Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

NSHAPITA 9

Bipeta bia mudimu wa diyisha—‘Madimi adi matoke bua kunowa’

Bipeta bia mudimu wa diyisha—‘Madimi adi matoke bua kunowa’

BUALU BUNENE BUDI MU NSHAPITA EU

Yehowa mmuenze bua maminu a bulelela bua Bukalenge akole

1, 2. a) Bua tshinyi bayidi badi bapampakana? b) Yezu udi wakula bua dinowa dia mushindu kayi?

 BAYIDI badi bapampakana. Yezu udi ufuma ku dibambila ne: “Bandulukayi numone madimi mudiwu matoke bua kunowa.” Badi batangila luseke ludiye muleje ne tshianza, kadi kabena bamona madimi matoke to, adi mâyi a matamba, mmumue ne: mubidi wa maminu patshidiwu apatukilaku. Badi mua kuikala badiebeja ne: ‘Ndinowa kayi?’ ‘Kutshivua kushale ngondo bua dinowa kutuadija.’—Yone 4:35.

2 Yezu kavua wakula bua dinowa dietu diena dîna edi to. Kadi, uvua musue kubabidila mpunga eu bua kupesha bayidi bende malongesha abidi menemene adi atangila dinowa dia mu nyuma, mmumue ne: kunowa bantu. Mmalongesha kayi au? Bua kuamanya, tuakulayi mu bule ne mu butshiama bua muyuki eu.

Dibikila bua kuenza mudimu ne mulayi wa disanka

3. a) Ntshinyi tshivua mua kuikala tshisake Yezu bua kuamba ne: ‘madimi adi matoke bua kunowa’? (Tangila note.) b) Yezu wakamba tshinyi bua kutokesha tshivuaye muambe?

3 Muyuki wa Yezu ne bayidi bende eu uvua muenzeke ku ndekelu kua tshidimu tshia 30, pabuipi ne tshimenga tshia Suka mu Samaleya. Pakabuela bayidi mu tshimenga, Yezu wakashala panyima ku tshîna tshia mâyi uyukila ne mukaji kampanda malu a Nzambi. Mukaji eu wakumvua diakamue mushinga uvua nawu malongesha ende. Pakapingana bayidi kudi Yezu, mukaji wakaya lubilu mu Suka ne kuambilaye bantu bakuabu malu a kukema avuaye mumvue. Malu avua mukaji eu mubambile akabasankisha, bantu ba bungi bakaya lubilu ku tshîna tshia mâyi bua kumonangana ne Yezu. Bushuwa, pavua Yezu mutangile dia muamua dia madimi ne mumone musumba wa bena Samaleya wenda usemena, wakamba ne: ‘Monayi madimi mudiwu matoke bua kunowa.’ a Pashishe bua kuleja ne: dinowa kadivua dietu diena dîna edi kadi divua dia mu nyuma wakamba kabidi ne: ‘Munowi ukadi ukunguija mamuma bua muoyo wa tshiendelele.’—Yone 4:5-30, 36.

4. a) Mmalu kayi abidi avua Yezu mulongeshe bua mudimu wa dinowa? b) Netuandamune nkonko kayi?

4 Mmalongesha kayi abidi a mushinga avua Yezu mulongeshe bua dinowa dia mu nyuma? Dia kumpala: mudimu udi wa lukasa. Wakamba mêyi ende a ne: ‘madimi adi matoke bua kunowa’ bua kusaka bayidi bende bua kuenza mudimu. Yezu wakamba ne: “Munowi ukadi wangata difutu diende” bua kuleja bayidi bende mudibu ne bua kuenza mudimu eu ne mitalu. Eyowa, dinowa dikavua dituadije, kabivua bikengela kuindila to. Dibidi, bena mudimu badi ne disanka. Yezu wakamba ne: bakunyi ne banowi ‘nebasanke bonso pamue.’ (Yone 4:35b, 36) Anu muvua Yezu musanke bua kumona ‘bena Samaleya ba bungi bamuitabuje,’ ke muvua bayidi bende mua kusanka pabu bikole pavuabu benza mudimu wa dinowa ne muoyo mujima. (Yone 4:39-42) Muyuki wa mu bidimu lukama bia kumpala eu udi ne mushinga wa bungi kutudi bualu udi uleja tshidi tshienzeka lelu mu mudimu munene wa dinowa wa mu nyuma udi wenzeka. Ndîba kayi divua mudimu wa dinowa wa lelu mutuadije? Mbanganyi badi bawenza? Mmupatule bipeta kayi?

