1, 2. (a) Muna tandu kiantete, adieyi diasadisa mu sayanesa e nsangu zambote muna zunga yayalwanga kwa Roma? (b) Mu lumbu yeto, nkia ziku kisonganga vo Yave okutusadisanga? (Tala mpe babu “ Nsangu Zambote mu Vioka 670 za Ndinga.”)

E NZENZA zakala muna Yerusaleme basivika kikilu mu kuma kia mana bawanga. Esi Ngalili bavovanga ndinga za kinzenza. Mana bavovanga masimba kikilu e ntima mi’awana babawanga. Ediadi diavangama muna lumbu kia Pentikosti ya mvu a 33 wa Tandu Kieto. Muna mpil’esivi, alongoki batambula lukau lwa vova ndinga zayingi. Ediadi diasonga e ziku vo Nzambi wabasadisanga. (Tanga Mavangu 2:1-8, 12, 15-17.) E nsangu zambote basamuna muna lumbu kiakina zawakana kwa wantu a zunga yaswaswana yo mwangana mu zunga yawonso yayalwanga kwa Roma.—Kol. 1:23.

² O unu, selo ya Nzambi ke bevovanga ndinga zayingi mu mpil’esivi ko. Kana una vo i wau, muna sila umbangi mu ndinga zayingi lutila zina zavovwanga muna tandu kiantete, besekolanga e nsangu za Kintinu mu vioka 670 za ndinga. (Mav. 2:9-11) Nkangu a Nzambi, bevaikisanga nkanda mia mpila mu mpila muna ndinga zayingi. Ediadi disadisanga kimana e nsangu za Kintinu zalwaka mu nza yawonso. * Mawonso mama mesonganga mpe vo Yave osadilanga Yesu Kristu wa Ntinu mu fila salu tusalanga kia samuna e nsangu zambote. (Mat. 28:19, 20) Ekolo tubadika eyaka sadilwa tusadilanga mu lungisa salu kiaki mu mvu 100 miviokele, vava bakula una Ntinu kekutulongelanga malembe-malembe mu sianga sungididi kwa wantu a mpila zawonso yo kutukasakesa mu kituka alongi a Diambu dia Nzambi.—2 Tim. 2:2.

3. Ekuma tusadilanga sadilwa ya mpila mu mpila muna salu kia umbangi?

³ Yesu watezanesa e “diambu dia Kintinu” ye mbongo, o ntim’a muntu ye ntoto. (Mat. 13:18, 19) Nze una mvati a nsengo kesadilanga sadilwa ya mpila mu mpila mu kubika o ntoto vitila kakuna e mbongo, nkangu a Yave usadilanga sadilwa ya mpila mu mpila ikubasadisanga mu kubika ntima mia ulolo wa wantu kimana batambulwila e nsangu za Kintinu. Yakaka muna sadilwa yayi mu fikolo kaka yasadilwa. Kansi eyaka,  nze nkanda, Eyingidilu ye Despertail!, yakinu sadilwa yamu unu. Nswaswani ye ndekwa zakaka za sila umbangi kwa wantu ayingi tuyikidi muna kapu kiviokele, e sadilwa yawonso tuvovela mu longi diadi isadisanga ateleki a Kintinu mu mokena yo wantu.—Mav. 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Aweyi wasadilwanga e fonógrafo? Nkia diambu diamfunu diakondwanga?

⁴ Malongi Mabandulwa. Tuka muna mvu wa 1930 yakuna mvu wa 1940, ateleki basadilanga malongi ma Bibila mabandulwa mana basikanga muna fonógrafo. Konso longi diasikwanga mu tezo kia mitini tanu. Ezak’e ntangwa, malongi mama makalanga ye ntu mia mambu miankufi, nze “Nzambi mu Ntatu,” “Purgatório,” ye “Kintinu.” Aweyi basadilanga malongi mama mabandulwa? Mpangi Clayton Woodworth, Jr., ona wavubwa mu mvu wa 1930 kuna Estados Unidos, wavova vo: “Yanatanga fonógrafo eyi yavavanga vo yateka zekwa muna yo ziula ye sengwa kiakaka kiakalanga ye ntumbu yatensekwanga vana ntandu a disco kimana yavova. Yafinamanga vana mwelo a nzo, yaziulanga e nkela, yo singika e fonógrafo. I bosi, yadodelanga kielo. Vava muntu kaziulanga kielo, yavovanga vo: ‘Nsangu zamfunu ngina zau nzolele vo wawá zo.’” Nga wantu batambulwilanga? Mpangi Woodworth wavova vo: “Nkumbu miayingi, o wantu batoma kututambulanga. Kansi ezak’e ntangwa, bazikanga mielo mia nzo zau. Akaka babanzanga vo fonógrafo yatekanga.”

