Fanatu ki te fakasologa

Fanatu ki te fakasologa o mataupu

MATAUPU E 10

Ko Faka‵ma ne te Tupu Ana Tino i te Feitu Faka-te-Agaga

Ko Faka‵ma ne te Tupu Ana Tino i te Feitu Faka-te-Agaga

MANATU TĀUA O TE MATAUPU

Te pogai mo te auala ne faka‵ma ei ne Iesu ana soko i te feitu faka-te-agaga

1-3. Ne a mea ne fai ne Iesu i te taimi ne lavea atu ne ia me ko oti ne fakalailaigina te faletapu?

NE ĀVA malosi a Iesu ki te faletapu i Ielusalema ona ko te mea ne iloa ne ia a te mea e fakaata mai i ei. Ko leva ne fai te faletapu mo fai te fakavae o te tapuakiga tonu i te lalolagi. Kae ko te tapuakiga tenā​—ko te tapuakiga ki te Atua tapu, ko Ieova​—e ‵tau o ‵ma pakipaki eiloa. Mafaufau la ki lagonaga o Iesu i te taimi ne fanatu ei a ia ki te faletapu i a Nisani 10, 33 T.A., kae ne lavea atu me ko oti ne fakalailaigina. Se a te mea ne tupu?​—Faitau te Mataio 21:12, 13.

2 I te Koga Ateatea mō Tino o Fenua Fakaatea, ne fakaloiloi ne tino faipisinisi kaima‵nako mo tino ‵fuli tupe a tino tapuaki kolā e olo o ofo atu a taulaga ki a Ieova. * Ne “afuli ne [Iesu] ki tua a tino katoa kolā e fakatau kae ‵togi olotou mea i ei. Ne tuletule ne ia ki lalo a taipola a tino ‵fuli tupe.” (Fakatusa ki te Neemia 13:7-9.) Ne taku fakamasei ne ia a tino uiga kaima‵nako konā me ne fai ne latou a te fale o tena Tamana “mo fai se ana o tino kai‵soa.” Tela la, ne fakaasi atu ne Iesu tena āva ki te faletapu mo te mea telā e fakaata mai i ei. E ‵tau o fakatumau a te ‵ma o te tapuakiga ki tena Tamana!

3 I te fia o senitenali mai tua ifo, i te otiga ne fakasopo mo fai te Tupu faka-Mesia, ne toe faka‵ma foki ne Iesu a te faletapu​—se faifaiga telā e aofia i ei a tino katoa i aso nei kolā e fia tapuaki atu ki a Ieova i te auala telā e talia ne ia. Se a te faletapu ne faka‵ma ne ia?

Te Faka‵maga o “Faitaulaga”

4, 5. (a) Ne faka‵ma pefea a soko fakaekegina o Iesu mai te 1914 ki te kamataga o te 1919? (e) E mata, tenā eiloa te fakaotiga o te faka‵maga o tino o te Atua? Fakamatala mai.

4 E pelā mo te mea ne lavea atu ne tatou i te Mataupu e 2 o te tusi tenei, mai tua o tena fakasopoga i te 1914, ne o‵mai fakatasi a Iesu mo tena Tamana o iloilo aka te faletapu faka-te-agaga​—te fakatokaga mō te tapuakiga ‵ma. * Ona ko te iloiloga tenā, ne lavea ne te Tupu a Kelisiano fakaekegina, ko “faitaulaga,” me e ‵tau o faka‵magina latou. (Mala. 3:​1-3) Mai te 1914 ki te kamataga o te 1919, ne talia ne te Tino faka‵ma, ko Ieova, ana tino ke fe‵paki mo tofotofoga kese‵kese mo tulaga faiga‵ta kolā ne fesoasoani atu ki te faka‵maga o latou. Se mea fakafiafia, me ne ‵sao atu eiloa a te kau fakaekegina konā mai i tofotofoga e pelā me se afi i se tulaga ‵ma, ne loto fia‵fia foki ke fakaasi atu te lotou ‵lago atu ki te Tupu faka-Mesia!