Mukalenge wetu udi ulombola mudimu wa dinowa wa katshia ne katshia

5. Nnganyi udi ulombola mudimu wa dinowa wa pa buloba bujima? Mmunyi mudi tshikena kumona tshia Yone tshileja ne: bidi bikengela kuenza mudimu eu ne mitalu?

5 Mu tshikena kumona tshivuabu bapeshe Yone, Yehowa udi uleja ne: uvua muteke Yezu mulombodi wa dinowa dia bantu dia pa buloba bujima. (Bala Buakabuluibua 14:14-16.) Mu tshikena kumona etshi, badi baleja Yezu muvuale tshifulu tshia butumbi ne muikale ne muele wa kunowa nawu. “Tshifulu tshia butumbi tshia ngolo” tshidi ku mutu kua Yezu tshidi tshileja mudiye Mukalenge udi ukokesha. ‘Muele mutue wa kunowa nawu udi mu tshianza tshiende’ udi uleja mudiye Munowi. Padi Yehowa wambila muanjelu ne: “Bia kunowa bia pa buloba bikadi bipie bimpe menemene,” udi uleja ne: mudimu udi wa lukasa. Bushuwa, “dîba dia kunowa diakumbanyi,” kakuena dîba dia kujanguluka to. Yezu udi uleja mudiye utumikila dîyi dia Nzambi dia ne: “Ela muele webe wa kunowa nawu” padiye wela muele wende wa kunowa nawu ne unowa buloba, mmumue ne: bantu ba pa buloba badiye unowa. Tshikena kumona tshia pa buatshi etshi tshidi tshituvuluija kabidi ne: ‘madimi adi matoke bua kunowa.’ Tshikena kumona etshi tshidiku tshituambuluisha bua kumanya dîba divua mudimu wa dinowa eu utuadija anyi? Eyowa.

6. a) Ndîba kayi divua “tshikondo tshia dinowa” tshituadije? b) Mu matuku etu aa, ndîba kayi divua “dinowa bintu bia pa buloba” dituadije? Umvuija.

6 Bu mudi tshikena kumona tshia Yone tshidi mu Buakabuluibua nshapita wa 14 tshileja Yezu udi Munowi muvuale tshifulu tshia butumbi (mvese wa 14), mmumue ne: bakavua bamuteke Mukalenge mu 1914. (Dan. 7:13, 14) Panyima pa bualu ebu, badi bambila Yezu bua kutuadija dinowa (mvese wa 15). Dilondangana dia malu mu mushindu wa muomumue didi kabidi mu tshilejilu tshia Yezu tshia dinowa mponda mudiye wamba ne: “Dinowa didi nshikidilu wa ndongoluelu wa malu.” Nunku, tshikondo tshia dinowa ne nshikidilu wa ndongoluelu wa malu eu biakatuadija bionso mu 1914. Dinowa dia lelu diakatuadija panyima pa matuku mu “tshikondo tshia dinowa.” (Mat. 13:30, 39) Patudi tutangila panyima, tudi tumona ne: dinowa diakatuadija bidimu bikese panyima pa Yezu mumane kuatuadija kukokesha bu Mukalenge. Tshia kumpala, kumbukila ku 1914 too ne ku ntuadijilu kua 1919, Yezu wakatuadija mudimu wende wa dilengeja munkatshi mua bayidi bende bela manyi. (Mal. 3:1-3; 1 Pet. 4:17) Pashishe mu 1919, mudimu wa “kunowa bia pa buloba” wakatuadija. Yezu wakenza mudimu kayi ujanguluka ne mupika wa lulamatu uvuaye ufuma ku diteka bua kuambuluisha bana betu bua kumonabu mudi mudimu wa buambi wa kuenza ne lukasa. Tumonayi tshivua tshienzeke.