⁵ Muna mvu wa 1940, vioka 90 lwa malongi mabandulwa ye vioka milhão mosi ya disco zavaikiswa. Mpangi John E. Barr, ona wasalanga se mviti a nzila kuna Grã-Bretanha muna tandu kiakina, i bosi wakituka mosi muna Buka kia Selo Yambuta, wavova vo: “Tuka muna mvu wa 1936 yakuna mvu wa 1945, kiakondwanga fonógrafo ko. Muna lumbu yayina, kiakalanga wambote ko avo kina ye fonógrafo ko. O wá nding’a mpangi  Rutherford vana mwelo a nzo dia lukasakeso kikilu diakala, yamonanga nze vika sia vo va ndambu ame kena. Kansi, vava twasadilanga e fonógrafo muna salu kia umbangi, diambu dimosi diamfunu diakondwanga, i sia vo, simba e ntima mia wantu.”

6, 7. (a) Nkia nluta ye nkakalakani zakala muna sadila kalati ya sila umbangi? (b) Mu nkia mpila Yave ‘kasila e mvovo muna nua mieto’?

⁶ Kalati ya sila umbangi. Kuna lubantiku lwa mvu wa 1933, ateleki bakasakeswa mu sadila kalati (cartões de testemunho) vava basilanga umbangi muna nzo ke nzo. E kalati yayi yafwanana yo lukaya tusadilanga muna soneka nsangu za salu kia umbangi muna lambuka. Yakalanga ye nsangu zankufi za Bibila ye nkumbu za nkanda mina muntu kalenda lomba. O nteleki wavananga e kalati kiaki kwa muntu yo kunlomba vo katanga. Mpangi Lilian Kammerud, ona wasala e salu kia kimisionario kuna Porto Rico ye Argentina wavova vo: “Yatoma yangalelanga sadila kalati ya sila umbangi.” Ekuma? Wakudikila vo: “Ke yeto awonso ko twalendanga sadila nsunzula zambote muna salu kia umbangi. E kalati yayi yansadisanga mu kulukilwa mokena yo wantu.”

⁷ Mpangi David Reusch ona wavubwa muna mvu wa 1918, wavova vo: “O sadila kalati ya sila umbangi dia lusadisu diakala kw’ampangi, kadi akete kaka muna yau bayimwenanga vo balenda sila umbangi una ufwene.” Kansi, vakala mpe ye nkakalakani muna sadila kalati yayi. Mpangi Reusch wavova vo: “Ezak’e ntangwa, wantu akaka babanzanga vo tu mababa, kadi ayingi muna yeto ke bavovanga ko. Kansi, eyayi i mpila Yave katukubikilanga se selo yandi muna mokena yo wantu. Ke vavioka kolo ko, wayantika kutusia mvovo mu nua muna kutulonga una tulenda sadila Bibila mu mokena yo wantu muna nzo zau. Ediadi diavangama vava kiasikidiswa e Sikola ya Salu kia Kimfumu muna mvu wa 1943.”—Tanga Yeremiya 1:6-9.

