1, 2. 1) ¿Kʼusi koltavan sventa xichʼ pukbel skʼoplal lekil aʼyejetik ta sjunul yosilal Roma li ta baʼyel sigloe? 2) ¿Kʼusi skʼelobil ti tskoltautik Jeova li avi kʼakʼale? (Kʼelo xtok li rekuadro « Oy mas ta 670 jeltos kʼopetik li lekil aʼyejetike».)

 TOJ vokol van chchʼunik kʼusi yakal chaʼiik chkʼot ta pasel ta Jerusalen li jvulaʼaletike. Lek xcholet chkʼopojik ta jeltos kʼopetik li jgalileaetike xchiʼuk labal sba chaʼiik li aʼyej yakal chalike. Jaʼo yorail li Pentekostes ta sjabilal 33, vaʼun li yajtsʼaklomtak Kristoe jaʼo laj yichʼ smotonik ti xuʼ xkʼopojik ta jeltos kʼopetik ta skʼelobil juʼelale, ti jaʼ skʼelobil ti koltabilik yuʼun Diose (kʼelo Echos 2:1-8, 12, 15-17). Li vaʼ kʼakʼale laj yalbeik lekil aʼyejetik li krixchanoetik ti jeltos bu likemik tale xchiʼuk la spukbeik skʼoplal ta sjunul yosilal Roma (Kol. 1:23).

² Li avie mu xa ta skʼelobiluk juʼelal chkʼopojik ta jeltos kʼopetik li yajtuneltak Diose. Akʼo mi jech, mas to ta ep jeltos kʼopetik tsjelubtasik, ti xkom to tajek li ta baʼyel sigloe, yuʼun tsjelubtasik ta mas ta 670 kʼopetik li lekil aʼyejetik sventa Ajvalilale (Ech. 2:9-11). Li yajtuneltak Diose spasojik epal vunetik xchiʼuk yan kʼusitik ta yantik kʼopetik, jaʼ yuʼun kʼotem ta buyuk noʼox jotukal Balumil li yaʼyejal Ajvalilale. a Ta melel, taje jaʼ skʼelobil ti tstunes Ajvalil Jesukristo sventa tsbeiltas cholmantal li Jeovae (Mat. 28:19, 20). Kʼalal yakal ta jkʼelbetik batel skʼoplal jayibuk kʼusitik jtunesojtik tal sventa jpas li kabteltik li sien jabil jelavem tale, jkʼeltik kʼuxi kʼunkʼun la stojobtasutik Ajvalil sventa oyuk ta koʼontontik ta jujuntal li krixchanoetike xchiʼuk ti kʼuxi tstij koʼontontik ti xijchanubtasvan ta Skʼop Diose (2 Tim. 2:2).

3. ¿Kʼu yuʼun ep kʼusitik ta jtunestik ta cholmantal?

³ Li Jesuse la skoʼoltas ta sbekʼ tsʼunobal «skʼoplal li Ajvalilale», li oʼontonale la skoʼoltas ta lum ti bu chichʼ tsʼunele (Mat. 13:18, 19). Jech kʼuchaʼal jun jtsʼunnichim ti ep ta tos kʼusi tstunes sventa xkʼunib xchiʼuk xchapan li lum bu oy kʼusi tstsʼune, li steklumal Jeova eke ep ta tos kʼusi tstunesik sventa xkoltaatik ta xchapanbel yoʼonton ta smiyonal noʼox krixchanoetik sventa xchʼambeik skʼoplal li Ajvalilale. Oy jayibuk li kʼusitik taje oy noʼox kʼuk sjalil la stunesik. Junantik xtoke, jech kʼuchaʼal livroetik xchiʼuk revistaetike jtunelik-o sventa cholmantal. Li kʼutik yelan la xcholik  mantal ti la jchanbetik skʼoplal echʼ kapituloe jelel xchiʼuk li kʼusitik stunesojik jcholmantaletik ti ta jchanbetik skʼoplal li ta kapitulo liʼe xchiʼuk ti jaʼ koltavanem sventa te skʼelojik krixchanoetik kʼalal tskʼoponike (Ech. 5:42; 17:2, 3).

4, 5. ¿Kʼuxi toʼox chichʼ tunesel li fonografoe, pe kʼusi mu spas yuʼun?