7. a) Ntshinyi tshivua bana betu bakonkonone tshivua tshibambuluishe bua kumona ne: mudimu wa kuyisha ngua kuenza ne mitalu? b) Bavua bakankamije bana betu bua kuenza tshinyi?

7 Mu ngondo wa 7 wa 1920, Tshibumba tshia Nsentedi (Angl.) tshiakamba ne: “Bidi bimueneka patoke mu dikonkonona dia Mifundu ne: mbapeshe tshitendelelu mudimu munene wa kufila mukenji wa bukalenge.” Tshilejilu, mêyi a buprofete a Yeshayi akambuluisha bana betu bua kumona ne: bavua ne bua kumanyisha lumu lua Bukalenge pa buloba bujima. (Yesh. 49:6; 52:7; 61:1-3) Kabavua bamanye muvua mudimu eu ne bua kukumbana to, kadi bavua bajadike ne: Yehowa uvua ne bua kubunzuluila njila. (Bala Yeshaya 59:1.) Bu muvuabi bimueneke patoke ne: bivua bikengela kuyisha ne mitalu, bakakankamija bana betu bua kuvudija mudimu wabu. Bana betu bakenza tshinyi?

8. Mu 1921, mmalu kayi abidi avua bana betu bumvue bua mudimu wa diyisha?

8 Mu ngondo wa 12 wa 1921, Tshibumba tshia Nsentedi (Angl.) tshiakamanyisha ne: “Tshidimu etshi tshivua tshitambe buimpe kupita bikuabu; ne bantu ba bungi mbumvue mukenji wa bulelela mu 1921 kupita bidimu bishale.” Tshiakasakidila ne: “Kutshidi mudimu wa bungi wa kuenza. . . . Tuwenzayi ne disanka.” Mona ne: bana betu aba bavua bumvue malu manene abidi adi atangila mudimu wa diyisha avua Yezu muleje bayidi bende aa: mudimu ngua kuenza ne mitalu, ne bena mudimu badi ne disanka.

9. a) Mu 1954, Tshibumba tshia Nsentedi tshiakamba tshinyi bua mudimu wa dinowa? Bua tshinyi? b) Mmushindu kayi udi bamanyishi bavule pa buloba bujima mu bidimu 50 bishale ebi? (Tangila tablo wa ne: “ Didiunda dia pa buloba bujima.”)

9 Mu bidimu bia 1930, pakumvua bana betu ne: musumba munene wa mikoko mikuabu uvua ne bua kuitaba mukenji wa Bukalenge, mudimu wa kuyisha wakavula pawu. (Yesh. 55:5; Yone 10:16; Buak. 7:9) Kuvua kupatuke bipeta kayi? Bantu bavua bamanyisha mukenji wa Bukalenge bavua 41 000 mu 1934 ne bakafika 500 000 mu 1953. Tshibumba tshia Nsentedi tshia dia 1 ngondo wa 5 wa 1955 (Mfual.) tshiakajadika ne: “Nyuma wa Yehowa ne bukole bua Dîyi diende ke bidi bienze bua mudimu munene wa dinowa pa buloba bujima ukumbane.” bZek. 4:6.

