1, 2. (a) Ekuma alongoki bakadila ye lukatikisu? (b) Yesu nkia mpil’a nsâlu kayika?

ALONGOKI lukatikisu bena lwau. Yesu ubavovese vo: “Nusampul’o meso, nwatala yana, ifwene kal’o pemba kwa nsâlu.” Batadidi kuna Yesu kekubasonganga, kansi yana ya nkunzu kaka bemonanga, i sia vo, bale yamenanga. Nanga bakiyuvwidi vo: ‘Nkia nsâlu yovo nkutika? Kadi ngonde zayingi zivioka i bosi ifwana e ntangw’a nsâlu.’—Yoa. 4:35.

² Yesu keyikanga nsâlu a yana ina bemonanga ko. Kansi, osadidi e ntangwa yayi mu longa mambu mole mamfunu kw’alongoki andi mu kuma kia nsâlu a mwanda, i sia vo, nkuteka ya wantu. Nkia mambu mama? Muna baka e mvutu, yambula twatoma badika lusansu lwalu.

3. (a) Adieyi diafila Yesu mu vova vo: ‘E yana ifwene o pemba kwa nsâlu’? (Tala mvovo va yand’a lukaya.) (b) Aweyi Yesu kakiesesela e mvovo miandi?

³ Yesu wamokena ye alongoki andi kuna mfoko a mvu wa 30 wa Tandu Kieto, kuna mbanz’a Sika lukufi ye Samaria. E kolo alongoki andi bakotanga muna mbanza, Yesu wasala vana ndambu a sima kia maza vana kasamunwina e ludi kia mwanda kwa nkento mosi ona wabakula vana vau e nsas’a malongi mandi. Vava alongoki bavutuka kuna kwakala Yesu, o nkento wayenda mu nzaki kuna Sika mu zayisa mfinangani zandi e mambu masivi kawilu. E nsangu kabazayisa za simba kikilu e ntima miau, ayingi muna mfinangani zandi bayenda ntinu kuna sima mu wanana yo Yesu. Nanga muna kolo kiakina, vava Yesu katalanga e yana yakala kwandá yo mona esi Samaria bayizanga, i kavova vo: ‘Nutala yana, ifwene o pemba kwa nsâlu.’ * I bosi, muna kiesesa vo kavovelanga yana ina batalanga ko, kansi yana ya mwanda, Yesu wakudikila vo: “O nsâdi . . . mbongo kekutikilanga muna moyo a mvu ya mvu.”—Yoa. 4:5-30, 36.

4. (a) Nkia mambu mole kalonga Yesu mu kuma kia nsâlu? (b) Nkia yuvu tubadika?

⁴ Nkia mambu mole mamfunu kalonga Yesu mu kuma kia nsâlu a mwanda? Diantete, e salu kifwete salwa mu nzaki. Yesu wavova vo e “yana, ifwene kal’o pemba kwa nsâlu” mu kasakesa alandi andi bayivana mu salu kiaki. Muna songa  alongoki andi o mfunu wa sala ye nzaki zawonso, Yesu wakudikila vo: ‘O nsâdi, otambwidi kala mfutu.’ Elo, e salu kia kutika kiayantika, yayina ke yakala ntangwa ya zinga moko ko. Diazole, asadi besalanga ye kiese kiawonso. Yesu wavova vo akuni ye asâdi ‘bekembela kumosi.’ (Yoa. 4:35b, 36) Nze una yandi kibeni Yesu kayangalela vava kamona vo ‘Esi Samaria engi . . . bakwikidi muna yandi,’ alongoki andi mpe betoma yangalala ekolo besala ye nsi a ntima yawonso muna salu kia nkutika. (Yoa. 4:39-42) O lusansu lwalu lwa tandu kiantete mfunu kikilu lwina kwa yeto o unu, kadi lusonganga edi divangamanga omu kolo kiaki kia salu kiayingi kia nkutik’a mwanda. E salu kiaki nkia ntangwa kiayantika omu lumbu yeto? Aki nani besalanga kio? Nkia nluta kitwasanga?

5. Nani ovitanga o ntu muna salu kia nkutika kisalwanga mu nza yawonso? E mona-meso kasongwa Yoane, aweyi kisongelanga vo e salu kifwete salwa mu nzaki?