5 E mata, tenā eiloa te fakaotiga o te faka‵maga o tino o te Atua? Ikai. I te vaitaimi kātoa o aso fakaoti konei, ne tumau eiloa a Ieova e auala i te Tupu faka-Mesia o fesoasoani atu ki ana soko ke ‵ma ko te mea ke tumau eiloa latou i te faletapu faka-te-agaga. I te avā mataupu mai mua nei, ka lavea atu ne tatou a te auala ne faka‵ma ei ne ia latou i mea tau amioga mo fakatokaga i te fakapotopotoga. Muamua la, ke onoono tatou ki te faka‵maga i te feitu faka-te-agaga. Ko oko eiloa i te fakamalosi mai ki te fakatuanaki ke mafaufau ki mea ne fai ne Iesu​—i auala kolā e lavea faka‵lei atu mo auala kolā e se lavea atu​—ke fesoasoani atu ki ana soko ke ‵ma i te feitu faka-te-agaga.

“Tausi Otou Foitino ke ‵Malu”

6. E fesoasoani mai pefea a fakatonuga a Ieova ki te kau kolā ne ave fakapagota ke malamalama tatou i mea kolā e aofia i te ‵ma i te feitu faka-te-agaga?

6 Se a te ‵malu io me ko te ‵ma i te feitu faka-te-agaga? Ke tali aka te fesili tenā, ke na iloilo aka ne tatou a pati ne fai atu ne Ieova ki tino Iutaia kolā ne ave fakapagota i te taimi ko pili ei o tiakina ne latou a Papelonia i te ono senitenali T.L.M. (Faitau te Isaia 52:11.) Ne ‵foki atu eiloa a tino konā ki Ielusalema ko te mea ke faite te faletapu kae toe fakafou aka te tapuakiga tonu. (Esela 1:2-4) Ne manako a Ieova ke tiakina ne ana tino a faifaiga katoa o te lotu Papelonia. Onoono la me ne tuku atu ne ia se fakasologa o fakatonuga: “Sa puke se mea telā e fakalailai ne ia koutou,” “na olo keatea mai i Papelonia,” kae “tausi otou foitino ke ‵malu.” E se ‵tau o fakalailaigina a te tapuakiga ‵ma a Ieova ne tapuakiga ‵se. Se a la te mea e mafai o fakaiku aka ne tatou? A te ‵malu io me ko te ‵ma i te feitu faka-te-agaga e aofia i ei a te ‵kalo keatea mai i akoakoga mo faifaiga a lotu ‵se.

7. Se a te auala ne fakaaoga ne Iesu ke fesoasoani atu ki ana soko ke ‵ma i te feitu faka-te-agaga?

7 Mai tua malie o tena fakasopoga mo fai te Tupu, ne fakatoka ne Iesu se auala mateagofie telā e fesoasoani atu ei a ia ki ana soko ke ‵ma i te feitu faka-te-agaga. A te auala tenā ko te tavini fakamaoni kae poto, telā ne fakasopo aka ne Keliso i te 1919. (Mata. 24:45) I te tausaga tenā, ko oti eiloa ne faka‵ma ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu a latou eiloa mai akoakoga ‵se fakalotu. Kae koi manakogina eiloa ke faka‵ma latou i te feitu faka-te-agaga. E auala i tena tavini fakamaoni, ne fakamaina malielie atu ne Keliso ki ana soko a fakamanatuga mo faifaiga kese‵kese kolā ne ‵tau o taofi aka ne latou. (Faata. 4:18) Ke na mafau‵fau tatou ki nisi fakaakoakoga konei.

E Mata, e ‵Tau o Fakamanatu ne Kelisiano a te Kilisimasi?

8. Se a te mea ko leva ne iloa ne Tino A‵koga i te Tusi Tapue uiga ki te Kilisimasi, kae se a te mea ne seki maina faka‵lei latou i ei?

Ko leva ne iloa ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu me ne māfua mai a te Kilisimasi i mea fapaupau kae ne seki fanau mai a Iesu i te po 25 o Tesema. Ne fai mai te Zion’s Watch Tower i a Tesema 1881: “E lau i miliona o tino ne ‵kau atu ki te lotu mai i Lotu fapaupau. Kae ko te lasiga o taimi, ko te igoa fua ne fuli, me ne fai a faifeau fapaupau mo fai ne faifeau kelisiano kae ne fakaigoa a aso malō‵lo fapaupau ki igoa faka-kelisiano​—kae ko te Kilisimasi se aso malōlō e tasi mai i ei.” I te 1883, mai lalo o te ulutala “When Was Jesus Born?” ne fai mai te Watch Tower me kāti ne fanau mai a Iesu i te kamataga o Oketopa. * Kae ne seki maina faka‵lei a Tino A‵koga i te Tusi Tapu i te taimi tenā me e ‵tau eiloa o fakagata a te fakamanatuga o te Kilisimasi. Ne tumau eiloa a tino i te kāiga Peteli i Brooklyn o fakamanatu ne latou. Kae mai tua o te 1926, ne kamata ei o ‵fuli te tulaga tenā. Kaia?