8. Aweyi olenda yambulwila vo Kristu kalonga?

⁸ Nkanda. Tuka muna mvu wa 1914, nkangu a Yave wavaikisi kala vioka nkanda 100 miaswaswana misasilanga Bibila. Miakaka muna nkanda miami miakubikwa mu longa ateleki una balenda kadila ateleki azikuka. Mpangi Anna Larsen wa mwisi Dinamarca, una vo nteleki se tezo kia mvu 70, wavova vo: “Muna lusadisu lwa Sikola ya Salu kia Kimfumu ye nkanda twatambulanga, Yave watusadisa mu kala alongi ambote. Isungamenanga nkanda wantete twatambula wakala yo ntu a diambu Auxílio Teocrático aos Publicadores do Reino, wavaikiswa muna mvu wa 1945. I bosi, twatambula nkanda Equipado para Toda Boa Obra, wavaikiswa muna mvu wa 1946. Owau tuna yo nkanda Beneficie-se da Escola do Ministério Teocrático, wavaikiswa muna mvu wa 2001.” Kieleka, e Sikola ya Salu kia Kimfumu ye nkanda misadilwanga mu sikola yayi mitoma kutusadisanga kikilu ekolo Yave ‘kekutufwanisanga mu kala selo.’ (2 Kor. 3:5, 6) Nga wakisonekese kala muna Sikola ya Salu kia Kimfumu? Nga onatanga o nkanda Beneficie-se konso lumingu yo landa ekolo mfidi a sikola kesadilanga wo? Avo ovangidi wo,  oyambula vo Kristu kalonga mu kala nlongi ambote.—2 Kor. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. E nkanda aweyi misadisilanga muna salu kia kuna e mbongo a ludi yo yitila maza?

⁹ Yave okutusadisanga mpe muna yambula vo e nkubik’andi yavaikisanga e nkanda misadisanga ateleki mu sasila malongi ma Bibila. O nkanda Kedika Kitwalanga ku moyo wa Mvu ya Mvu, nkanda wamfunu kikilu wakala. Wavaikiswa mu nkumbu wantete mu Kingelezo muna mvu wa 1968 yo toma yangalelwa kwa wantu. E Salu Kieto kia Kintinu kia Novemba 1968, kiavova vo: “Wau vo wantu ayingi belombanga nkanda Kedika, muna ngonde ya Setemba e salu kia nieteka e nkanda kuna vula dia Brooklyn kiayantikidi salwa yamu fuku.” E Salu Kieto kia Kintinu kiasasila vo: “Entete, muna ngonde ya Agositu, e ndomba za nkanda Kedika zavioka milhão mosi ye ndambu.” Muna mvu wa 1982, vioka milhão 100 za nkanda wau zavaikiswa mu 116 dia ndinga. Mu kolo kia 14 dia mvu, tuka muna mvu wa 1968 yamuna mvu wa 1982, o nkanda Kedika wasadisa kikilu kadi vioka milhão mosi dia ateleki a Kintinu bakulama. *

¹⁰ Muna mvu wa 2005, sadilwa kiakaka kiavaikiswa mu kutusadisa mu longoka e Bibila yo wantu. E sadilwa kiaki i nkanda O Nkand’a Nzambi Adieyi Kieleka Kelonganga?. Tezo kia milhão 200 za nkanda wau mivaikisu kala mu 256 za ndinga. Nkia nluta ditwasanga? Mu kolo kia mvu nsambwadi kaka, tuka muna mvu wa 2005 yamuna mvu wa 2012, vioka 1.200.000 ma wantu bakitukidi ateleki a nsangu zambote. Muna kolo kiau kimosi, o lutangu lw’awana twalongoka yau o Nkand’a Nzambi lwawokela kikilu, entete milhão 6 dia wantu yo lwaka tezo kia 8.700.000. Ka lukatikisu ko vo Yave osambulanga e ngolo zeto za kuna e mbongo a ludi kia Kintinu yo yitidila e maza.—Tanga 1 Korinto 3:6, 7.

11, 12. Mun’owu wa sono iyikilu, Eyingidilu ye Despertai! divaikiswanga mu kuma kia nani?

