1, 2. (a) Ki ka kyalengela baana ba bwanga kukumya? (b) Yesu waamba pa kunowa kwa mutundu ka?

BAANA ba bwanga bakumya bingi. Yesu wibambila’mba: “Inunai meso enu ne kumona majimi byo atoka kala afwainwa kunowa.” Babena kutala kubena kwibatongwela Yesu, kabiji bamona mbaale mu majimi po po yamenatu mu kifulo kya kumona mbaale yatoka. Panyuma ya bino, beshikisha amba ‘Kunowa ka? Pafwainwa kupita bañondo pa kuba’mba kunowa kukatendeke.’—Yoano 4:35.

² Pano bino, Yesu kechi ubena kwamba pa kunowa konkakwetu ne. Ubena kufunjisha baana banji ba bwanga pa bintu bibiji byanema bibena kwamba pa kunowa kwa ku mupashi ko kuba’mba kunowa kwa bantu. Ñanyi bintu bibiji byo abena kwibafunjisha? Pa kuba’mba twibiyuke, twayai twisambe pa jino jishimikila.

3. (a) Ki ka kyalengejile Yesu kwamba’mba: “Majimi byo atoka kala afwainwa kunowa”? (Monai byambo bikwabo.) (b) Yesu walumbulwile byepi byambo byo aambile?

³ Yesu ne baana banji ba bwanga besambilenga uno mwisambo ku mpelo ya 30 C.E., mu Saikala muzhi wajinga pepi na Samaliya. Baana banji ba bwanga byo bayile mu Saikala, Yesu waikele pa mushima ne kutendeka kusapwila ku mwanamukazhi watambwijile bukine. Byo babwelele kwi Yesu, uno mwanamukazhi wayile ku Saikala lubilo na kubulako bakinkalankulo bintu byo afunjile. Bantu batemenwe bingi byambo byo ebabujile kabiji bavula bayile ku mushima na kumona Yesu. Yesu byo atajilenga mu majimi, wamwene jibumba ja bena Samaliya jaishilenga kabiji waambile amba: ‘Monai majimi byo atoka kala, afwainwa kunowa.’ * Pa kuba’mba alumbulule amba kechi waambilenga pa kunowa konkakwe ne, bino kwa ku mupashi, Yesu waambile’mba: “Unowa ubena . . . kubungizha bipangwa bya bumi bwa myaka.”—Yoa. 4:5-30, 36.

4. (a) Ñanyi bintu bibiji byanema Yesu byo afunjishe pa kunowa? (b) Mepuzho ka o tusakwisambapo?

⁴ Ñanyi bintu bibiji byanema Yesu byo afunjishe pa kunowa kwa ku mupashi? Kitanshi, mwingilo ubena kukebewa ku mwingila bukiji bukiji. Byambo byanji bya kuba’mba “majimi byo atoka kala afwainwa kunowa” byajinga bya kutundaika baana banji ba bwanga. Pa kumwesha baana banji ba bwanga amba mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji, Yesu wanungilepo amba: “Unowa ubena kutambula mfweto.” Kechi kyakebewenga kutaya kimye ne, mambo mwingilo wa kunowa  watendekele kala! Kya bubiji, ba mingilo bajinga na lusekelo. Yesu waambile’mba njimi ne yewa unowa “basangalele pamo.” (Yoa. 4:35b, 36). Byonkatu Yesu byo ajinga na lusekelo pa kumona “Bena Samaliya bavula . . . bamwitabijile,” ne baana banji ba bwanga bakekala ba lusekelo pa kwingila mwingilo wa kunowa na muchima yense. (Yoa. 4:39-42) Jino jishimikila ja mu myaka kitota kitanshi, janema bingi kwi atweba mambo jitubula bibena kubiwa pa mwingilo mukatampe wa kunowa kwa ku mupashi ukyangye kubiwapo kala. Pano uno mwingilo wa kunowa wa mu ano moba watendekele kimye ka? Bañanyi bengilako uno mwingilo? Ñanyi bintu byafumamo?