⁵ Muna mona-meso kasonga kwa Yoane wa ntumwa, Yave wasengomona vo Yesu kasola mu vita o ntu muna salu kia kutakesa wantu mu nza yawonso. (Tanga Lusengomono 14:14-16.) Muna mona-meso kiaki, Yesu wavwata kolowa ye sakilwa. E “kolow’awolo vana ntu [a Yesu]” isonganga fulu kiandi nze Ntinu oyalanga. E ‘sakilwa kiameno vana koko kwandi’ kisonganga e salu kiandi nze Nsâdi. Vava Yave kasadila mbasi mu vova vo ‘o nsâlu a nza uyumini,’ wasonga vo e salu kifwete salwa mu nzaki. Kieleka, ‘e ntangw’a kutika ilueke’—e yayi ke ntangwa ya zinga moko ko. Muna lemvokela nkanikinu a Nzambi wa “kotesa sakilwa,” Yesu wavwata sakilwa kiandi, yo kutika e mbongo ova nza, i sia vo, kutakesa wantu a nza muna nkutakani ya Kikristu. E mona-meso kiaki kikutusungamesanga diaka vo e “yana, ifwene kal’o pemba kwa nsâlu.” Nga e mona-meso kiaki kikutusadisanga mu zaya e ntangwa yayantika e salu kia nkutika mu nza yawonso? Elo.

6. (a) Nkia ntangwa yayantika e nkutika? (b)  E nkutika ya lumbu yeto nkia ntangwa yayantika? Sasila.

⁶ Wau vo e mona-meso kia Yoane muna Lusengomono kapu kia 14 kiyikilanga Yesu vo Nsâdi, ovwete kolowa (tini kia 14), disongele vo wayitumbikilwa kala se Ntinu muna mvu wa 1914. (Dan. 7:13, 14) Ke vavioka kolo ko, Yesu wavewa nswa wa yantika e salu kia nkutika (tini kia 15). Mambu mau mamosi meyikwanga muna kingana kia Yesu kia nsâlu a masa. Wavova vo: “O nsâlu i mbaninu a nza.” E nsungi a nsâlu ye mbaninu a nza mu kolo kimosi yayantika, i sia vo, muna mvu wa 1914. I bosi, ‘muna nsungi a nsâlu,’ e salu kia nkutika kisalwanga mu lumbu yeto kiayantika. (Mat. 13:30, 39) Avo tubadikidi mana mavangamene kala muna lusansu, tulenda bakula vo ke vavioka mvu miayingi ko, vava Yesu kayantika yala nze Ntinu, o nsâlu yovo salu kia kutika kiayantika. Entete, tuka muna mvu wa 1914 yakuna lubantiku lwa mvu wa 1919, Yesu wasala salu kia velelesa alandi andi  akuswa. (Mal. 3:1-3; 1 Pet. 4:17) I bosi, muna mvu wa 1919, “o nsâlu a nza” wayantika. Vana vau, Yesu wasadila ntaudi akwikizi ona kasola mu sadisa mpangi zeto mu bakula vo e salu kia umbangi kifwete salwa mu nzaki. Badika dina diavangama.

7. (a) Nkia lufimpu lwasadisa mpangi zeto mu bakula vo e salu kia umbangi kifwete salwa mu nzaki? (b) Adieyi mpangi zeto bakasakeswa mu vanga?

⁷ Eyingidilu dia ngonde a Yuli a mvu wa 1920, diavova vo: “O lufimpu lwa Nkand’a Nzambi lusonganga e ziku vo lau diampwena divewanga kwa dibundu dia samuna e nsangu za kintinu.” Kasikil’owu, e mvovo mia ungunza wa Yesaya miasadisa ampangi mu bakula vo e nsangu za Kintinu zifwete samunwa mu nza yawonso. (Yes. 49:6; 52:7; 61:1-3) Ke bazaya ko una salu kiaki kiadi sadilwa, kansi bakala ye vuvu vo Yave okubasadisa. (Tanga Yesaya 59:1.) Vava batoma bakula vo e salu kia umbangi kifwete salwa mu nzaki, mpangi zeto bakasakeswa mu wokesa salu kiau. Adieyi ampangi bavanga?

8. Muna mvu wa 1921, nkia mambu mole babakula mpangi zeto mu kuma kia salu kia umbangi?

⁸ Muna ngonde ya Desemba 1921, Eyingidilu diazayisa vo: “O mvu wau usundidi e mvu miawonso. Wantu ayingi bawilu e nsangu za ludi mu mvu wa 1921 lutila mvu miavioka.” Eyingidilu diakudikila vo: “Salu kiayingi kisidi kifwete salwa. . . . Yambula twasala kio ye kiese kiawonso.” Tala una ampangi babakulwila mambu mole mamfunu kalonga o Yesu kwa ntumwa zandi mu kuma kia salu kia umbangi: E salu kifwete salwa mu nzaki, asadi besala kio ye kiese kiawonso.

