1, 2. (a) Vwẹ ẹgbukpe ujorin rẹsosuọ, die yen nẹrhẹ ovuẹ na rhe ro asan rẹ Usuon ri Rom teri eje? (b) Die yen kẹ avwanre imuẹro nẹ Jihova vwẹ ukẹcha kẹ avwanre vwẹ ọke nana? (Ni ekpeti na “ Iyẹnrẹn Esiri Vwẹ Ejajẹ re Vrẹ 670.”)

OBORẸ erhorha re rhe Jerusalẹm mrẹre gbe ayen unu mamọ. Ihwo ri Galili nabọ jẹ ejajẹ rẹ ihwo efa, oborẹ ayen ta na mu ẹwẹn ihwo na reyọ. Ọnana ọke rẹ Pẹntikọst 33 C.E., vwọrẹ igbevwunu idibo na rhiabọreyọ okẹ ra vwọ jẹ ejajẹ efa, ro djerephia nẹ Ọghẹnẹ hẹ obuko rayen. (Se Iruo Rẹ Iyinkọn Na 2:1-8, 12, 15-17.) Ihwo ri nẹ asan sansan rhe yen nyo iyẹnrẹn esiri rẹ ayen ghwoghwori vwẹ ẹdẹ yena, ukuotọ rọyen, ovuẹ na da rhe ro asan rẹ Usuon ri Rom teri eje.—Kọl. 1:23.

² Nonẹna, idibo rẹ Ọghẹnẹ vwo okẹ ra vwọ jẹ ejajẹ efa womarẹ igbevwunu-u. Dedena, a vwẹ ovuẹ rẹ Uvie na phia vwẹ ejajẹ re vrẹ 670 nonẹna, ọnana bun vrẹ ejajẹ rẹ idibo na jẹre vwẹ ẹgbukpe ujorin rẹsosuọ. (Iruo 2:9-11) Ihwo rẹ Ọghẹnẹ teyen ẹbe buebun vwẹ ejajẹ buebun rọ nẹrhẹ ovuẹ rẹ Uvie na ro akpọneje. * Ọnana jẹ imuẹro nẹ Jihova reyọ Ovie na Jesu Kristi vwo sun iruo aghwoghwo na. (Mat. 28:19, 20) A cha vwọ fuẹrẹn ekuakua evo re vwo ruiruo nana vwẹ ẹgbukpe 100 re wanre na, jokaphiyọ oborẹ Ovie na vwo yono avwanre rere e vwo vwo ọdavwẹ rẹ ihwo, o ji jiro kẹ avwanre nẹ a vwẹ Ota rẹ Ọghẹnẹ vwo yono ihwo.—2 Tim. 2:2.

3. Diesorọ avwanre vwọ reyọ ekuakua sansan vwo ruiruo rẹ aghwoghwo na?

³ Jesu vwẹ “ikun rẹ uvie” na vwo dje ibi, ọ da rha vwẹ ubiudu rẹ ohwo vwo dje otọ na. (Mat. 13:18, 19) Kirobo rẹ ọghwẹrẹ reyọ ekuakua sansan vwo voro otọ na ko ji muegbe rọyen hẹrhẹ ọke rọ cha vwọ kọn okankọn phiyọ na, ọtiọyen ihwo ri Jihova je vwẹ ekuakua sansan vwo muegbe rẹ ubiudu rẹ iduduru rẹ ihwo rere ayen se vwo rhiabọreyọ ovuẹ rẹ Uvie na. A reyọ evo usun rẹ ekuakua nana vwo ruiruo vwẹ ọmọke. A je vwẹ efa, kerẹ ẹbe vẹ imagazini, vwo ruiruo rhi te ọke nana. Vwọ fẹnẹ ena re djunute vwẹ  uyovwinrota 7, ekuakua na eje ra ta ota kpahen vwẹ uyovwinrota nana vwẹ ukẹcha kẹ ighwoghwota vwọ ta ota kẹ ohwo ọvuọvo.—Iruo 5:42; 17:2, 3.