 

DIDIUNDA DIA PA BULOBA BUJIMA

Ditunga

1962

1987

2013

Australie

15 927

46 170

66 023

Brézil

26 390

216 216

756 455

France

18 452

96954

124 029

Italie

6 929

149 870

247 251

Japon

2 491

120 722

217 154

Mexique

27 054

222 168

772 628

Nigéria

33 956

133 899

344 342

Philippines

36 829

101 735

181 236

États-Unis

289 135

780 676

1203 642

Zambie

30 129

67 144

162 370

 

DIVULA DIA MALONGA A BIBLE

1950

234 952

1960

646 108

1970

1 146 378

1980

1 371 584

1990

3 624 091

2000

4 766 631

2010

8 058 359

Bipeta bia dinowa bimana kuleja mu bilejilu

10, 11. Mu tshilejilu tshia lutete lua mutâda, mbitupa kayi bia dikola dia lutete bidibu baleje?

10 Mu bilejilu bidi biakula bua Bukalenge, Yezu ukavua muleje mu ngakuilu wa mu tshimfuanyi bipeta bia mudimu wa dinowa. Tukonkononayi tshilejilu tshia lutete lua mutâda ne tshia luevene. Netutambe kuakula bua mushindu udibi bikumbane mu tshikondo tshia ku nshikidilu.

11 Tshilejilu tshia lutete lua mutâda. Muntu udi ukuna lutete lua mutâda. Ludi lukola ne lulua mutshi udi nyunyi yikila. (Bala Matayi 13:31, 32.) Mbitupa kayi bidi bitangila dikola dia lutete bidibu baleje mu tshilejilu etshi? 1) Mushindu wa dikola udi ukemesha. “Lutete lutambe bukese ku maminu onso” ludi lulua mutshi udi ne “matamba manene.” (Mâko 4:31, 32) 2) Dituishibua dia ne: dikola didi dienzeka. ‘Padibu bakuna lutete, ludi lukola.’ Yezu kena wamba ne: “Ludi mua kukola” to. Kadi udi wamba ne: “Ludi lukola.” Kabena mua kuimanyika dikola dialu to. 3) Padi mutshi ukola udi ukoka bantu ne ulua muaba wa kusomba. ‘Nyunyi ya muulu idi ilua kusomba mu mundidimbi wawu.’ Mmunyi mudi malu asatu aa akumbanyina mudimu wa dinowa wa mu nyuma wa lelu?

12. Mmunyi mudi tshilejilu tshia lutete lua mutâda tshipetangana ne mudimu wa dinowa udi wenzeka lelu? (Tangila kabidi tablo wa ne: “ Divula dia malonga a Bible.”)

12 1) Mushindu wa dikola: Tshilejilu etshi tshidi tshileja dikola dia mukenji wa Bukalenge ne dia tshisumbu tshia bena Kristo. Katshia ku 1919, mbasangishe benji ba mudimu ba tshisumi mu tshisumbu tshia bena Kristo tshijadikulula. Tshikondo atshi, bungi bua bena mudimu buvua bukese, kadi buakavula ne lukasa. Bulelela, dikola diatshi kumbukila ku ntuadijilu kua bidimu bia 1900 too ne lelu mbualu budi bukemesha. (Yesh. 60:22) 2) Dituishibua: Kabavua mua kuimanyika didiunda dia tshisumbu tshia bena Kristo nansha. Nansha muvua baluishi ba Nzambi bateke mateyi a bungi avua menze bu mabue manene pa lutete lukese, lutete elu luakatungunuka ne kukola, kumbushalu bipumbishi bionso. (Yesh. 54:17) 3) Muaba wa kusomba: “Nyunyi ya muulu” idi ipeta muaba wa kusomba ku mutshi idi ileja bantu ba muoyo muimpe miliyo ya bungi ba mu matunga matue ku 240 badi bitabe mukenji wa Bukalenge padibu balue bena mu tshisumbu tshia bena Kristo. (Yeh. 17:23) Mu tshisumbu emu, badi bapetamu biakudia bia mu nyuma, disulakana ne bukubi.—Yesh. 32:1, 2; 54:13.