9. (a) Muna mvu wa 1954, adieyi diavovwa mun’Eyingidilu mu kuma kia nkutika? Ekuma? (b) Lutangu lw’ateleki mu nza yawonso aweyi luwokelelanga mu mvu 50 miviokele kala? (Tala e babu “ Lunungunuku mu nza Yawonso.”)

⁹ Muna mvu mia 1930, vava ampangi babakula vo e ndong’ayingi ya mameme makaka betambulwilanga e nsangu za Kintinu, bayivana kwayingi muna salu kia umbangi. (Yes. 55:5; Yoa. 10:16; Lus. 7:9) Nkia nluta diatwasa? Muna mvu wa 1934, ateleki 41.000 basamunanga e nsangu za Kintinu. Muna mvu wa 1953, o lutangu lwalwaka 500.000 m’ateleki. Eyingidilu dia 1 Desemba 1954 diavova vo: “Mwand’a Yave yo nkum’a Diambu diandi ukutusadisanga mu sala e salu kia nkutika mu nza yawonso.” *—Zak. 4:6.

10, 11. Nkia mambu ma mben’a mbongo meyikwanga mu kingana kia disu dia lulungu?

¹⁰ Muna yingana yandi mu kuma kia Kintinu, Yesu wasakula mu mvovo miakiá e nluta mia salu kia nkutika. Yambula twabadika e kingana kia disu dia lulungu ye kia mfuna. Tuzaya una yingana yayi ilunganenanga mu lumbu yayi yambaninu.

¹¹ Kingana kia disu dia lulungu. Muntu wakuna disu dia lulungu. I bosi, diamena yo kituka se nti una e nuni zayiza vundilanga. (Tanga Matai 13:31, 32.) Nkia mambu ma mben’a mbongo meyikwanga mu kingana kiaki? (1) E mpila yamenena yasivi kikilu. E disu “dilutidi keva vana vena mbongo yawonso” dikitukidi se nti wa “ntayi zampwena.” (Maku 4:31, 32) (2) Ziku kia mbena. “Ovo [disu dia lulungu] dikuninu, dimenene.” Yesu kavova ko vo “dilenda mena.” Kansi, wavova vo: “Dimenene.” Ke vena má ko kilenda dio kakidila kimana dialembi mena. (3) O nti wakituka wanene yo tunta e nzenza yo vana e vundilu. E ‘nuni z’ezulu zayiza bela’ yo ‘vundila vana kiozi kiandi.’ Aweyi e mambu matatu mama melunganenanga muna nsâlu wa mwanda mu lumbu yeto?

12. Aweyi kingana kia disu dia lulungu kilunganenanga mu lumbu yeto? (Tala mpe babu “ Lutangu Lw’alongoki a Bibila.”)

¹² (1) Mbena: E kingana kiaki kisonganga una nsangu za Kintinu zisayanenanga ye una nkutakani ya Akristu iwokelelanga. Tuka muna mvu wa 1919, asadi avema bekutakeswanga muna nkutakani ya Akristu. Muna ntangwa yayina, lutangu lw’asadi lwakete lwakala, kansi lwawokela mu nzaki. Kieleka, e mpila luwokelelanga tuka kuna lubantiku lwa tandu kia 20 yasivi kikilu.” (Yes. 60:22) (2) Ziku: Ke vena diambu ko dilendanga kakidila lunungunuku lwa nkutakani ya Akristu. Kana una vo mbeni za Nzambi bevanganga mawonso mu kakidila nti wau wakete, ukwamanananga nungunuka yo sunda nkaku miawonso. (Yes. 54:17) (3) Vundilu: E “nuni z’ezulu” zayiza vundila vana nti, ulolo wa wantu akwa ntima miansongi zisunzulanga bena mu tezo kia 240 ma nsi, ana betambulwilanga e nsangu za Kintinu yo kwiza muna nkutakani ya Akristu. (Yez. 17:23) Muna nkutakani, betambulanga madia ma mwanda, lufiaulwisu ye lutaninu.—Yes. 32:1, 2; 54:13.