4, 5. Mavọ yen a reyọ igramafonu vwo ruiruo wan, kẹ die yen a cha sa reyọ vwo ru-u?

⁴ Eta re hworophiyotọ. Vwẹ ikpe re kpahen 1930 fiẹ e re kpahen 1940, ighwoghwota reyọ igramafonu vwo hworo eta re hworo phiyọ ọsete rẹ uhworo. Ọvuọvo rọyen gron te ibrẹro iyori-in. Ọkiọvo, uhworo na vwo uyovwinrota rọ pha kprẹn kerẹ “Eghẹnẹ Erha ri Kuomagbe Dia Ọvo,” “Ipọgatri,” vẹ “Uvie na.” Mavọ yen ayen vwẹ uhworo nana vwo ruiruo wan? Oniọvo Clayton Woodworth, Jr., ro bromaphiyame vwẹ 1930 obẹ United States, da ta: “Mi mu igramafonu rọ pha kerẹ emekpu, ke me nabọ muegbe rẹ ispringi vẹ egbede re muẹ phiyọ enu rẹ ọsete na rere igramafonu na vwọ riẹn hworo. Mi de te anurhoro rẹ ohwo, ki mi riẹn ekpu na ji muegbe rẹ egbede na, ki mi hworo ẹchẹ na. Ọrovwuwevwin na de rhie ẹchẹ, ke me vuẹ nẹ ‘Mi vwo ovuẹ ọghanghanre ọvo me guọnọ nẹ wọ kerhọ kẹ.’” Kẹ die yen ihwo na ta? Oniọvo Woodworth, da ta: “Ọke buebun, ohwo na kerhọ. Ọke efa, ihwo biẹchẹ gbe. Vwẹ ọke evo, ayen roro nẹ me shẹ igramafonu.”

⁵ Vwẹ omarẹ 1940, jẹ e phi eta re vrẹ 90 phiyọ ọsete rẹ uhworo re vrẹ oduduru ọvo re. John E. Barr, rọ dia ọkobaro vwẹ Britain ọke yena, rọ je ga vwẹ Ẹko Rọvwẹrote na ukuko na, da ta: “Uvwre rẹ ikpe 1936 fiẹ 1945, igramafonu na yen mi vwo ruiruo rẹ aghwoghwo na ọkieje. Vwẹ ọke yena, me mrẹrẹ-ẹ, oma mẹ shephiyọ-ọ. Re vwo nyo upho rẹ Oniọvo Rutherford vwẹ anurhoro rẹ ohwo kẹ vwẹ omavwerhovwẹn;  kọ ghwa họhọ nẹ ọ hẹ etiyin dede. Vwọrẹ uyota, a cha sa vwẹ igramafonu na vwo yono ihwo ro de te ubiudu raye-en.”

6, 7. (a) Erhọ yen ebruphiyọ rẹ ikadi re vwo soseri na, kẹ ẹdia vọ yen o de shekpotọ? (b) Idjerhe vọ yen Jihova vwo ‘phi eta phiyọ unu rẹ avwanre’?

⁶ Ikadi re vwo soseri. Vwẹ ukpe rẹ 1933, e jiriro kẹ ighwoghwota nẹ ayen vwẹ ikadi re vwo soseri vwo ruiruo aghwoghwo ri nẹ uwevwin kpo uwevwin. Ikadi re vwo soseri na pha kerẹ ọmọbe ra vwọ niyẹnrẹn nonẹna. O vwo ovuẹ krẹn ro nẹ Baibol rhe, o ji djekpahen ẹbe rẹ ọrovwuwevwin na sa reyọ. Oghwoghwota na de te etiyin kọ vwẹ ikadi na vwọ kẹ ọrovwuwevwin na, ọ me vuẹ nẹ o se. Lilian Kammerud rọ gare kerẹ imishọnare vwẹ Puerto Rico vẹ Argentina, da ta: “Ikadi re vwo soseri na je vwe mamọ.” Diesorọ? Ọ da ta: “Kidie ọ dia avwanre eje yen se ghwoghwota kẹ ohwo-o. Ikadi na chọn vwẹ uko vwọ ta ota kẹ ihwo.”