Tshilejilu tshia lutete lua mutâda tshidi tshileja ne: bantu badi mu tshisumbu tshia bena Kristo badi mu muaba wa kusomba ne badi mu bukubi (Tangila tshikoso tshia 11, 12)

13. Tshilejilu tshia luevene tshidi tshiakula bua bitupa kayi bua didiunda?

13 Tshilejilu tshia luevene. Panyima pa mamu mumane kuela ndambu wa luevene mu bukula, luevene ludi lutuntumuja bukula buonso. (Bala Matayi 13:33.) Mbitupa kayi bia didiunda bidibu baleje mu tshilejilu etshi? Tukonkononayi bibidi. 1) Didiunda didi dikebesha dishintuluka. Luevene ludi lutangalaka “too ne padi bukula buonso budibu basope butuntumuka.” 2) Didiunda didi dimuangalaka mu bionso. Luevene ludi lutuntumuja “bipiminu binene bisatu bia bukula” bionso, mmumue ne: bukula buonso. Mmunyi mudi malu abidi aa apetangana ne mudimu wa dinowa wa mu nyuma udi wenzeka lelu?

14. Mmunyi mudi tshilejilu tshia luevene tshipetangana ne mudimu wa dinowa udi wenzeka lelu?

14 1) Dishintuluka: Luevene ludi luleja mukenji wa Bukalenge, ne bukula buonso budi buleja bantu. Anu mutu luevene lushintulula bukula padibu babisambakaja bionso bibidi pamue, ke mudi mukenji wa Bukalenge ushintulula mitshima ya bantu padibu bawitaba. (Lomo 12:2) 2) Dimuangalaka mu bionso: Dimuangalaka dia luevene didi dileja mushindu udi mukenji wa Bukalenge umuangalaka. Luevene ludi lubuelakana mu bukula too ne padilu lumuangalaka mu bukula buonso. Bia muomumue, mukenji wa Bukalenge mmutangalake “too ne ku ntengu ya buloba.” (Bien. 1:8) Bualu bua mu tshilejilu ebu budi buleja kabidi ne: mukenji wa Bukalenge newumuangalake too ne mu matunga mudibu bakandike mudimu wetu nansha mudi diyisha dienzeka bikole mu musokoko miaba eyi.

15. Mmunyi mudi mêyi adi mu Yeshaya 60:5, 22 makumbane? (Tangila kazubu ka ne: “ Yehowa ke udi muenzeje,” mu dibeji dia 93, ne ka ne: “ Mudi ‘mutambe bukese mulue tshisamba tshipite bukole,’” mu dibeji dia 96-97.)

15 Bidimu bitue ku 800 kumpala kua Yezu kufilaye bilejilu ebi, Yehowa ukavua mumanyishe ku diambuluisha dia Yeshayi mu ngakuilu udi kayi kupua muoyo muvua mudimu wa dinowa wa mu nyuma mua kuenzeka lelu, ne disanka divuawu mua kupetesha bantu. c Yehowa udi uleja mudi bantu badi ‘bafumine ku miaba idi kule’ bapuila mu bulongolodi buende. Udi wambila ‘mukaji’ udi tshimfuanyi tshia bashadile bena Kristo bela manyi badi pa buloba lelu ne: ‘Neumone muanda eu, neutambe kusanka, mutshima webe neukume, neuwule ne disanka; bua nebakudimune biuma bidi bituadibue pa mâyi manene, nebabifikishe kuudi, ne lupetu lua bisamba bia bantu nelufike kuudi.’ (Yesh. 60:1, 4, 5, 9) Bushuwa, mêyi aa mmalelela. Lelu, bantu bakadi benzele Yehowa mudimu bidimu bia bungi mbuule ne disanka padibu bamona mudi bungi bua bamanyishi ba Bukalenge mu matunga abu buvule kumbukila ku bakese balue binunu bia bungi.