¹¹ Eyingidilu ye Despertail!. Kuna lubantiku, Eyingidilu diavaikiswanga mu kuma kia “finkambi-kambi” ana batambula e “nsum’ezulu.” (Luka 12:32; Ayib. 3:1) Kina kia 1 kia Okutoba 1919, e nkubik’a Yave yavaikisa finkanda-nkanda fiakaka mu kuma kia nkangu. Finkanda-nkanda fiafi fiatoma yangalelwa kwa Alongoki a Bibila ye kwa wantu akaka. Mu mvu miayingi, finkanda-nkanda fiafi fiasayana vioka nkutu Eyingidilu. Entete finkanda-nkanda fiafi fiayikilwanga vo Idade de Ouro. Muna mvu wa 1937, e nkumbu yasobwa vo Consolação. I bosi, muna mvu wa 1946, fiayantika yikilwa vo Despertai!

¹² Muna mvu miami miawonso, e mpw’a Eyingidilu ye Despertai! nkumbu miayingi yasobwa, kansi ekani ke disobanga ko, i sia vo, zayisa Kintinu kia Nzambi yo kumika lukwikilu lweto muna Bibila. O unu, vevaikiswanga Eyingidilu dia longoka ye dia nkangu. Eyingidilu dia longoka divaikiswanga mu kuma kia ‘esi nzo,’ i sia vo, “finkambi-kambi” ye “mameme makaka.” * (Mat. 24:45; Yoa. 10:16) Eyingidilu dia nkangu divaikiswanga mu  kuma ki’awana ke bazeye ludi ko, kansi bezitisanga e Bibila yo Nzambi. (Mav. 13:16) E Despertai! ivaikiswanga mu kuma ki’awana ke bazeye mayingi ko mu kuma kia Bibila yo Yave wa Nzambi aludi.—Mav. 17:22, 23.

13. Nkia diambu dikusivikisanga mu kuma kia Eyingidilu ye Despertai!? (Fimpa e babu “ Lutangu lwa Nkanda Milutidi Vaikiswa mu Nza.”)

¹³ Kuna lubantiku lwa mvu wa 2014, konso ngonde, vioka milhão 44 za yinkanda-nkanda Despertai! ye milhão 46 za yinkanda-nkanda Eyingidilu yavaikiswanga. E Despertai! yasekolwanga mu tezo kia 100 ndinga, Eyingidilu mu vioka 200 za ndinga. Ezazi i zulunalu zilutidi sekolwa yo kayaneswa mu nza yawonso. O sayana kwa yinkanda-nkanda yayi ke kufwete kutusivikisa ko, kadi ivwidi nsangu zina Yesu kavova vo zifwete samunwa mu nza yawonso.—Mat. 24:14.

14. Nkia salu tunungununanga yo vema kwawonso? Ekuma?

¹⁴ Bibila. Muna mvu wa 1898, mpangi Russell ye akw’andi basoba e nkumbu a nkubika basadilanga mu vaikisa nkanda kimana yakala yo mvovo Bibila. Nkubika yayi yayiza zayakana muna nkumbu Sociedade Torre de Vigia de Bíblias e Tratados. E nsobani yayi yamfunu kikilu kadi e Bibila i sadilwa kiantete tusadilanga muna sayanesa nsangu zambote za Kintinu. (Luka 24:27) Mun’owu wa nkumbu a nkubika yayi, selo ya Nzambi bekayanesanga Bibila yo kasakesa wantu mu tanganga kio. Kasikil’owu, muna mvu wa 1926, twasadila masini ma yeto kibeni muna nieteka e nsekola ya The Emphatic Diaglott ya Sono ya Kingerekia yavaikiswa kwa Benjamin Wilson. Tuka muna mvu wa 1942, twanieteka yo kayanesa tezo kia 700.000 ma nsekola ya Versão Rei Jaime. Una vavioka mvu miole kaka, twayantika nieteka e nsekola ya American Standard Version, yasadilanga e nkumbu a Yave mu fulu 6.823. Muna mvu wa 1950, twakayanesa vioka 250.000 ma Bibila.

15, 16. (a) Adieyi diyangidikidi mu kuma kia Tradução do Novo Mundo? (Fimpa e babu “ Salu kia Sekola Bibila mu Nzaki.”) (b) Aweyi olenda yambulwila vo Yave kasimba ntim’aku?