13. Nkia mambu ma lunungunuku meyikwanga mu kingana kia mfuna?

¹³ Kingana kia mfuna. Vava o nkento kakudikila mfuna muna mfumfu a masa, o mbumba wawonso wafuna. (Tanga Matai 13:33.) Nkia mambu ma lunungunuku meyikwanga mu kingana kiaki? Yambula twabadika mambu mole. (1) Lunungunuku nsobani lutwasanga. E mfuna yasayana yavana ‘yafunisa mbumba wawonso.’ (2) Lunungunuku sayana lusayananga. E mfuna yafunisa e “nzongo ntatu mia mfumfu,” i sia vo, mbumba wawonso. Aweyi e mambu mole mama melunganenanga muna nsâlu wa mwanda mu lumbu yeto?

14. Aweyi kingana kia mfuna kilunganenanga mu lumbu yeto?

 ¹⁴ (1) Nsobani: E mfuna, nsangu za Kintinu isunzulanga. E mbumba, wantu usunzulanga. Nze una e mfuna isobelanga e mbumba vava isangwanga, e nsangu za Kintinu zisobanga e ntima mia wantu vava betambulwilanga zo. (Roma 12:2) (2) Sayana: E mpila e mfuna isayanenanga isonganga una e nsangu za Kintinu zisayanenanga. E mfuna isalanga muna mbumba yavana isayananga muna mbumba wawonso. Diau adimosi, e nsangu za Kintinu zisayananga “yakuna nsuk’a nza.” (Mav. 1:8) O sayana kuyikwanga mu kingana kiaki kusonganga mpe vo kana nkutu muna nsi zisimanga e salu kieto, e nsangu za Kintinu zisayana kana una vo wantu muna nsi zazi ke bemonanga ko una e salu kieto kia umbangi kisadilwanga.

15. Aweyi e mvovo mina muna Yesaya 60: 5, 22 milunganenanga? (Tala mpe babu “Muna Lusadisu lwa Yave Kisadilwanga,” lukaya lwa 93 ye “ Aweyi ‘Ona Wakete’ Kekitukilanga se “Zula Kiangolo”?” lukaya lwa 96-7.)

¹⁵ Tezo kia 800 za mvu vitila Yesu katá yingana yayi, Yave muna Yesaya wasakula mu mvovo miakiá e mpila o nsâlu wa mwanda usayanena mu lumbu yeto ye kiese utwasa. * Yave wayika wantu ‘betuk’o vala’ bekwiza muna nkutakani andi.  Wavova kwa “nkento” ona ozunzulwanga kwa nsadiswa y’akuswa ova ntoto vo: “Omona, e ndose aku yakia, o ntim’aku uvuma yo vonga; kadi o wokela kwa kalunga kuviluk’oko wina, o umvwama wa zula ukuluakila.” (Yes. 60:1, 4, 5, 9) E mvovo miami milungananga kikilu. O unu, awana besadilanga Yave tuka kolo beyangalalanga wau bemonanga una lutangu lwakete lw’ateleki muna nsi zau luwokelelanga se mazunda ye mazunda.

16, 17. Ekuma o nkuni yo nsâdi beyangalelanga kumosi? (Tala mpe babu “ Una Yinkanda-nkanda Yole Yasimbila Ntima mia Wantu Wole Kuna Amazona.”)

¹⁶ Sungamena vo Yesu wavovesa ntumwa zandi vo: “O nsâdi, . . . mbongo kekutikilanga muna moyo a mvu ya mvu, kimana bakembela kumosi, yo nkuni, yo nsâdi.” (Yoa. 4:36) Nkia kuma tuna yau ‘tukembelelanga kumosi’ muna salu kia nsâlu kisalwanga mu nza yawonso? Kuma yayingi tuna yau. Yambula twabadika kuma tatu.

¹⁷ Kiantete, tuyangalalanga mu mona una Yave keyikamenanga e salu kiaki. Vava tusamunanga e nsangu za Kintinu, mbongo tukunanga. (Mat. 13:18, 19) Vava tusadisanga muntu mu kituka nlongoki a Kristu, tuvelanga e bundu. Yeto awonso tuyangalalanga vava tumonanga una Yave kekutusadisilanga kimana e mbongo a Kintinu ‘yamena yo kula.’ (Maku 4:27, 28) Eyaka mbongo tumwanganga mvu miayingi miviokanga muna mena ye wantu akaka bevelanga yo. Nanga wawanana kala ye dina o mpangi ankento Joan kawanana diau. Mpangi ndioyo ku Grã-Bretanha kezingilanga, wavubwa se vioka mvu 60. Wavova vo: “Iwanananga yo wantu bekumpovesanga vo mono yakuna e mbongo muna ntima miau vava yabasila umbangi se vioka mvu miayingi. Lembi wo zaya, kuna kwalanda mpangi zakaka balongoka yau Nkand’a Nzambi yo kubasadisa mu kituka selo ya Yave. Iyangalalanga kikilu mu zaya vo e mbongo yakuna yanungunuka yo kutikwa.”—Tanga 1 Korinto 3:6, 7.