Tshidi tshipetesha batendeledi ba Yehowa bonso disanka

16, 17. Mbualu kayi bumue budi buenza bua “mukunyi ne munowi basanke bonso pamue”? (Tangila kabidi kazubu ka ne: “ Mudi trakte ibidi milenge mioyo ibidi mu Amazone.”)

16 Vuluka muvua Yezu muambile bapostolo bende ne: ‘Munowi ukadi ukunguija mamuma bua muoyo wa tshiendelele, bua mukunyi ne munowi basanke bonso pamue.’ (Yone 4:36) Mmunyi mutudi ‘tusanka bonso pamue’ mu mudimu wa dinowa wa pa buloba bujima? Tudi tusanka mu mishindu ya bungi. Tukonkononayi isatu ya kudiyi.

17 Wa kumpala, tudi tusanka patudi tumona mudimu udi Yehowa nawu. Patudi tuyisha mukenji wa Bukalenge, tudi tukuna ntete. (Mat. 13:18, 19) Patudi tuambuluisha muntu bua kulua muyidi wa Kristo, tudi tupola mamuma. Tuetu bonso tudi ne disanka dia bungi patudi tumona mudi Yehowa wenza bua maminu a Bukalenge ‘atoloke ne akole.’ (Mâko 4:27, 28) Amue maminu atudi tukuna atu alua kutoloka pashishe ne batu baapola kudi bakuabu. Ukadi pamuapa mupete bualu budi bufuanangane ne buvua bufikile Joan, muanetu wa bakaji wa mu Grande-Bretagne udi mutambule kukadi bidimu 60. Wakamba ne: “Mvua mupetangane ne bantu bavua bangambile ne: mvua mukune maminu mu mioyo yabu pamvua mubayishe kukadi bidimu bia bungi. Bana betu bakuabu bakalonga nabu Bible ne kubambuluishabu bua kulua batendeledi ba Yehowa meme tshiyi mumanye. Ndi ne disanka bua mudi maminu amvua mukune makole ne muvuabu baapole.”—Bala 1 Kolinto 3:6, 7.

18. Mbualu kayi budi bupetesha disanka budi mu 1 Kolinto 3:8?

18 Mushindu muibidi, tudi tuenza mudimu ne disanka patudi tuvuluka mêyi a Paulo a ne: “Muntu yonso neapete difutu diende bilondeshile mudimu wende.” (1 Kol. 3:8) Badi bafila difutu bilondeshile mudimu, kadi ki mbilondeshile bipeta bia mudimu to. Bualu ebu budi bukolesha bantu badi bayisha mu teritware idi bantu babenga lumu luimpe. Ku mêsu kua Nzambi, Ntemu yonso udi wenza mudimu wa kukuna ne muende muonso udi ‘ukuama mamuma a bungi’ ne pashishe udi upeta disanka.—Yone 15:8; Mat. 13:23.

19. a) Mmunyi mudi mulayi wa Yezu udi mu Matayi 24:14 utupetesha pawu disanka? b) Ntshinyi tshitudi ne bua kumanya nansha tuetu katuyi bafike ku divuija bantu bayidi?

19 Mushindu muisatu, tudi tusanka bualu mudimu wetu udi ukumbaja mulayi. Tangila tshivua Yezu muandamune bapostolo bende pavuabu bamuebeje ne: “Ntshimanyinu kayi tshialeja ne: ukadiku ne tshia ku nshikidilu kua ndongoluelu wa malu eu?” Wakabambila ne: bumue bua ku malu avua enza tshimanyinu atshi buvua mudimu wa kuyisha pa buloba bujima. Uvuaku wakula bua mudimu wa kuvuija bantu bayidi anyi? Tòo. Wakamba ne: “Nebayishe lumu luimpe elu lua Bukalenge pa buloba bujima budi bantu basombe bua luikale bujadiki.” (Mat. 24:3, 14) Nunku, kuyisha Bukalenge anyi kukuna maminu mbumue bua ku malu a mu tshimanyinu. Ke bua tshinyi patudi tuyisha lumu luimpe lua Bukalenge, tudi bamanye ne: nansha tuetu katuyi bafike ku divuija bantu bayidi, tudi bafile “bujadiki.” d Eyowa, nansha bantu bitabe anyi babenge, tudi tukumbaja mulayi wa Yezu ne tudi ne diakalenga dia kuikala “benzejanganyi ba mudimu ne Nzambi.” (1 Kol. 3:9) Ebu ki mbualu bua disanka anyi?