⁷ Oniọvo David Reusch, ro bromaphiyame vwẹ 1918, da ta: “Ikadi re vwo soseri na chọn iniọvo na uko, kidie imihwo krẹn yen rorori nẹ ayen sa nabọ ta ota kẹ ihwo.” Dedena, ikadi nana vwo ẹdia ro de shekpotọ. Oniọvo Reusch, da je ta: “Ọkiọvo, avwanre mrẹ ihwo ri roro nẹ avwanre riẹn obo ra ta ota-a. Vwọrẹ uyota, evo usun rẹ avwanre ghene riẹn obo ra ta ota-a. Ẹkẹvuọvo, Jihova muegbe avwanre rere avwanre se vwo ghwoghwo ota kẹ ihwo kerẹ idibo rọyen. O rhe che kri-i, Jihova che phi eta phiyọ unu rẹ avwanre, o che vwo yono avwanre obo ra reyọ Baibol na vwo ruiruo vwẹ anurhoro. A mrẹ orugba rẹ ọnana womarẹ Isikuru rẹ Iruo Ruvie Na ra tonphiyọ vwẹ ikpe re kpahen 1940.”—Se Jerimaya 1:6-9.

8. Mavọ wọ sa vwọ vwẹ uphẹn kẹ Kristi nẹ o yono uwe?

⁸ Ẹbe. Rhanvwẹ 1914, ihwo ri Jihova teyen ẹbe sansan re vrẹ 100 ri djekpahen eta sansan ri shekpahen Baibol na. E ru evo usun rẹ ẹbe nana rere e se vwo yono ighwoghwota ayen vwọ dia uvi rẹ idibo. Anna Larsen rọhẹ Denmark, rọ dia oghwoghwota omarẹ ẹgbukpe 70 re, da ta: “Jihova chọn avwanre uko vwọ dia uvi rẹ ighwoghwota womarẹ Isikuru rẹ Iruo Ruvie Na vẹ ẹbe re vwo ru isikuru na. Me karophiyọ nẹ ọbe rẹsosuọ yen Theocratic Aid to Kingdom Publishers, re siobọnu vwẹ ukpe rẹ 1945. E de re siobọnu “Equipped for Every Good Work,” vwẹ ukpe rẹ 1946. Enẹna, avwanre vwo Benefit From Theocratic Ministry School Education, ra teyenphia vwẹ ukpe rẹ 2001.” Vwọrẹ uyota, Jihova ghene reyọ Isikuru rẹ Iruo Ruvie Na vẹ ẹbe sansan re vwo ru isikuru na vwo “ru avwanre fo vwọ dia ogbodibo.” (2 Kọr. 3:5, 6) Wo si odẹ phiyotọ re? Wọ ghwa ibroshọ rẹ Muomaphiyọ Isese vẹ Eyono wẹn cha uyono kudughwrẹn kudughwrẹn, wo ji rhie ọwẹn  vwẹ ọke re de djekpahọn? Wo de ru ọtiọyen, jẹ wọ vwẹ uphẹn kẹ Jesu nẹ o yono uwe wọ vwọ dia omamọ rẹ oyono.—2 Kọr. 9:6; 2 Tim. 2:15.

9, 10. Idjerhe vọ yen a vwọ vwẹ ẹbe rẹ ukoko na vwọ kọn ji ku ame kuẹ ibi rẹ Uvie na?