⁴ Mantaletik ti pasbil gravare. Tetik van ta 1930 kʼalal ta 1940 xtale, li jcholmantaletike la stunesik mantaletik ta Vivlia ti pasbil gravar ti tstijik ta fonógrafo (stijobil son ti xkoʼolaj kʼuchaʼal jun tokadiskoe). Jujun gravasione jaʼ noʼox van voʼob minuto sjalil. Oy gravasionetike komkom noʼox sbi, jech kʼuchaʼal «Trinidad», «Purgatorio» xchiʼuk «Ajvalilal». ¿Kʼuxi tstunesik li vaʼ gravasionetike? Li ermano Clayton Woodworth ti jaʼ nichʼonile, ti laj yichʼ voʼ ta 1930 ta Estados Unidose, xi laj yale: «Chkichʼ batel jun bikʼit fonógrafo ti jech smukʼul kʼuchaʼal portafolioe. Kʼalal chinopaj batel ta junuk tiʼ nae ta jambe stiʼ li fonógrafo sventa jchapan xa noʼoxe. Vaʼun ta jtijanbe batel li skʼob fonografoe xchiʼuk ta jnochʼanbe li yakuxail ta slikebal disko sventa lekuk chichʼ aʼiele. Te une ta jtij li timbree. Kʼalal tsjam stiʼ sna li krixchanoetike, xi chkalbee: ‹Oy jun aʼyej tsots skʼoplal ti ta jkʼan chachikintae›». ¿Kʼu yelan chtakʼavik? Xi chal li ermano Woodworth: «Ep ta veltae lek chaʼiik. Oy junantik velta xtoke, jaʼ noʼox tsmak stiʼ snaik li krixchanoetike. Bakʼintike tsnopik van ti yakalun ta xchonel fonografoe».

⁵ Ta 1940, oy van 90 jeltos kʼusitik laj yichʼ pasel gravar xchiʼuk mas ta jun miyon kopia laj yichʼ pasel. Li John Barr, ti tun ta prekursor ta Gran Bretaña li vaʼ kʼakʼale xchiʼuk ti tun ta Jtsop Jbeiltasvanej ta mas tsʼakale, xi laj yale: «Li ta sjabilal 1936 kʼalal ta 1945, jaʼ onoʼox jchiʼil tajek li fonografoe. Ta melel, mi muʼyuk kuʼune chʼayemun chkaʼi jba. Kʼalal chkaʼibe ye li ermano  Rutherford kʼalal te oyun ta tiʼ nae xkoʼolaj te xchiʼinojun yaʼeluk. Melel onoʼox, li cholmantal ta fonografoe oy to kʼusi mu spas yuʼun li ta cholmantale: ti xkʼotuk ta yoʼonton mantal li krixchanoetike».

6, 7. 1) ¿Kʼusitik lek kʼot ta pasel yuʼun li tarjetaetik ti chal mantale xchiʼuk kʼusi tsnopik-o li krixchanoetike? 2) ¿Kʼu yuʼun xuʼ xkaltik ti laj yakʼ ta ketik kʼusi chkaltik li Jeovae?

⁶ Tarjetaetik ti chal mantale. Leʼ xtal ta 1933, lik yichʼ tijbel tal yoʼontonik jcholmantaletik sventa stunesik ta jujupʼej na li tarjetaetik ti chal mantale. Jlik tarjetae jutuk mu jechuk smukʼul kʼuchaʼal svunal j-informetike. Taje yichʼoj jun bikʼit aʼyej ti lokʼem ta Vivlia xchiʼuk ti xuʼ xichʼ komel li yajval nae. Li jcholmantale chakʼbe tarjeta li yajval nae xchiʼuk chalbe mi xuʼ skʼel tal li kʼusi chale. Lilian Kammerud ti tun ta misionera ta mas tsʼakal ta Puerto Rico xchiʼuk ta Argentinae, xi chale: «Toj lek toʼox tajek xkaʼi li cholmantal ta tarjetaetik ti chal mantale». ¿Kʼu yuʼun ti lek chaʼie? Xi chale: «Mu jkotolkutik xitojobkutik ta xcholel lek mantal. Jaʼ yuʼun, jaʼ la skoltaun sventa xnop xkaʼi ti jchiʼin ta loʼil li krixchanoetike».