9. Se a te mea ne kamata o malamalama faka‵lei i ei a Tino A‵koga i te Tusi Tapu e uiga ki te Kilisimasi?

9 Ona ko te maea mo te ata sukesuke faka‵lei ki te mataupu tenei, ne kamata ei o iloa ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu a te māfuaga o te Kilisimasi mo faifaiga kolā e ‵soko tasi me e se fakaaloalo atu ki te Atua. A te mataupu ko “The Origin of Christmas,” i The Golden Age i a Tesema 14, 1927, ne fai mai i ei me i te Kilisimasi se fakamanatuga fapaupau, telā e faka‵mafa mai i ei a fakafiafiaga, kae e aofia i ei a te tapuakiga ki tupua. Ne fakamatala faka‵lei mai i te mataupu me ne seki fakatonu mai ne Keliso a te fakamanatuga tenā kae ne fakaoti eiloa ki te fakamatalaga tāua tenei e uiga ki te Kilisimasi: “A te manatu tonu me i te lalolagi, te foitino, mo te Tiapolo e fia‵fia malosi ki te fakatumauga mo te fakamanatuga, ko te ‵toe pogai tāua e ‵teke atu ei ki te fakamanatuga o te Kilisimasi ne tino kolā e tuku katoatoa atu ki te galuega a Ieova.” E sē se mea fakapoi me ne seki fakamanatu ne te kāiga Peteli a te Kilisimasi i te masina tenā o Tesema​—io me mai tua ifo i ei!

10. (a) Se a te fakamatalaga telā ne fakaasi faka‵sau mai ei te ‵se o te Kilisimasi i a Tesema 1928? (Ke onoono foki ki te pokisi “ Te Kilisimasi, Tena Māfuaga, mo te Pogai o te Aso Tenā.” (e) Ne matapula‵pula pefea a tino o te Atua ki nisi aso malō‵lo mo fakamanatuga kolā e ‵tau o ‵kalo keatea mai i ei? (Ke onoono ki te pokisi “ Ko Fakaasi Faka‵sau Atu te ‵Se o Nisi Aso Malō‵lo mo Aso Fakamanatu.”)

10 I te tausaga mai tua ifo, ne maua ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu se fakamatalaga tai ‵mafa atu e uiga ki te Kilisimasi. I a Tesema 12, 1928, a te Taina ko Richard H. Barber, se tino galue e tokotasi i te laumua, ne fai ne ia se lāuga faka-te-Tusi Tapu i te letio, telā ne fakaasi faka‵sau atu i ei a te māfuaga lailai o te aso malōlō tenei. Ne ‵saga atu pefea a tino o te Atua ki te fakamatalaga manino tenei mai te laumua? I te toe mafaufau ki te taimi ne fakagata ei ne ia mo tena kāiga a te fakamanatuga o te Kilisimasi, ne fai mai a te Taina ko Charles Brandlein: “E mata, ne manumanu matou i te tiakinaga o mea fapaupau konā? Ikai loa! . . . E pelā eiloa mo te tapale o se gatu lailai kae ‵pei atu keatea.” Ne fai mai ne te Taina ko Henry A. Cantwell, telā ne tavini atu fakamuli e pelā me se ovasia faimalaga, a mea ne masaua ne ia e uiga ki te lagonaga tai ‵pau penā: “Ne fia‵fia matou me ne mafai o tiakina ne matou se mea ke fakamaoni atu ei te motou a‵lofa ki a Ieova.” Ne loto fia‵fia a soko a‵lofa fakamaoni o Keliso ke fai a ‵fuliga e manakogina kae ke se toe aofia i te fakamanatuga telā ne māfua mai i tapuakiga sē ‵ma. *​—Ioane 15:19; 17:14.

