufupi ŵanthu 8 miliyoni a ku United States ndi Canada, anguwonere sinema yeniyi. M’chaka chenichi, anguwonesa so “Sinema ya Vithuzi” ku Australia, Britain, Denmark, Finland, Germany, New Zealand, Norway, Sweden, ndi ku Switzerland. Angupanga so sinema yinyaki yange yeniyi yo angutuzgamu vithuzi vinyaki ndipu ayiwonesanga m’misumba yimanayimana. Sinema iyi yadanikanga kuti “Seŵeru Lakukondweska,” ndipu yakhumbanga ndalama zinandi cha kuti yipangiki kweniso yenga yambula kusuzga kwenda nayu. Mu 1916, angufwatuliya “Sinema ya Vithuzi” pamwenga “Seŵeru Lakukondweska” mu Chiameniya, Chifurenchi, Chijeremani, Chigiriki, Chitaliyana, Chipolishi, Chisipanishi, Chiswidishi kweniso m’chineneru cho ŵanthu aku Denmark ndi ku Norway aŵereŵetanga.

11, 12. Kumbi “Sinema ya Vithuzi” yingumukwaska wuli mnyamata munyaki, nanga wangulongo chakuwoniyapu wuli?

¹¹ Charles Rohner, mnyamata wavyaka 18, wangukondwa ukongwa ndi “Sinema ya Vithuzi” ya mu Chifurenchi. Iyu wangukamba kuti: “Anguwonesa sinema yeniyi m’msumba wa kwidu wa Colmar, ku Alsace, France. Kutuliya pakwamba ndingukondwa ukongwa ndi mo akonkhoskiyanga uneneska wa m’Bayibolo.”

¹² Pavuli paki, Charles wangubatizika ndipu mu 1922 wangwamba uteŵeti wanyengu zosi. Nchitu yaki yakwamba yenga yakuwonesa ŵanthu “Sinema ya Vithuzi” ku France. Charles wangukonkhoska mo wangwiriyanga nchitu iyi kuti: “Ndingupaskika nchitu zinandi nge kumba gitala, kuŵerengese ndalama kweniso ndenga mteŵeti wa mabuku. Ndakhumbikanga so kovya ŵanthu kuti aje cheti sinema yechendayambi. Pa nyengu yakupumuwa, tagaŵanga mabuku. M’bali pamwenga mzichi  weyosi tamugaŵiyanga kachigaŵa kaki m’nyumba yakuwonesiyamu sinema ndipu wajanga ndi mabuku ngo wagaŵiyanga munthu weyosi wa m’kachigaŵa ko wapaskika. Pakhomu pajanga thebulu la mabuku.” Mu 1925, Charles wangudanika kuti wakateŵetiyengi pa Beteli ku Brooklyn, New York, ndipu wangupaskika nchitu yakulongozga gulu la akumba sumu pa wayilesi yidu ya WBBR. Chakuwoniyapu cha M’bali Rohner, chititipangiska kujifumba kuti, ‘Kumbi nde wakunozgeka kugwira nchitu yeyosi yo ndingapaskika kuti ndiwovyi kulutiska panthazi nchitu yakupharazga uthenga wa Ufumu?’—Ŵerengani Yesaya 6:8.

13, 14. Kumbi wayilesi yingugwiriskikiya wuli nchitu pakupharazga uthenga wamampha? (Wonani so bokosi lakuti, “ Mapulogilamu nga pa Wayilesi ya WBBR” kweniso lakuti, “ Unganu Wambula Kuluwika.”)

¹³ Wayilesi. M’vyaka va m’ma 1920, nchitu ya kuwonesa “Sinema ya Vithuzi” yingwamba kumala, kweni kugwiriskiya nchitu wayilesi kunguwoneka kuti ndiyu yenga nthowa yamampha yakupharazgiya Uthenga wamampha wa Ufumu. Pa 16 April 1922, M’bali Rutherford wangukamba nkhani yakwamba pa wayilesi ndipu wakambiyanga m’nyumba yinyaki (Metropolitan Opera House) ku Philadelphia, Pennsylvania. Ŵanthu pafufupi 50,000, anguvwisiya nkhani yamutu wakuti, “Ŵanthu Mamiliyoni wo Alipu Sonu Afwengi Cha.” Mu 1923, angupharazga unganu kakwamba pa wayilesi. Chinanga kuti tagwiriskiyanga nchitu mawayilesi nga ŵanthu ŵaka, abali wo alongozganga anguwona kuti tikhumbika kuja ndi wayilesi yidu. Wayilesi iyi yenga pachilumba cha Staten ku New York, yaziŵikanga kuti WBBR ndipu yingwamba kugwira nchitu pa 24 February 1924.