5. Ñanyi utangijila mwingilo wa kunowa wa ntanda yonse, kabiji kimwesho kya kwa Yoano kyamwesha byepi kuba’mba mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji?

⁵ Mu kimwesho kyamwene mutumwa Yoano, Yehoba wamwesheshe byo atongwele Yesu kutangijila mwingilo wa kunowa bantu mu ntanda yonse. (Tangai Lumwekesho 14:14-16.) Mu kino kimwesho, Yesu bamumwesha saka avwala munchinya kabiji uji ne na kikwakwa. “Munchinya wa ngolode uji ku mutwe [Yesu]” umwesha kuba’mba ye Mfumu ubena kulama. “Mu kuboko kwanji mwajinga kikwakwa kyatwa” kumwesha kuba’mba Ye wingila mwingilo wa kunowa. Pa kumwesha amba uno mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji, Yehoba waambile kupichila mwi malaika amba “kajo ka kunowa pano pa ntanda kapya.” Kya kine, “kimye kya kunowa kyafika.” Onkao mambo, kechi twafwainwa kuzhinyazhinya ne! Pa kulondela byakambizhe Lesa amba “Tanyika kikwakwa kyobe unowe,” Yesu watanyika kikwakwa kyanji ne kunowa ntanda ko kuba’mba wanowa bantu ba pano pa ntanda. Kino kimwesho kituvululamo amba “majimi byo atoka kala afwainwa kunowa.”Nanchi kino kimwesho kitukwasha kuyuka kimye kyatendekele mwingilo wa kunowa ntanda yonse nyi? Ee!

6. (a) “Kimye kya kunowa” kyatendekele ñanyi kimye? (b) Kimye kya “kunowa pano pa ntanda” kine kyatendekele ñanyi kimye? Lumbululai.

⁶ Byo kiji kuba’mba kimwesho kyamwene Yoano kyanembwa mu Lumwekesho kitango 14 kibena kumwesha Yesu, Ubena kunowa, saka avwala ne munchinya (kyepelo 14), ko kuba’mba kutongolwa kwanji kwa kwikala ke Mfumu mu 1914 saka kwaubiwa kala. (Da. 7:13, 14) Panyuma ya bino, Yesu bamukambizhe kutendeka kunowa (kyepelo 15). Bino byamwekele byo bimotu byaambiwapo ne mu kishimpi kya kwa Yesu kya kunowa wichi mo aambile’mba: “Kabiji kunowa ke kimye kya ku mpelo ya buno bwikalo.” Ko kuba’mba kimye kya kunowa ne mpelo ya buno bwikalo byatendekele pa kimye kimotu mu 1914. Panyuma ya “kimye kya kunowa,” ko kuba’mba kunowa kwine popo kwatendekele. (Mat. 13:30, 39) Pa kino kimye, twaumvwisha kuba’mba kunowa kwatendekele panyuma ya kuba Yesu watendeka kulama nobe Mfumu. Kufuma mu 1914 kufika ne kuntendekelo ya 1919, Yesu wajinga na mwingilo wa kutokesha baana banji ba bwanga bashingwa. (Mala. 3:1-3; 1 Pe. 4:17) Kabiji mu 1919, “kunowa pano pa ntanda”  kwatendekele. Kwakubula nangwa kutayatu kimye ne, Yesu waingijishe kalume wakishinka watongwelwe kukwasha balongo kuyuka amba mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji. Monai byamwekele.

7. (a) Ñanyi kupesapesa kwakwashishe balongo betu kuyuka amba mwingilo wafwainwe kwingijiwa bukiji bukiji? (b) Balongo betu batundaikilwe kuba byepi?