¹⁵ Muna mvu wa 1950, kiasunzulwa e nsekola ya Sono ya Kingerekia ya Kikristu (Tradução do Novo Mundo das Escrituras Gregas Cristãs). Muna mvu wa 1961, kiavaikiswa e Bibila kiamvimba kia Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas. E nsekola yayi ikembelelanga Yave kadi yavutulwisa e nkumbu andi muna fulu ina yakala muna sono yankulu ya Kiyibere. E nkumbu a Nzambi yasonama mpe mu fulu 237 muna Sono ya Kingerekia ya Tradução do Novo Mundo. Muna yo kitula yatoma kiá ye yaleboka mu tanga, e nsekola yayi se nkumbu miayingi yafimpululwa yo soba miaka mvovo. Ediadi diavangamene ke kolo ko mu mvu wa 2013 muna kingelezo. Mu mvu wa 2013, vavaikiswa vioka milhão 201 ma Bibila kia Tradução do Novo Mundo kiamvimba yovo kiandambu mu 121dia ndinga.

¹⁶ Aweyi wantu bemonanga vava betanganga e Tradução do Novo Mundo muna nding’au? Yakala dimosi kuna Nepal wavova vo: “Kuna kwa wantu ayingi, e nsekola yankulu muna ndinga Nepalês twasadilanga yampasi kikilu mu bakula, wau vo e mvovo mina mo miabala. Kansi owau, tutoma bakulanga Bibila kadi kisadilanga mvovo mina wantu besadilanga muna  mbokena za lumbu ke lumbu.” Vava nkento mosi wa mwisi República Centro-Africana kayantika tanga e nsekola ya ndinga Sango, wayantika dila yo vova vo: “Eyayi i nding’a ntim’ame.” Nze nkento ndioyo, konso muntu mu yeto olenda yambula vo Yave kasimba ntim’andi muna tanganga Diambu diandi lumbu yawonso.—Nku. 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Aweyi olenda songela vo oyangalelanga e salanganu otambulanga ye mpila olongelwanga? Nkia nluta obaka avo ovangidi wo?

¹⁷ Nga ovutulanga matondo mu kuma kia sadilwa tutambulanga ye mpila ina Yesu Kristu wa Ntinu kekutulongelanga? Nga ovaulanga ntangwa mu tanga nkanda mivaikisanga nkubik’a Nzambi yo sadila mio mu sadisa akaka? Avo i wau, olenda vova nze mpangi ankento Opal Betler ona wavubwa kina kia 4 Okutoba, 1914, oku vo: “Mu mvu miayingi, mono yo nkaz’ame [Edward] twasadilanga fonógrafo ye kalati ya sila umbangi. Twasilanga umbangi mu nzo ke nzo yo kayila wantu e nkanda ye yinkanda-nkanda. Twavaikanga mu buka mu kayanesa nkanda. Kuna kwalanda, twalongwa una tulenda vutukila kingula wantu yo longoka Bibila y’akwa luzolo lwambote kuna nzo zau. Salu kiayingi tuna kiau, kansi kiese kiayingi kikututwasilanga.” Yesu wavovesa alandi andi vo salu kiayingi bekala kiau kia kuna yo kutika e mbongo yo kembela kumosi. Nze mpangi Opal, ndonga bemonanga e ziku kia nsilu wau.—Tanga Yoane 4:35, 36.

18. Nkia lau tuna diau?

¹⁸ Ayingi bena vo ke selo ya Ntinu ko balenda badikila nkangu a Nzambi nze ‘wantu balembi longwa ye mpasi wantu.’ (Mav. 4:13) Kansi yindula edi: O Ntinu osadisanga nkangu andi ana bebadikilwanga vo mpasi wantu mu kituka se ateleki avema ana bevaikisanga nkanda milutidi sekolwa yo kayaneswa muna lusansu lwawonso lwa nza! Edi disundidi o mfunu, okutulonganga yo kutukasakesa mu sadila e sadilwa yayi mu sayanesa e nsangu zambote kwa wantu a zula yawonso. Ekwe lau tuna diau dia sala kumosi yo Kristu mu kuna e mbongo a ludi yo kutakesa alongoki!