11. E fakaasi atu pefea ne tatou te ‵tou ‵lago atu ki te Tupu faka-Mesia?

11 Ko oko eiloa i te ‵lei o te fakaakoakoga ne tuku mai ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu fakamaoni konā! Mai te mafaufau ki te lotou fakaakoakoga, se mea ‵lei ke fesili ifo tatou penei: ‘E pefea taku kilokiloga ki te takitakiga e maua ne tatou mai te laumua? E mata, e talia ne au mo te fiafia kae fakagalue aka a mea e tauloto ne au?’ E fakaasi atu i te ‵tou loto fia‵fia o faka‵logo a te ‵tou ‵lago atu ki te Tupu faka-Mesia, telā e fakaaoga ne ia te tavini fakamaoni ke fakasoa mai a mea‵kai faka-te-agaga i te taimi tonu.​—Galu. 16:4, 5.

E Mata, e ‵Tau o Fakaaoga ne Kelisiano a te Koluse?

Ko te fakailoga o te koluse mo te foualiki (Ke onoono ki te palakalafa e 12 mo te 13)

12. I te fia o tausaga, se a te kilokiloga ne maua ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu e uiga ki te koluse?

12 I te fia o tausaga, ne ‵kilo atu a Tino A‵koga i te Tusi Tapu ki te koluse e pelā me se fakailoga ‵lei o te Lotu Kelisiano. Ne seki mafau‵fau lele eiloa latou me e ‵tau o tapuaki atu ki te koluse, me ne iloa ‵lei ne latou a te ‵se o te ifo ki tupua. (1 Koli. 10:14; 1 Ioane 5:21) Mai te kamataga loa i te 1883, ne fai ‵tonu mai te Watch Tower me i “faifaiga katoa o te ifo ki tupua se mea fakatakalialia ki te Atua.” Kae mō te taimi muamua, ne seki lavea ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu a te sē ‵lei o te mea ne mafau‵fau latou me e ‵lei i te fakaaogaga o te koluse. E pelā me ne fakamata‵mata latou i te fakaaogaga o te koluse e pelā me se pine faka‵mau ke fai mo fai se fakailoga. Ne fai eiloa te mea tenā ki a latou e pelā me se fakailoga me kafai e fakamaoni latou ke oko ki te mate, ka maua eiloa ne latou a te foualiki o te ola. E kamata mai i te 1891, ne sae mai eiloa te ata o te pine ko te koluse i te ‵kava o te Watch Tower.

13. Se a te mainaga ne maua ne soko o Keliso e uiga ki te fakaaogaga o te koluse? (Ke onoono ki te pokisi ko te “ Ko Fakaasi Malielie Mai a te Mainaga e Uiga ki te Fakaaogaga o te Koluse.”)

13 Ne fakatāua malosi ne Tino A‵koga i te Tusi Tapu a te fakailoga o te koluse mo te foualiki. Kae e kamata i te fakaotiga o tausaga talu mai te 1920, ne malamalama malielie a soko o Keliso e uiga ki te fakaaogaga o te koluse. I te ‵toe mafaufau atu ki te fono i te 1928 i Detroit, Michigan, U.S.A., ne fai mai ne te Taina ko Grant Suiter, telā ne tavini fakamuli atu i te Potukau Pule, ana mea ne masaua: “I te fono tenā, ne seki fakaasi mai fua i ei me e se manakogina a te fakailoga ko te koluse mo te foualiki kae se mea e ‵tau o ‵teke atu ki ei.” I nai tausaga mai tua ifo i ei, ne momea aka ki luga te mainaga. Ne manino ‵lei me ne seki ‵tau eiloa o fakaaoga a te koluse i te tapuakiga telā e ‵ma kae ‵malu i te feitu faka-te-agaga.