⁷ Li ermano David Reusch, ti laj yichʼ voʼ ta 1918, xi laj yale: «Li tarjetaetik ti chal mantale la skolta li ermanoetike, yuʼun toj jutuk li buchʼutik xtojob xkʼopojike». Akʼo mi jech, oy noʼox spajeb chkoltavan li tarjetae. Xi chal li ermano Reusch: «Bakʼintike tsnopik ti mu xikʼopojkutike. Xuʼ onoʼox van xkaltik ti oy jlom mu xitojob chikʼopoj chkaʼi jbakutike. Pe yakal chchapanunkutik Jeova sventa xikʼotkutik ta yajtuneltak xchiʼuk ti jcholbekutik mantal li krixchanoetike. Jutuk xaʼox skʼan xchanubtasunkutik ta stunesel Vivlia sventa xakʼ ta kekutik li kʼusi skʼan xkalkutik li ta jujun tiʼ nae. Taje jech kʼot ta pasel koliyal li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Dios ti lik ta 1940 xtale» (kʼelo Jeremías 1:6-9).

8. ¿Kʼu yelan chavakʼ aba ta tojobtasel yuʼun li Kristoe?

⁸ Livroetik. Ta 1914 talele, li steklumal Jeovae spasoj tal mas ta sien jeltos livroetik ti chalbe skʼoplal Vivliae. Oy jaylikuk li livroetik taje laj yichʼ pasel yoʼ xtojobtasat ta spasel lek yabtelik li jcholmantaletike. Anna Larsen ta Dinamarca xchiʼuk ti oy xa ta 70 jabil jaʼ jcholmantale, xi laj yale: «Li Jeovae skoltaojunkutik sventa mas xitojobkutik ta cholmantal koliyal li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose xchiʼuk li livroetik te chichʼ tunesele. Xvul ta jol ti bu baʼyel jlikukal li livro taje jaʼ sbi Curso en el Ministerio Teocrático, ti lokʼ ta danés ta 1944. Vaʼun, li ta 1946 lokʼ li livro ‹Equipped for Every Good Work› (Xtojob spasel skotol lekil abtelal). Li avie oy kuʼuntik li livro Benefíciese de la Escuela del Ministerio Teocrático ti lokʼ ta 2001». Ta melel, li Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Dios xchiʼuk li livroetik te chichʼ tunesele skoltaojutik tajek sventa lek xchapanojutik yoʼ xijtun yuʼun li Jeovae (2 Kor. 3:5, 6). ¿Mi atsakoj abi li ta Chanob vun sventa Kabteltik yuʼun Diose? ¿Mi chavichʼ batel alivro Benefíciese jujun xemana ta tsobajel xchiʼuk chakʼel li bu pajinail chal li buchʼu sbainoj chanob vune? Mi jech chapase, yakal chavakʼ aba ta tojobtasel yuʼun Kristo yoʼ xakʼot ta lekil jchanubtasvanej (2 Kor. 9:6; 2 Tim. 2:15).

9, 10. ¿Kʼuxi koltavanem livroetik sventa xichʼ tsʼunel xchiʼuk atʼesel li sbekʼ kʼusi melele?

 ⁹ Li Jeovae tskoltautik xtok ta stojolal s-organisasion ti chakʼ livroetik sventa tskolta jcholmantaletik yoʼ xalbeik lek skʼoplal li chanubtaseletik ta Vivliae. Toj jtunel toʼox li livro La verdad que lleva a vida eterna sbie. Li baʼyel velta laj yichʼ lokʼesele jaʼ ta 1968 xchiʼuk anil noʼox oy kʼusi kʼot ta pasel yuʼun. Xi laj yal li Kabteltik sventa Dios ta inglés ta noviembre ta 1968: «Toj echʼ xa noʼox chichʼ kʼanel li livro La verdad, jaʼ yuʼun li imprenta ta Brooklyn ta septiembree abtejik jayibuk ora ta akʼobaltik». Li mantale xi to laj yale: «Jun velta ta agostoe ¡mas to ta jun miyon xchiʼuk oʼlol livroetik La verdad la skʼanik mas ti kʼu yepal te kʼejbile!». Ta 1982, mas ta sien miyon livroetik laj yichʼ pukel ta 116 kʼopetik. Ta chanlajuneb jabile, ti lik ta 1968 kʼalal ta 1982, li livro La verdad la skolta sventa xkʼotik ta jcholmantaletik mas ta jun miyon. b