⁹ Jihova je vwẹ ukẹcha kẹ avwanre womarẹ ukoko rọyen rọ teyen ẹbe sansan re sa nẹrhẹ ighwoghwota nabọ dje iyono ri Baibol na fiotọ. Ọvo usun rẹ ẹbe nana rọ nabọ wian mamọ yen The Truth That Leads to Eternal Life. A ka teyọnphia vwẹ 1968, o te ubiudu rẹ ihwo ugege yena. Ọbe rẹ Iruo Ruvie Na ri November 1968 da ta: “Ihwo re guọnọ ọbe rẹ Truth na bunru mamọ, kọyensorọ, vwo nẹ emeranvwe ri September a da vwẹ ason vwọba iruo rẹ ẹbe na ẹteyọn vwẹ Brooklyn.” Ọbe na da je ta: “O vwo ọke ọvo vwẹ August rẹ ihwo vwọ guọnọ ọbe rẹ Truth na mamọ, uche rẹ ayen guọnọre vwẹ oduduru ọvo gbe ubro vwo bun vrẹ uche ra teyenre!” Vwẹ omarẹ 1982, jẹ a teyen ọbe na vrẹ oduduru 100 re, vwẹ ejajẹ ri te 116. Vwẹ uvwre rẹ ẹgbukpe 14, vwo nẹ 1968 fiẹ 1982, ọbe rẹ Truth na nẹrhẹ ihwo re vrẹ oduduru ọvo rhe mrẹ ukoko na vughe. *

¹⁰ Vwẹ 2005, e de siobọnu ọbe ọfa ra nabọ reyọ vwo ru uyono ri Baibol na, ọyehẹ What Does the Bible Really Teach? A fanrọ kpo ejajẹ 256, e ra teyenphia ji te omarẹ oduduru 200! Erere vọ yen nuro rhe? Vwẹ uvwre rẹ ẹgbukpe ighwrẹn, vwo nẹ 2005 fiẹ 2012, ihwo ri te omarẹ oduduru 1.2 yen rhe dia ighwoghwota. Vwẹ ọke vuọvo yena, ihwo ra vwẹ Baibol vwo yono re dia oduduru 6 jovwo de bun vrẹ oduduru 8.7. Aphro herọ-ọ, Jihova ghini ku ebruphiyọ ku ẹgbaẹdavwọn rẹ avwanre, o ji ku ame kuẹ ibi rẹ Uvie na.—Se 1 Kọrẹnt 3:6, 7.

11, 12. Vwo nene ẹkpo ri Baibol ra rionbọ ra na, ihwo vọ yen e ru imagazini rẹ avwanre kẹ?

¹¹ Imagazini. Vwẹ ẹsosuọ, “imigegede” na, re dia ihwo “ri vwo obọ vwẹ use rẹ obo odjuvwu na,” eyen e si Uwevwin Orhẹrẹ na kẹ. (Luk 12:32; Hib. 3:1) Vwẹ October 1, 1919, ukoko ri Jihova de siobọnu imagazini ọfa, re phiẹ phiyọ ada. Emọ-uyono ri Baibol na vẹ ihwo efa nabọ riẹn kpahen imagazini nana, kidie vwẹ ikpe buebun uche ra ghara bun vrẹ Uwevwin Orhẹrẹ na dibi dibi. Odẹ rẹ imagazini nana yen The Golden Age. Vwẹ 1937, e de wene odẹ na kpo Consolation. Vwẹ 1946, e de rhe wene kpo Awake!

¹² Vwẹ ikpe buebun rhire na, e ru ewene sansan phiyọ Uwevwin Orhẹrẹ na vẹ Awake na! Ẹkẹvuọvo ọdavwẹ rayen ji wene-e, rọ dia re vwo ghwoghwo Uvie rẹ Ọghẹnẹ je bọn esegbuyota kpahen Baibol na. Nonẹna, Uwevwin Orhẹrẹ re yono kugbe ọ re phiẹ phiyọ ada yen herọ. Ihwo rehẹ “uwevwi” rẹ Orovwori na, re dia “imigegede” na vẹ “igodẹ efa” na, yen e ru ọ re yono na vwọ kẹ. * (Mat. 24:45; Jọn 10:16)  E ru ọ re phiẹ phiyọ ada na vwọ kẹ ihwo ri muọghọ kẹ Baibol na vẹ Ọghẹnẹ jẹ ayen je rhe riẹn uyota na-a. (Iruo 13:16) E ru Awake! na kẹ ihwo ri vwo ẹrianriẹn otutuno kpahen Baibol na vẹ Ọghẹnẹ rẹ uyota na, Jihova.—Iruo 17:22, 23.