14. Ne ‵saga atu pefea a tino o te Atua ki te mainaga telā ne gasolo malielie aka e uiga ki te koluse?

14 Ne ‵saga atu pefea a tino o te Atua ki te mainaga telā ne fakaasi malielie atu ki a latou e uiga ki te koluse? E mata, ne tumau eiloa latou i te fakaaogaga o te fakailoga ko te koluse mo te foualiki, telā ne fakatāua malosi ne latou? Ne fai mai ne Lela Roberts, se tavini leva a Ieova, ana mea ne masaua: “Ne faigofie eiloa ki a matou ke fulitua atu ki ei i te taimi ne iloa ei ne matou a te mea telā ne fakauiga ki ei.” Ne fakaasi mai ne te suā tuagane fakamaoni, ko Ursula Serenco, ana lagonaga i ana muna: “Ne fatoa iloa ne matou me i te mea telā ne fakatāua ne matou, e pelā me se fakailoga o te mate o te ‵tou Aliki mo te ‵tou tapuaki katoatoa atu e pelā me ne Kelisiano, se fakailoga fapaupau fua. E ‵tusa mo te Faataoto 4:18, ne fia‵fia malosi matou me ne gasolo aka faeloa o maina malosi mai te auala.” Ne ma‵nako a soko a‵lofa fakamaoni o Keliso ke se aofia latou i faifaiga sē ‵ma fakalotu!

15, 16. E fakaasi atu pefea ne tatou me e fia fakatumau foki ne tatou i te ‵ma a te koga ateatea o te faletapu faka-te-agaga o Ieova i te lalolagi nei?

15 E maua foki ne tatou te lagonaga tenā i aso nei. Ko iloa ‵lei ne tatou me e fakaaoga ne Keliso se auala manino​—ko tena tavini fakamaoni kae poto​—⁠ke fesoasoani atu ki tino ke tumau i te ‵ma i te feitu faka-te-agaga. Tela la, kafai e fakailoa mai ne mea‵kai faka-te-agaga e maua ne tatou me e isi ne aso fakamanatu, faifaiga, io me ko tuu kolā e aofia i ei a lotu ‵se, e ‵saga kae faka‵logo fakavave tatou ki ei. E pelā eiloa mo ‵tou taina mo tuagane kolā ne ola i te vaega muamua o te fakatasi mai o Keliso, e fakaiku aka foki ne tatou ke fakatumau i te ‵ma a te koga ateatea o te faletapu faka-te-agaga o Ieova.

16 I te vaitaimi kātoa tenei o aso fakaoti, ne galue malosi foki eiloa a Keliso e aunoa mo te lavea atu, o puipui a fakapotopotoga o tino o Ieova mai tino kolā e mafai o fakalailai ne latou i te feitu faka-te-agaga. Ne fai pefea ne ia te mea tenā? Ke onoono aka tatou.

Ko te ‵Vaega o “Tino Ma‵sei Mai Tino Amio ‵Lei”

17, 18. I te tala fakatusa e uiga ki te tili, se a te uiga o te (a) tili telā ne ‵pei ki te tai, (e) “‵tu i ei a ika valevale,” (i) ‵fao ne latou a ika ‵lei ki loto i tapola, mo te (o) ‵pei keatea a ika ma‵sei?

17 E tumau eiloa a te Tupu ko Iesu Keliso i te tausi atu ki fakapotopotoga o tino o te Atua i te lalolagi kātoa. I auala kolā e se mafai o malamalama katoatoa tatou i ei, ko fai eiloa ne Keliso mo agelu se galuega ki te ‵vaega o tino. Ne fakamatala mai ne Iesu a te galuega tenei i tena tala fakatusa ki te tili. (Faitau te Mataio 13:47-50.) Se a te uiga o te tala fakatusa tenā?

E fakaata mai i te tili a te galuega talai o te Malo telā e fai nei i te tai kātoa o tino (Ke onoono ki te palakalafa e 18)

18 “Se tili telā ne ‵pei ki te tai.” E fakaata mai i te tili a te galuega talai o te Malo telā e fai nei i tai o tino. “Ne ‵tu i ei a ika valevale.” E tosina atu a tino kese‵kese ki te tala ‵lei​—⁠ko latou kolā ne fai mo fai ne Kelisiano ‵tonu, e pelā foki mo nisi tino e tokouke kolā ne fakaasi mai te fiafia kae e seki ‵lago katoatoa atu ki te tapuakiga ‵ma. * “Kae ‵fao ne latou a ika ‵lei ki loto i tapola.” E fakamaopoopo atu a tino loto ‵lei ki fakapotopotoga kolā e fai pelā me ne tapola, ko te koga telā e mafai ei o tuku atu ne latou a te tapuakiga ‵ma ki a Ieova. Ko ‵pei atu keatea a ika “ma‵sei.” I te vaitaimi kātoa o aso fakaoti konei, ko ‵vae aka eiloa ne Keliso mo agelu a “tino ma‵sei mai tino amio ‵lei.” * Ne iku atu ki te sē talia o tino kolā e se ‵lei olotou loto​—kolā kāti e se loto fia‵fia ke tiakina olotou talitonuga io me ko faifaiga ‵se​—ke fakalailai ne latou a fakapotopotoga. *