⁷ Mu July 1920, Kyamba kya Usopa kyaambile’mba: “Panyuma ya kupesapesa Binembelo kyatanyiwa kuba’mba mwingilo mukatampe uji na machechi ke wa kusapwila pa bufumu.” Kyakumwenako, byambo bya bungauzhi bwa kwa Isaya byakwashishe balongo kuyuka amba mambo awama a Bufumu afwainwe kusapwilwa mwaya ntanda yonse. (Isa. 49:6; 52:7; 61:1-3) Nangwa byonkabyo, kechi bayukile uno mwingilo byo akengijiwa ne, bino baketekejile mwi Yehoba kwibashinkwila jishinda. (Tangai Isaya 59:1.) Byo bayukile kuba’mba mwingilo wakebewenga kwingijiwa bukiji bukiji, balongo betu batendekele kusapwila na mukoyo mu uno mwingilo. Nga balongo betu baubilepo byepi?

8. Mu 1921, ñanyi bishinka bibiji byaambile pa mwingilo wa kusapwila byaumvwishishe balongo betu?

⁸ Mu December 1921, Kyamba kya Usopa kyaambile’mba: “Bantu bavula baumvwine mambo a bukine mu mwaka wa 1921, kukila myaka ya kunyuma.” Magazini wanungilepo amba: “Kukiji mwingilo wabaya. . . . Onkao mambo, twayai twingile na lusekelo.” Monai balongo byo baumvwishishe bino bishinka bibiji byaamba pa mwingilo Yesu ye abujile batumwa banji amba: Mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji, kabiji bamwingilo baji na lusekelo.

9. (a) Mu 1954, Kyamba kya Usopa kyaambilepo amba ka pa mwingilo wa kunowa, kabiji mambo ka? (b) Pa myaka 50 yapitapo, kibelengelo kya basapwishi kyayilako byepi palutwe? (Monai chati wa kuba’mba “ Kuvujilako kwa Basapwishi Mu Ntanda Yonse.”)

⁹ Mu 1930, panyuma ya kuba balongo baumvwisha kuba’mba jibumba jikatampe ja mikooko ikwabo bakomvwa mambo a Bufumu, baingijile bingi mu mwingilo wa kusapwila. (Isa. 55:5; Yoa. 10:16; Lum. 7:9) Ñanyi bintu byafuminemo? Kibelengelo kya bantu basapwijilenga mambo a Bufumu kyayijileko palutwe, mu 1934 bajinga 41,000, kabiji mu 1953 bafikile 500,000. Kyamba kya Usopa kya December 1, 1954, kyaambile’mba: “Uno mwingilo mukatampe wa kunowa mwaya ntanda yonse waingijiwa na mambo a mupashi wa Yehoba ne bulume bwa Mambo anji.” *—Zeka. 4:6.

10, 11. Mu kishimpi kya luchacha wa masitate, ñanyi bintu byaambiwapo mu kukoma kwa luchacha?

¹⁰ Byo aambilenga pa bishimpi byaamba pa Bufumu, Yesu waambijile jimo kwingijisha bishimpi pa bikafuma mu mwingilo wa kunowa. Twayai twisambe pa kishimpi kya luchacha wa masitate ne pa kishimpi kya mbizho. Tusakwisamba kikatakata pa byo bubena kufika mu ano moba a kupelako.

¹¹ Kishimpi kya luchacha wa masitate. Muntu wabyala luchacha wa masitate. Wakoma ne kwikala kichi kikatampe kabiji ke kwikale ne bañonyi. (Tangai Mateo 13:31, 32.) Ñanyi bintu biji mu kukoma kwa luchacha kwaambiwapo mu kino kishimpi? (1) Kukoma kwa luchacha. “Luchacha . . .wajinga wakepesha pa nchacha yonse” kyaikala ke kichi kiji “na misampi ikatampe.” (Mako 4:31, 32) (2) Kuketekela amba ukakoma. “Umvwe bamubyala [luchacha] umena ne kukoma.” Yesu kechi waamba’mba “Kampepo ukakoma,” nangwa amba “Ukakoma” ne. Kafwako wakonsha kulengela luchacha “kubula kukoma” ne. (3) Kichi kibena kukoma kikebula benyi kabiji baya na kwikalamo. “Bañonyi beya” ne “kwikala mu kimfutele kyakyo.” Nga bino bintu bisatu byakwatankana byepi na kunowa kwa ku mupashi kwa mu moba etu a lelo?