13. Die yen vwerhowẹ oma kpahen imagazini rẹ avwanre? (Djekpahen ekpeti na “ Ẹbe ra Ma Teyenphia Vwẹ Akpọneje.”)

¹³ Vwẹ ọtonphiyọ rẹ 2014, kemeranvwe kemeranvwe, Awake! re vrẹ oduduru 44 kugbe Uwevwin Orhẹrẹ ri te omarẹ oduduru 46 yen a teyanphia. A fan Awake! na kpo ejajẹ 100 re, Uwevwin Orhẹrẹ na vrẹ ejajẹ 200 re, kọyen nẹrhẹ e dia imagazini ra ma fan kpo ejajẹ buebun kparobọ, ra je ma ghare vwẹ akpọ na! Enana eje gbe avwanre unu-u. Kidie imagazini nana vwo ovuẹ rẹ Jesu tare nẹ e ghwoghwo nene akpọneje.—Mat. 24:14.

14. Die yen avwanre titiri vẹ oruru, kẹ diesorọ?

¹⁴ Baibol na. Vwẹ 1896, Oniọvo Russell vẹ usun rọyen de wene odẹ rẹ ayen vwọ teyen ẹbe rẹ ukoko na rere ubiota na, Baibol, sa vwọ dia evun rọyen; a da rhe riẹn odẹ na phiyọ Watch Tower Bible and Tract Society. Ewene nana shephiyọ kidie ọkieje yen Baibol na vwọ dia orọnvwọn rẹsosuọ re vwo ghwoghwo Uvie rẹ Ọghẹnẹ. (Luk 24:27) Vwo nene odẹ nana, idibo rẹ Ọghẹnẹ nabọ titi ẹgharọ vẹ isese ri Baibol na. Kerẹ udje, vwẹ 1926, avwanre da vwẹ ijini avwanre vwọ teyen The Emphatic Diaglott, ọnana efanfan rẹ Ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na rẹ Benjamin Wilson vwọphia. Vwo nẹ 1942, avwanre da teyen je ghare omarẹ 700,000 rẹ ọsoso rẹ King James Version na. Ẹgbukpe ivẹ vwọ wan nu, avwanre da tuẹn ẹteyọn rẹ American Standard Version, rọ vwẹ odẹ ri Jihova vwo ruiruo vwẹ asan 6,823. Vwẹ omarẹ 1950, jẹ uche rẹ avwanre ghare vrẹ 250,000 re.

15, 16. (a) Die yen vwerhowẹ oma kpahen New World Translation na? (Djekpahen ekpeti na “ Ẹyan Obaro rẹ Efanfan ri Baibol Na.”) (b) Mavọ yen wọ sa vwọ vwẹ uphẹn kẹ Jihova nẹ o djobọte ubiudu wẹn?

¹⁵ Vwẹ ukpe rẹ 1950, e de siobọnu New World Translation of the Christian Greek Scriptures. E de rhe siobọnu ọsoso rẹ New World Translation of the Holy Scriptures vwẹ 1961. Baibol nana brọghọphiyọ Jihova oma dẹn rọ vwọ rhoma phi odẹ rọyen phiyọ asan rọ da vwomaphia vwẹ isiesi ri Hibru rẹsosuọ. Odẹ rẹ Ọghẹnẹ vwomaphia abọ 237 vwẹ Ẹbẹre ra vwẹ Grik si vwẹ Baibol na. A rhoma si New World Translation na abọ ibro re, rere ọ sa vwọ dia gbagba je phẹrẹ ese, 2013 yen a vwọ rhoma sio kuko. Vwẹ omarẹ 2013, ọsoso yẹrẹ ẹbẹre ọvo rẹ New World Translation ra teyenphia re, vrẹ oduduru 201 vwẹ ejaje 121.