19. Ne a ou lagonaga ki mea ne fai ne Iesu ke puipui ei te ‵ma o tino o te Atua mo te tapuakiga tonu?

19 E a, e se fakatalitonu mai ke iloa atu me e puipui ne te ‵tou Tupu, ko Iesu Keliso a tino kolā e ‵nofo mai lalo i tena tausiga? Kae e se fakamafanafana mai ke iloa atu me i tena loto finafinau mō te tapuakiga tonu​—mo tino tapuaki ‵tonu​—e ‵pau eiloa te malosi i aso nei e pelā eiloa mo te taimi ne faka‵ma ei ne ia a te faletapu i te senitenali muamua T.A.? Ko oko eiloa i te ‵tou loto fakafetai me e galue eiloa a Keliso ke puipui te ‵ma i te feitu faka-te-agaga o tino o te Atua mo te tapuakiga tonu! E mafai o fakaasi atu ‵tou ‵lago atu ki te Tupu mo tena Malo mai te taofiga olotou fesokotakiga katoa mo lotu ‵se.

^ pala. 2 Ne fakaaoga ne tino Iutaia kolā ne āsi atu ki Ielusalema a tupe fakaatea ke ‵togi ki ei te lafoga o te faletapu i tausaga katoa, kae ne ‵tau o ‵togi atu se aofaki tupe ki tino ‵fuli tupe ke ‵fuli aka ei a tupe tatelatela ki tupe e ‵tau o fakaaoga. E se gata i ei, ne ‵tau foki mo tino konā o ‵togi a manu mō taulaga. Ne taku ne Iesu a tino faipisinisi ki “tino kai‵soa,” kāti me ne ‵togi ‵mafa olotou pisinisi.

^ pala. 4 E tapuaki atu a tino o Ieova i te lalolagi i koga ateatea o tena faletapu sili i te feitu faka-te-agaga i te lalolagi nei.

^ pala. 8 Ne fakaasi mai i te mataupu tenei me i te ‵tau ‵moko ne fanau ei a Iesu “e se fetaui mo te tala e uiga ki tausi mamoe kolā ne ‵nofo atu i te vao mo olotou lafu mamoe.”​—Luka 2:8.

^ pala. 10 I se tusi telā ne tusi atu i a Novema 14, 1927, ne tusi atu te Taina ko Frederick W. Franz: “Ka seai se ‵tou Kilisimasi i te tausaga tenei. Ko oti ne palota a te kāiga Peteli ke se toe fakamanatu te Kilisimasi.” I nai masina mai tua ifo, ne toe tusi atu a te Taina ko Franz i a Fepuali 6, 1928: “Ne faka‵ma malielie eiloa ne te Aliki a matou mai mea ‵se o fakapotopotoga faka-Papelonia a te Tiapolo.”

^ pala. 18 Mafaufau ki te aofaki o tino talai e toko 7,965,954 i te 2013, i te taimi ne ‵kau atu ei a tino e toko 19,241,252 ki te Fakamanatuga o te mate o Keliso i te tausaga.

^ pala. 18 A te ‵vaega o ika ‵lei mai ika ma‵sei e se ‵pau mo te ‵vaega o mamoe mai kouti. (Mata. 25:31-46) A te ‵vaega, io me ko te ‵toe fakamasinoga, o mamoe mo kouti ka fai eiloa i te taimi o te fakalavelave lasi. Ke oko atu ki te taimi tenā, a tino kolā e fai pelā mo ika ma‵sei e mafai o toe ‵foki atu ki a Ieova kae ‵fao atu ki fakapotopotoga kolā e fai pelā me ne tapola.​—Mala. 3:7.

^ pala. 18 Fakamuli loa, ka ‵pei atu ei a ika ma‵sei i se auala fakatusa ki loto i te afi ‵ka ulaula, telā e fakauiga ki te lotou fakaseaiga ki te se-gata-mai.