18. Nkia kuma kia luyangalalu kiyikwanga muna 1 Korinto 3:8?

¹⁸ Kiazole, tukwamanananga kala asadi akiese vava tusungamenanga e mvovo mia Paulu vo: “Konso muntu otambul’owandi nsendo muna kiandi salu.” (1 Kor. 3:8) O muntu otambulang’o nsendo mun’owu wa salu kiandi, ke mun’owu wa nluta mitwasanga salu kiaki ko. Dialukasakeso kikilu kw’awana besilanga umbangi muna zunga ina vo wantu ke betoma yangalelanga nsangu zambote ko. Vana meso ma Nzambi, Mbangi za Yave zawonso ana bekuyivananga ye nsi a ntima yawonso muna salu kia kuna, ‘mbongo ayingi beyima.’ Muna kuma kiaki, bavwidi kuma kiasikila mu yangalala.—Yoa. 15:8; Mat. 13:23.

19. (a) O ungunza wa Yesu una muna Matai 24:14 ekuma ukutuvaninanga e kiese? (b) Adieyi tufwete sungamenanga kana nkutu ke tulendele kitula wantu se alongoki ko?

¹⁹ Kiatatu, tuyangalalanga wau vo e salu kieto ungunza kilungisanga. Badika e mvutu za Yesu vava ntumwa zandi bayuvula vo: “Nki i sinsu mpe kia ngiz’aku, ye mbaninu a  tandu?” Wabavovesa vo e salu kia samuna nsangu zambote mu nza yawonso dimosi muna mambu mena muna sinsu kiokio. Nga salu kia kitula wantu se alongoki kayika? Ve. Wavova vo: “E nsangu zazi zambote za kintinu zisamunwa muna nza yawonso, muna umbangi.” (Mat. 24:3, 14) Muna mvovo miami, wasonga vo samuna e Kintinu, i sia vo, kuna e mbongo, dimosi muna mambu mena muna sinsu. Ozevo, ekolo tusamunanga e nsangu zambote za Kintinu, tufwete sungamenanga vo kana nkutu ke tulendele kitula wantu se alongoki ko, tukubasilanga “umbangi.” * O wantu bawá yovo lembi wá, tuvananga moko muna lungisa ungunza wa Yesu ye tuna ye kiese kia sala se ‘akw’andi a salu a Nzambi.’ (1 Kor. 3:9) Kieleka, tuvwidi kuma kiasikila mu yangalala!

20, 21. (a) Aweyi e mvovo mina muna Malaki 1:11 milunganenanga? (b) Adieyi i kani diaku mu kuma kia nsâlu? Ekuma?

²⁰ Muna tandu kiantete, Yesu wasadisa ntumwa zandi mu bakula vo e salu kia nkutika kifwete salwa mu nzaki. Tuka muna mvu wa 1919, Yesu osadisanga alongoki andi mu lumbu yeto mu bakula ludi kiaki. Muna kuma kiaki, nkangu a Nzambi bewokesanga salu kiau. Kieleka, ke vena diambu ko dilenda kakidila salu kia nkutika. Nze una wasakulwa kwa Malaki wa ngunza, o unu e salu kia umbangi kisalwanga “tuka kuna ndungumuk’a ntangwa yakuna ndimuk’andi.” (Mal. 1:11) Elo, tuka kuna ndungumuk’a ntangwa yakuna ndimuka, i sia vo, tuka kuna este yakuna weste, kiakala nkia fulu bezingilanga ova nza, akuni ye asâdi besalanga yo yangalala kumosi. Tuka kuna ndungumuk’a ntangwa yakuna ndimuka, i sia vo, tuka mene yakuna nkokela yovo lumbu kiawonso, tusalanga ye nzaki zawonso.

²¹ O unu, vava tuyindulanga e mvu 100 miviokele kala yo mona una e buka kiandwelo kia selo ya Nzambi kikitukilanga se “zula kiangolo,” e ntima mieto ‘mivumanga yo vonga’ ye kiese. (Yes. 60:5, 22) Yambula e kiese yo zola kweto muna Yave wa “Mfumu a nsâlu” kwafila konso muntu mu yeto mu lungisa e salu kiaki kiampwena kia nsâlu.—Luka 10:2.