12. Kishimpi kya luchacha kyakwatankana byepi na kunowa kwa mu ano moba? (Monai ne chati wa kuba’mba “ Kuvujilako kwa Bantu Bafunda Baibolo.”)

¹² (1) Kukoma: Kino kishimpi kimwesha kukoma kwa mambo a Bufumu ne kipwilo kya bena Kilishitu. Kutendekatu mu 1919, bamingilo ba kunowa bebakonkanya mu kipwilo kya bena Kilishitu. Pa kyokya kimye, bamingilo bajingatu bacheche, bino bavujijileko nobe mu kukopatu kwa jiso. Kukoma kufuma kuntendekelo ya myaka ya mu ma 1900 kufika lelo jino, ke kya kukumya bingi. (Isa. 60:22) (2) Kuketekela: Kipwilo kya bena Kilishitu kyatwajijila na kukoma kabiji kafwako wakonsha kwikikanya ne. Nangwa kya kuba baesekele kukanya luchacha kukoma, bino watwajijile na kukoma. (Isa. 54:17) (3) Kwikalamo: “Bañonyi bekala mu kichi bemenako bantu bavula baji na michima ya bukishinka bafuma mu byalo 240 batambwila mambo a Bufumu kabiji baji mu kipwilo kya bena Kilishitu. (Ezi. 17:23) Batambwila kajo ka ku mupashi, lutekenesho ne luzhikijilo.—Isa. 32:1, 2; 54:13.

13. Ñanyi bintu bimwesha kukoma byaambiwapo mu kishimpi kya mbizho?

¹³ Kishimpi kya mbizho. Panyuma ya kuba mwanamukazhi wabika mbizho ku bukula, mbizho yatutumwine bukula bonse. (Tangai Mateo 13:33.) Ñanyi bintu bimwesha kukoma byaambiwapo mu kino kishimpi? Twayai twisambe pa bintu bibiji. (1) Kukoma kulengela kwaluka. Mbizho yakumbene “kufikatu ne byo bwatutumukile.” (2) Kukoma ne kukumbana konse konse. Mbizho yatutumuna “bukula bwa bipimo bisatu” ko kuba’mba bonsetu. Nga bino bintu bibiji byakwatankana byepi na kunowa kwa ku mupashi kwa mu ano moba etu a lelo?

14. Kishimpi kya mbizho kyakwatankana byepi na mwingilo wa kunowa wa mu moba etu a lelo?

¹⁴ (1) Kwaluka: Mbizho imenako mambo a Bufumu, kabiji bukula bwimenako bantu. Byonkatu mbizho byo ilengela bukula  kututumuka umvwe bebivwanga, mambo a Bufumu nao alengela michima ya bantu kwaluka panyuma ya kuyuka ano mambo. (Loma 12:2) (2) Kukumbana konse konse: Kukumbana kwa mbizho kwimenako kusampanya kwa mambo a Bufumu. Mbizho ilengela bukula kututumuka umvwe yakumbana monse. Kyo kimotu, ne mambo a Bufumu akumbana kufika “ne monse mwapela ntanda.” (Byu. 1:8) Kino kishimpi kimwesha kuba’mba ne mu byalo mo bakanya mwingilo wetu, mambo a Bufumu akakumbana nangwa kya kuba bantu kechi bayuka amba uno mwingilo ubena kwingijiwa ne.