¹⁶ Die yen ihwo evo tare ọke rẹ ayen vwo se New World Translation na vwẹ ejajẹ robọ rayen? Ọshare ọvo vwẹ Nepal da ta: “Ọ bẹn kẹ ihwo ri Nepal buebun rẹ ayen vwo vwo ẹruọ ri Baibol rẹ ayen vwori jovwo, kidie ejajẹ re vwo si Baibol na pha gangan. Ẹkẹvuọvo, avwanre nabọ vwo ẹruọ ri Baibol rọ herọ enẹna kidie ejajẹ rẹ ihwo jẹ kẹdẹ kẹdẹ yen e  vwo sio.” Aye ọvo rọhẹ Central African Republic vwọ tuẹn isese ri Baibol ri Sango phiyọ, ameoviẹ de nẹ ẹro rọyen rhe, ọ da ta: “Ọnana ejajẹ rẹ ubiudu mẹ.” Kerẹ aye yena, avwanre eje sa vwẹ uphẹn kẹ Jihova nẹ o djobọte ubiudu avwanre womarẹ isese rẹ Ota rọyen kẹdẹ kẹdẹ.—Une 1:2; Mat. 22:36, 37.

17. Mavọ wo se vwo dje ọdavwaro kpahen ekuakua vẹ uyono ra vwọphia na, kẹ erere vọ yen che norhe?

¹⁷ Wo vwo ọdavwaro kpahen ekuakua vẹ uyono rẹ Ovie na Jesu Kristi vwọ kẹ avwanre na? Wọ ghwọrọ ọke vwo se ẹbe ukoko na, wọ je reyọ vwọ chọn ihwo efa uko? Ọ da dia ọtiọyen, ku wọ sa ta oka ota rẹ Oniọvo aye Opal Betler ro bromaphiyame vwẹ October 4, 1914, tare. Ọ da ta: “Vwẹ ikpe nana eje, me vẹ ọshare mẹ [Edward] vwẹ igramafonu vẹ ikadi re vwo soseri na vwo ruiruo. Avwanre vwẹ ẹbe, ẹmẹbe vẹ imagazini vwo ghwoghwo nẹ uwevwin kpo uwevwin. Avwanre dje egbada vwọ ghare evuẹ re si phiyọ ẹbe. Ọke vwọ yanran na, e de yono avwanre obo re ru orhivwinbrura vẹ uyono ri Baibol vwẹ iwevwin rẹ ihwo ri dje omavwerhovwẹn phia. Enana ọke rẹ iruo rọ vọnre vẹ omavwerhovwẹn dẹn.” Jesu veri nẹ ihwo rọyen cha kọn, vun je ghọghọ kugbe. Iduduru rẹ ihwo kerẹ Opal sa rhọnvwephiyọ orugba rẹ eta yena.—Se Jọn 4:35, 36.

18. Uphẹn vọ yen avwanre vwori?

¹⁸ Ihwo re je rhe dia idibo rẹ Ovie na-a se roro nẹ idibo rẹ Ọghẹnẹ, e “yono aye-en ihwo ghevweghe.” (Iruo 4:13) Di roro! Ovie na ru ihwo rọyen re pha ghevweghe na phiyọ ihwo re ma fan ẹbe kpo ejajẹ buebun kparobọ, re je ma teyen ẹbe kparobọ! Ma rho, o yono avwanre ji jiro kẹ avwanre nẹ a reyọ ekuakua nana vwo ghwoghwo iyẹnrẹn esiri na kẹ ihwo rẹ ẹgborho eje. Ọnana okpuphẹn rode re vwo nene Jesu wiankugbe vwọ kọn ibi rẹ uyota na, ji vuẹn idibo buebun!