¹⁴ Chigongwi cha Alinda cha December 1, 1924, chingukonkhoska chilatu cha wayilesi ya WBBR kuti: “Tigomezga kuti kugwiriskiya nchitu wayilesi ndiyu nthowa yakutchipa kweniso yamampha ukongwa yakupharazgiya uneneska.” Chingukamba so kuti: “Asani Ambuya awona kuti mphakwenere kuti tije so ndi mawayilesi nganyaki ngakupharazgiya uneneska, aperekengi ndalama m’nthowa yawu yakwenere.” (Sumu 127:1) Chichifika chaka cha 1926, ŵanthu aku Yehova ŵenga ndi mawayilesi 6. Mawayilesi ngaŵi ngenga ku United States, ya WBBR ku New York ndipu ya WORD yenga kufupi ndi ku Chicago. Nganyaki nganayi ngenga ku Canada mumisumba ya Alberta, British Columbia, Ontario, ndi Saskatchewan.

15, 16. (a) Kumbi alongozgi avisopa ku Canada anguchita wuli ŵati ŵavwa upharazgi widu wa pa wayilesi? (b) Kumbi nchitu yakupharazga nkhani pa wayilesi ndipuso nyumba ndi nyumba zakoliyananga wuli?

¹⁵ Alongozgi amatchalitchi ngachikhristu angukwiya chifukwa cha uthenga wauneneska wo wapharazgikanga pa wayilesi. Albert Hoffman yo waziŵanga umampha mo nchitu yakupharazga uthenga pa wayilesi yayendiyanga ku Saskatchewan, Canada wangukamba kuti: “Ŵanthu anandi angwamba kuŵaziŵa Akusambira Bayibolo [wo pavuli paki angwamba kuziŵika kuti Akaboni aku Yehova]. Nchitu yakupharazga pa wayilesi yinguluta panthazi mpaka mu 1928, po ŵaraŵara aboma angujaliya mawayilesi nga Akusambira Bayibolo ku Canada mwakuchichizgika ndi alongozgi avisopa.”

 ¹⁶ Chinanga kuti mawayilesi ngidu ngangujalika ku Canada, nkhani za m’Bayibolo zingulutiriya kupharazgika pa mawayilesi nga ŵanthu ŵaka. (Mat. 10:23) Kuti nchitu iyi yiyendengi umampha, m’magazini ya Chigongwi cha Alinda kweniso ya The Golden Age (yo sonu yidanika kuti Awake!) mwenga mazina nga mawayilesi ngo ngapharazganga nkhani za m’Bayibolo ndi chilatu chakuti apharazgi achiskengi ŵanthu wo atiŵapharazgiya kuti avwisiyengi nkhani zenizi pa mawayilesi. Kumbi ivi vinguwovya wuli? Kapepala ka Bulletin ka January 1931 kangukamba kuti: “Upharazgi wa pa wayilesi uchiska ukongwa abali wo apharazga khomu ndi khomu. Ku ofesi kutuza malipoti nganandi ngakukamba kuti ŵanthu anandi avwisiya nkhani za M’bali Rutherford pa wayilesi ndipu venivi vachitiska kuti alondiyengi mabuku mwambula kusuzga.” Kapepala ka Bulletin kangukonkhoska kuti nchitu yakupharazga pa wayilesi kweniso kunyumba ndi nyumba ndizu “nthowa ziŵi zikuluzikulu zo gulu la Ambuya ligwiriskiya nchitu.”

17, 18. Kumbi wayilesi yinguwovya wuli pakupharazga chinanga kuti vinthu vingusintha?

¹⁷ Cha m’ma 1930, ŵanthu akususka angwamba kutikanizga kugwiriskiya nchitu wayilesi za ŵanthu ŵaka. Mwaviyo, kukumaliya kwa 1937, ŵanthu aku Yehova angwamba kuleka kugwiriskiya nchitu nthowa iyi. Yiwu angwamba kupharazga kunyumba ndi nyumba. * Chinanga kuti venga viyo, wayilesi yingulutirizga kugwira nchitu yakukhumbika ukongwa yakupharazga uthenga wa Ufumu m’vigaŵa vakutali. Mwakuyeruzgiyapu, kutuliya mu 1951 mpaka 1991, wayilesi yinyaki ya ku West Berlin, ku Germany, yapharazganga kaŵikaŵi nkhani za m’Bayibolo kuti ŵanthu a ku East Germany nawu avwengeku uthenga wa Ufumu. Kwambiya mu 1961, wayilesi ya boma ya ku Suriname, South America, yapharazganga nkhani zidu za m’Bayibolo kwa maminiti 15 sabata yeyosi ndipu venivi vingulutiriya kwa vyaka vakujumpha 30. Kutuliya mu 1969 mpaka 1977, gulu lingujambula nkhani zakujumpha 350 zamutu wakuti, “Malemba Ngosi Ngakuyandulisa.” Nkhani izi zapharazgikanga pa mawayilesi 291 muvigaŵa 48 va ku United States. Mu 1996, sabata yeyosi wayilesi ya ku Apia, msumba ukulu wa ku Samoa ku South Pacific yapharazganga nkhani zamutu wakuti “Vo Bayibolo Limuka.”