¹⁰ Ta 2005, lokʼ yan livro sventa chichʼ akʼel chanubtasel ta Vivlia ti jaʼ sbi ¿Kʼusi chchanubtasvan ta melel li Vivliae? ¡Li avie te xa van 200 miyon yichʼoj pukel ta 256 jeltos kʼopetik li livro taje! ¿Kʼusi kʼotem ta pasel yuʼun? Ta vukub noʼox jabile (ta 2005 kʼalal ta 2012), 1,200,000 krixchanoetik kʼotemik ta jcholmantal koliyal li livro taje. Li vaʼ jabiletike epaj li buchʼutik ta jchanubtastik ta Vivliae, yuʼun li ta slikebe te van vakibuk miyon toʼox, vaʼun kʼot xa mas ta 8,700,000. Ta melel, li Jeovae yakal chakʼbe bendision kabteltik ti ta jtsʼuntik xchiʼuk chkatʼestik o ta jmaltatik li sbekʼ kʼusi melel ta sventa Ajvalilale (kʼelo 1 Korintios 3:6, 7).

11, 12. Jech kʼuchaʼal chal tekstoetike, ¿buchʼu sventaik li jeltos jrevistatike?

¹¹ Revistaetik. Kʼalal lik yichʼ pasel Li Jkʼel osil ta toyole jaʼ noʼox sventaik toʼox li «uni jtsop chij» ti yichʼojik «takel ta ikʼel ta vinajele» (Luk. 12:32; Evr. 3:1). Ta 1 yuʼun oktuvre ta 1919, li s-organisasion Jeovae la slokʼes yan revista ti yan-o buchʼu sventaike: sventa skotol krixchanoetik. Li revista taje laj yichʼ ojtikinel lek yuʼunik li Jchanolajeletik ta Vivlia xchiʼuk yan krixchanoetike xchiʼuk epal jabil mas ep laj yichʼ pukel ti jaʼ mu sta Li Jkʼel osil ta toyole. Taje The Golden Age la sbiin, pe kʼalal lik yichʼ pasel ta español ta 1932, Luz y Verdad la sbiin ta slikebal. Vaʼun jel sbi ta 1938, jaʼ xa Consolación sbi. Ta slajeb une, ta 1947, laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal ¡Despertad!

¹² Ti echʼem xa tal sjaylajunebaluk jabile jelem ti kʼu yelan xvinaj xchiʼuk ti kʼu yelan tsʼibabil li revista ¡Despertad! xchiʼuk Li Jkʼel osil ta toyole, pe jaʼ muʼyuk jelem-o li kʼusi sventa yichʼoj pasele: chalbe skʼoplal li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk tstsatsubtas li xchʼunel koʼontontik ta Vivliae. Li avie chichʼ lokʼesel sventa chichʼ chanel xchiʼuk sventa skotol krixchanoetik Li Jkʼel osil ta toyole. Li revista sventa chichʼ chanele jaʼ sventaik li ‹yan mosoiletike›, jaʼ xkaltik, li «uni jtsop chij» xchiʼuk li yan chijetike (Mat. 24:45; Juan 10:16). c Li revista sventa skotol krixchanoetike yichʼoj pasel sventa li buchʼutik mu to xojtikinik li kʼusi melele, pe ti yichʼojik ta mukʼ li Vivlia xchiʼuk Diose (Ech. 13:16). Li revista ¡Despertad! jaʼ sventaik li buchʼutik mu masuk xojtikinik li Vivliae xchiʼuk li melel Dios ti Jeova sbie (Ech. 17:22, 23).

13. ¿Kʼusi toj labal sba chavaʼi ta sventa li revistaetike? (Albo skʼoplal li rekuadro « Kʼu to yepal yichʼoj pukel vunetik ta spʼejel Balumil».)