15. Nga byambo bitanwa pa Isaya 60:5, 22 bibena kufika byepi? (Monai ne kakitenguluzha ka kuba’mba “ Yehoba ye Walengejile,” jipa 93, ne ka kuba’mba “ Mucheche” byo Aikala ke “Kisaka Kyabaya,’” pa mapa 96-97.)

¹⁵ Myaka 800 Yesu saka akyangye kwamba pa bino bishimpi, Yehoba waingijishe Isaya kwambila jimo pa mwingilo wa kunowa kwa ku mupashi wa mu ano moba ne lusekelo lukafumamo. * Yehoba walumbulwile bantu byo “bakeya kufuma kwalepa” kwiya mu jibumba janji. Pa kwitongola aye mwine amba “mwanamukazhi” ubena kwimenako bashalapo bashingwa lelo jino, waambile’mba: “Pa kyokya kimye ukamona ne  kusangalala, kabiji muchima wobe ukasekela ne kusangalala bingi, mambo bakakupa bya bunonshi bya ku kalunga ka mema; Ne bya buneme bya mu bisaka bya bantu bikekala ke byobe.” (Isa. 60:1, 4, 5, 9) Bino byambo bya kine. Lelo jino, bapopweshi ba Yehoba bamwingijila pa myaka yavula baji bingi na lusekelo pa kumona kibelengelo kya basapwishi ba Bufumu byo kibena kubayilako mu byalo byabo.

16, 17. Ñanyi kishinka kimo kilengela ‘njimi ne yewa unowa kusangalela pamo’? (Monai ne kakitenguluzha ka kuba’mba “ Matalakiti Abiji byo Akwashishe Bantu Babiji ku Amazon.”)

¹⁶ Vulukai kuba’mba Yesu waambijile baana banji ba bwanga amba: “Unowa ubena . . . kubungizha bipangwa bya bumi bwa myaka ne myaka, pa kuba’mba njimi ne yewa unowa basangalele pamo.” (Yoa. 4:36) ‘Tusangalela pamo’ byepi mu mwingilo wa kunowa wa ntanda yonse? Mu mashinda avulatu. Twayai twisambeko pa asatu.

¹⁷ Kitanshi, twikala balusekelo pa kumona mwingilo wingila Yehoba. Umvwe ke tusapwile mambo a Bufumu, tubyala nkunwa. (Mat. 13:18, 19) Umvwe kya kuba twakwasha muntu kwikala mwana wa bwanga wa kwa Kilishitu, tunowa bipangwa. Kabiji atweba bonse tukumya Yehoba byo alengela nkunwa ya Bufumu ‘kumena ne kukoma.’ (Mako 4:27, 28) Nkunwa imo yo tubyala imena panyuma ya kupitapo kimye kabiji bantu bakwabo bo beinowa. Kampe ne anweba bya kimumwekelapo kala byonka byamwekejilepo nyenga Joan mwina Kilishitu wa ku Britain wabatizhiwe papita kala ne myaka 60. Baambile’mba: “Nasambakene bantu bambujile amba nabyajile nkunwa mu michima yabo byo ne basapwijile kala. Bakamonyi bakwabo bo bafunjilenga nabo Baibolo ne kwibakwasha kwikala bakalume ba Yehoba kwa kubulatu ne kuyuka amiwa ne. Nji na lusekelo pa nkunwa yakomene kabiji ne kwiinowa.”—Tangai 1 Kolinda 3:6, 7.

18. Ñanyi kintu kyaambiwa pa 1 Kolinda 3:8, kitulengela kwikala ba lusekelo?