¹⁸ Kukumaliya kwa vyaka va m’ma 1900, tinguleka kugwiriskiya nchitu wayilesi pakupharazga uthenga wamampha. Kweni tingwamba kugwiriskiya nchitu nthowa yinyaki yo yitovya kuti tipharazgiyi ŵanthu anandi ukongwa.

19, 20. Nchifukwa wuli ŵanthu aku Yehova akupanga Webusayiti ya jw.org, nanga yawovya wuli? (Wonani so bokosi lakuti, “ JW.ORG.”)

¹⁹ Intaneti. Pakufika mu 2013, ŵanthu akujumpha 2.7 biliyoni, pamwenga ŵanthu 4 pa 10 wo ŵenga pacharu agwiriskiyanga nchitu Intaneti. Malinga ndi kafukufuku munyaki, ŵanthu pafufupi 2 biliyoni agwiriskiya nchitu vipangizu vakwenda navu nge mafoni kweniso matabuleti kuti awoni vo ve pa Intaneti. Chiŵerengeru chenichi chilutirizga kukwera  pacharu chosi, kweni ku Africa ndiku chikwera ukongwa chifukwa ŵanthu akujumpha 90 miliyoni agwiriskiya nchitu Intaneti pa vipangizu venivi. Venivi vachitiska kuti ŵanthu anandi asinthi nthowa zo alondele mauthenga.

²⁰ Kwambiya mu 1997, ŵanthu aku Yehova angwamba kugwiriskiya nchitu Intaneti. Mu 2013, Webusayiti ya jw.org yingwamba kusanirika m’vineneru 300, ndipu ŵanthu akopanga nkhani za m’Bayibolo m’vineneru vakujumpha 520. Zuŵa lelosi, pafufupi ŵanthu 750,000, ajula Webusayiti yeniyi. Mwezi wewosi, ŵanthu akopa mabuku ngakujumpha 3 miliyoni, magazini 4 miliyoni kweniso vinthu vakuvwisiya 22 miliyoni.

21. Kumbi mwasambiranji pa vo vinguchitikiya Sina?

²¹ Webusayiti yeniyi yawovya kuti uthenga wamampha wa Ufumu waku Chiuta, ufiki chinanga ndi m’vyaru vo nchitu yakupharazga yikanizgika. Mwakuyeruzgiyapu, kukwamba kwa 2013, Sina wangusaniya Webusayiti ya jw.org ndipu wangumbiya kulikulu lidu lo le ku United States kuti waziŵi vinandi vakukwaskana ndi Bayibolo. Ivi venga vakuziziswa ukongwa chifukwa Sina wakukuliya mu Chisilamu ndipu waja m’charu cho nchitu ya Akaboni aku Yehova yikanizgika ukongwa. Ivi vinguchitiska kuti Sina wayambi kusambira Bayibolo ndi m’bali munyaki wa ku United States, kaŵi pa sabata. Sambiru ili achitiyanga pa Intaneti.

22, 23. (a) Kumbi nthowa zakupharazgiya ŵanthu anandi zisere m’malu mwa kupharazga kunyumba ndi nyumba? (b) Kumbi Fumu yatumbika wuli nchitu yo tigwira?

²² Chinanga kuti tagwiriskiyapu nchitu nthowa zakupambanapambana kuti tipharazgiyi ŵanthu anandi nge manyuzipepala, “Sinema ya Vithuzi,” wayilesi, ndipuso Intaneti, kweni palivi yo yisere m’malu mwa kupharazga kunyumba ndi nyumba.  Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti ŵanthu aku Yehova alondo chakuwoniyapu chaku Yesu. Iyu wapharazgiyanga ŵaka ŵanthu anandipecha, kweni wawovyanga so munthu weyosi pakuyija. (Luka 19:1-5) Yesu wangusambiza so akusambira ŵaki kuti achitengi venivi ndipu wanguŵapaska uthenga wakuti akapharazgi. (Ŵerengani Luka 10:1, 8-11.) Nge mo tingusambiriya m’Mutu 6, nyengu zosi abali wo alongozga achiska ateŵeti aku Yehova kuti apharazgiyengi munthu weyosi mwakukambiskana nayu pamasu ndi pamasu.—Mac. 5:42; 20:20.

²³ Pavuli pa vyaka 100 kutuliya po ufumu ukwambiya kuwusa, apharazgi akujumpha 7.9 miliyoni alutirizga kusambiza ŵanthu mwaphamphu vakukwaskana ndi chilatu chaku Chiuta. Tikayika cha kuti Fumu yatumbika nthowa zosi zo tagwiriskiyapu nchitu pa kupharazga Ufumu. Nge mo tiwoniyengi m’Mutu 8, Fumu yatipaska so vinthu vo tikhumbika kuti tipharazgi uthenga wamampha ku mitundu yosi ndipuso m’vineneru vosi.—Chiv. 14:6.