 ¹³ Ta slikebal tal 2014, jujun ue te van 44 miyon ta lik laj yichʼ pukel li revista ¡Despertad! xchiʼuk te van 46 miyon Li Jkʼel osil ta toyole. Li revista ¡Despertad! laj yichʼ jelubtasel te van ta sien jeltos kʼopetik, yan Li Jkʼel osil ta toyole mas ta chib sien, jech oxal jaʼ li revistaetik ti mas jelubtasbil xchiʼuk mas pukbil ta spʼejel Balumile. Akʼo mi toj echʼ xa noʼox li kʼusi kʼotem ta pasele, mu labaluk sba chkaʼitik ti jechuke. Yuʼun li revistaetik taje yichʼoj li aʼyej laj yal Jesus ti chichʼ cholel ta spʼejel Balumile (Mat. 24:14).

14. ¿Kʼusi ti ta sjunul koʼontontik ta jtijtik oʼontonal ta spasele xchiʼuk kʼu yuʼun?

¹⁴ Vivlia. Ta 1896, li ermano Russell xchiʼuk xchiʼiltake la sjelbeik sbi li corporación ti tstunesik sventa tslokʼesik li vunetike, taje jaʼ sventa teuk li jpʼel kʼop Vivlia xie; jaʼ yuʼun laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Watch Tower Bible and Tract Society. Li kʼusi la sjelik taje sta-o tajek, yuʼun li Vivliae jaʼ onoʼox li kʼusi mas yichʼoj tunesel sventa chichʼ albel skʼoplal li lekil aʼyejetik sventa Ajvalilale (Luk. 24:27). Jech kʼuchaʼal tsakbil sbi ta stojolal ajvalil li corporación yuʼunik yajtuneltak Diose jech tspasik, yuʼun ta sjunul yoʼontonik tstijik oʼontonal sventa xichʼ pukel xchiʼuk ti xichʼ kʼelel li Vivliae. Jech kʼuchaʼal liʼe, ta 1926, laj yichʼ pasel imprimir ta j-imprentatik The Emphatic Diaglott, li Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristo ti la sjelubtas Benjamin Wilson. Ta slikebaltik 1942, laj yichʼ pasel imprimir xchiʼuk laj yichʼ pukel te van 700 mil Vivlia King James Version ti sliklej pasbile. Chib noʼox jabil ta mas tsʼakale, lik yichʼ pasel imprimir li Vivlia American Standard Version ti 6,823 ta velta chalbe li sbi Jeovae. Te batel ta 1950, yichʼoj xaʼox pukel 250 mil ta lik li Vivlia taje.

15, 16. 1) ¿Kʼu yuʼun ep sbalil chavil li Traducción del Nuevo Mundo? (Albo skʼoplal li rekuadro « Yakʼojbeik yipal sjelubtasel Vivlia».) 2) ¿Kʼusi xuʼ xapas sventa stij avoʼonton li Jeovae?

¹⁵ Li Chʼul Tsʼibetik ta Mateo kʼalal ta Apokalipsis lokʼ ta 1950 li ta inglese, yan li ta tsotsile lokʼ ta 2014. Ta 1961, laj yichʼ lokʼesel ta sliklej li Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras ta inglese. Chichʼ ta mukʼ Jeova ti laj yichʼ jelubtasel li Vivlia taje, yuʼun laj yichʼ chaʼtikʼel ti jayib velta chvinaj biil Jeova li ta teksto ta evreo kʼope. Jech xtok, li sbi Diose 237 ta velta chvinaj li ta Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Kristoe. Ep ta velta yichʼoj kʼelel sventa mas xkoʼolaj xchiʼuk li orijinal ti kʼu yelan laj yichʼ tsʼibaele xchiʼuk ti jamaluk ta aʼiele, li mas achʼ to laj yichʼ chaʼkʼelel ta inglese jaʼ ta 2013. Li vaʼ jabile oy xaʼox mas ta 201 miyon ta lik pasbil ta sliklejal o jvokʼ noʼox ta 121 jeltos kʼopetik li Traducción del Nuevo Mundo.