¹⁸ Kya bubiji, tutwajijila kwikala bamingilo ba lusekelo umvwe ke tuvuluke byaambile Paulo amba: “Muntu yense ukafwetwa monka mwayila mingilo yanji.” (1 Ko. 3:8) Muntu bamufweta kwesakana na mwayila mwingilo, kechi pa byafuma mu mingilo ne. Kino kitundaika bingi boba babena kusapwila mu nyaunda muji bantu bakaana. Lesa umona Kamonyi uji yense wingila mu mwingilo wa kubyala kufuma panshi ya muchima kuba’mba ‘upanga bipangwa byavula’ kabiji wikala wa lusekelo.—Yoa. 15:8; Mat. 13:23.

19. (a) Bungauzhi bwa kwa Yesu butanwa pa Mateo 24:14 bwitulengela byepi kwikala ba lusekelo? (b) Ki ka kyo twafwainwa kuvulukanga umvwe kechi twalengapo mwana wa bwanga ne?

¹⁹ Kya busatu, twikala balusekelo pa kuyuka kuba’mba mwingilo wetu ufikizha bungauzhi. Monai Yesu byo akumbwile baana banji ba bwanga byo baipwizhe amba: “Kiyukilo kya kwikalapo kwenu ne kya mpelo ya buno bwikalo kyo kyepi?” Wibabujile amba kiyukilo kimo kikekala ke mwingilo wa kusapwila ntanda yonse. Nanchi waambilenga pa mwingilo wa  kulenga baana ba bwanga nyi? Ine. Waambile’mba: “Kabiji ano mambo awama a Bufumu akasapwilwa pano pa ntanda ponse amba ba mu bisaka byonse bya bantu bakeomvwe.” (Mat. 24:3, 14) Onkao mambo, kusapwila pa Bufumu ne kubyala nkunwa ke lubaji lwa kiyukilo. Byo tusapwila mambo awama a Bufumu, twayuka kuba’mba nangwa kya kuba kechi twalengapo mwana wa bwanga ne, bino tukwasha bantu ‘kumvwa.’ * Nangwa kya kuba bamo bakonsha kukana, bino twingilako mwingilo wa kufikizha bungauzhi bwa kwa Yesu kabiji twanemekwa pa kwikala “bamwingilo umo ne Lesa.” (1 Ko. 3:9) Tuji na bishinka byavula bingi bya kwitulengela kwikala balusekelo.

20, 21. (a) Nga byambo biji pa Malakai 1:11 bibena kufika byepi? (b) Mwafuukulapo kuba ka mu mwingilo wa kunowa, kabiji mambo ka?

²⁰ Mu myaka kitota kitanshi, Yesu wakwashishe baana banji ba bwanga kuba’mba mwingilo wa kunowa wakebewenga kwingijiwa bukiji bukiji. Kutendekatu mu 1919 kufika ne lelo jino, Yesu wakwasha baana ba bwanga ba mu ano moba kumvwisha buno bukine. Bantu ba Lesa batwajijila kwingila bingi na mukoyo. Mwingilo wa kunowa watwajijila kwa kubula kumulekesha. Byonkatu ngauzhi Malakai byo aambijile jimo, mwingilo wa kusapwila ubena kwingijiwa “kufuma ku musela kufika ku muzhika.” (Mala. 1:11) Kya kine, kufuma ku musela kufika kumuzhika, konse kuji banjimi ne bakunowa babena kwingijila pamo mu mwingilo na lusekelo. Kabiji kufuma ku musela kufika ku muzhika ko kuba’mba kufuma lukelo kufika mabanga twingila mwingilo ubena kukebewa kwingijiwa bukiji bukiji.

²¹ Byo tulanguluka pa myaka 100 yapitapo ne kumona kajibumba kacheche ka bakalume ba Lesa byo kabaya kwikala “ke kisaka kyabaya,” muchima wetu ‘uzakama na lusekelo.’ (Isa. 60:5, 22) Lekai luno lusekelo lo tuji nalo ne kutemwa Yehoba “mwine mwina bujimi” bitulengele kutwajijila kwingilako mu mwingilo mukatampe wa kunowa ukyangye kwingijiwapo kala, ne kumupwisha!—Luka 10:2.