‘Ku kupatuka kua dîba too ne ku kubuela kuadi’

20, 21. a) Mmunyi mudi mêyi adi mu Malaki 1:11 akumbana? b) Bua bidi bitangila mudimu wa dinowa, udi mudisuike bua kuenza tshinyi?

20 Mu bidimu lukama bia kumpala, Yezu wakambuluisha bapostolo bende bua kumona ne: bivua bikengela kuenza mudimu wa dinowa ne mitalu. Kumbukila mu 1919 too ne bidimu biakalonda, Yezu mmuambuluishe bayidi bende ba matuku etu aa bua kumvuabu pabu bulelela ebu. Nunku, bantu ba Nzambi mbavudije mudimu wabu. Bushuwa bantu ki mbakumbane bua kuimanyika mudimu wa dinowa nansha. Anu muvua muprofete Malaki muambe, mudimu wa diyisha udi wenzeka lelu ‘ku dipatuka dia dîba too ne ku dibuela diadi.’ (Mal. 1:11) Eyowa, ku kupatuka kua dîba too ne ku kubuela kuadi, mmumue ne: miaba yonso idi bantu pa buloba kumbukila ku Est too ne ku Ouest, bakunyi ne bapodi badi benza mudimu ne badi basanka bonso pamue. Ku kupatuka kua dîba too ne ku kubuela kuadi, mmumue ne: kumbukila ku dinda too ne ku dilolo peshi dituku dijima, tudi tuenza mudimu ne mitalu.

21 Patudi tutangila bidimu 100 bidi bishale ne tumona mudi kasumbu kakese ka bantu ba Nzambi kadiunde ne kalue ‘tshisamba tshipite bukole,’ mioyo yetu idi bushuwa ‘ikuma ne mmiuwule’ ne disanka. (Yesh. 60:5, 22) Disanka edi ne dinanga dietu kudi Yehowa, “Mfumu wa dinowa” bisake yonso wa kutudi bua kutungunuka ne kuenza mudimu bua kukumbaja mudimu munene wa dinowa eu.—Luka 10:2.

a Pavua Yezu muambe ne: ‘madimi adi matoke,’ uvua mua kuikala wakula bua mizabi mitoke ivua musumba wa bena Samaleya mua kuikala bavuale bavuaye mumone benda basemena kudiye.

b Bua kumanya malu a bungi bua bidimu ebi ne bidimu makumi biakalonda, tudi tukulomba bua kubala mukanda wa Les Témoins de Jéhovah : Prédicateurs du Royaume de Dieu, dibeji dia 425-520 mudibu baleje malu avua menzeke mu mudimu wa dinowa kumbukila mu 1919 too ne mu 1992.

c Bua kumanya malu a bungi adi atangila mulayi muimpe eu, bala mukanda wa La prophétie d’Isaïe, lumière pour tous les humains II, dibeji dia 303-320.

d Balongi ba Bible bakavua bumvue bulelela bua mushinga ebu. Tshibumba tshia Nsentedi tshia Siona tshia dia 15/11/1895 (Angl.) tshiakamba ne: “Bobu basangishe mponda nansha mikese, dimanyisha bulelela didi pamuapa mua kuenzeka bikole. . . . Bantu bonso badi mua kuyisha evanjeliyo.”