¹⁶ ¿Kʼu yelan chaʼiik junantik kʼalal tskʼelik li Traducción del Nuevo Mundo ta skʼop stukike? Xi laj yal jun vinik ta Nepale: «Epunkutik tajek ti mu xkaʼibekutik lek smelolal ti jaʼ la stunesik voʼneal nepalí kʼop kʼalal la sjelubtasike, yuʼun tstunes voʼneal kʼopetik. Pe li avie xkaʼibekutik xa lek smelolal li Vivliae, yuʼun yichʼoj tal li kʼopetik ta jtuneskutik jujun kʼakʼale». Kʼalal lik skʼel Vivlia ti jelubtasbil ta sango kʼop jun ants ta República Centroafricanae lik okʼuk xchiʼuk xi laj yale: «Liʼe jaʼ jech skʼopojel li koʼontone». Jech kʼuchaʼal li ants taje xuʼ xkakʼtik stij koʼontontik  Jeova kʼalal ta jkʼeltik jujun kʼakʼal li Skʼope (Sal. 1:2; Mat. 22:36, 37).

17. ¿Kʼuxi chavakʼ ta ilel ti chatoj ta vokol li kʼusitik ta jtunestike xchiʼuk ti avichʼoj tojobtasele, xchiʼuk kʼusi chkʼot ta pasel mi jech chapase?

¹⁷ ¿Mi ep sbalil chavil li kʼusitik yakʼoj jtunestik xchiʼuk ti kʼunkʼun stojobtasojutik tal li Ajvalil Jesukristoe? ¿Mi chachʼakbe yorail sventa chakʼel li vunetik tslokʼes s-organisasion Jeovae xchiʼuk mi chatunes sventa chakolta yantik? Mi jeche, jech van chavaʼi aba kʼuchaʼal li ermana Opal Betler, ti laj yichʼ voʼ ta 4 yuʼun oktuvre ta 1914. Xi chale: «Ti jayib jabil jelavem tale li voʼon xchiʼuk jmalal [Edward], jtunesojkutik li fonografoe xchiʼuk li tarjetaetik ti chal mantale. La jcholkutik mantal ta jujupʼej na xchiʼuk livroetik, foyetoetik xchiʼuk li revistaetike. Li-aykutik ta kampanyaetik, ta marchaetik xchiʼuk la jpukutik aʼyejetik ta bikʼit vunetik ti pasbil imprimire. Ta mas tsʼakale laj kichʼkutik tojobtasel sventa xichaʼvulaʼanvankutik xchiʼuk ti xichanubtasvankutik ta Vivlia ta sna li krixchanoetik ti lek chaʼiik mantale. Ep noʼox kʼusi ta jpas xchiʼuk ximuyubaj li ta jkuxlejale». Laj onoʼox yal Jesus ti ep yabtelik ta tsʼunolajel, ta stsobbel sat tsʼunobil xchiʼuk ti jmoj xmuyubajik li buchʼutik tsventaine. Jech kʼuchaʼal li Opale ta smiyonal noʼox yakʼojik venta ti melel li kʼusi laj yal Jesuse (kʼelo Juan 4:35, 36).

18. ¿Kʼusi matanal jtaojtik?

¹⁸ Ep li buchʼutik maʼuk to yajtuneltak Ajvalile xuʼ van snopik ti «jutuk noʼox chanunajemik xchiʼuk ti jaʼik noʼox kʼuchaʼal yan [krixchanoetik]» li steklumal Diose (Ech. 4:13). Pe nopo avaʼi, li Ajvalile skoltaoj sventa xtojobikuk ta slokʼesel vunetik akʼo mi jaʼik noʼox kʼuchaʼal li yan krixchanoetike, ti jaʼ spasojik li vunetik ti mas jelubtasbil ta yan kʼopetik xchiʼuk ti mas toj echʼ xa noʼox pukbil ti kʼu sjalil tal kuxlejale. Li kʼusi mas tsots skʼoplal ta skotole, jaʼ ti stojobtasojutik xchiʼuk stijoj koʼontontik sventa jtunestik li kʼusitik tskoltautik ta spukel batel li lekil aʼyejetik ta skotol jteklumetike. ¡Jaʼ jun mukʼta matanal ti xuʼ jchiʼintik ta abtel Kristo ta stsʼunbel sbekʼ li kʼusi melele xchiʼuk li stsobel yajtsʼaklomtake!