1, 2. Nso ukpụhọde ke ẹkenam ke Zion’s Watch Tower ke January 1895, ndien eketie nditọete didie ke idem?

KE INI John A. Bohnet emi ekedide enyene-ifịk Eyen Ukpepn̄kpọ Bible ọkọbọde Zion’s Watch Tower eke January 1895, se enye okokụtde ama enem enye esit etieti. Magazine oro ama enyene obufa ediye ikpaedem, emi ekedide ndise tọwa emi enyenede ikan̄ oro esinamde mme awat inyan̄ ẹfiọk usụn̄. Tọwa emi ama enen̄ede okon̄ akan inyan̄ emi ofụtde, ikan̄ esie onyụn̄ enen̄ede ọnọ un̄wana okoneyo. Ibuotikọ oro ẹkedade ẹtọt obufa ikpaedem magazine emi ekedi: “Obufa Ikpaedem Nnyịn.”

² Sia Brọda Bohnet akamade n̄kpọ emi etieti, enye ama ewet leta ọnọ ẹsọk Brọda Russell ete: “Esịt adat mi ndikụt nte TỌWA nnyịn eyede ntre. Eye tutu!” John H. Brown, anam-akpanikọ Eyen Ukpepn̄kpọ Bible en̄wen, ekewet ntem aban̄a obufa ikpaedem oro: “Enye emi edi n̄wọrọnda. Itiat idakisọn̄ tọwa emi ọsọn̄ tutu mbufụt ye oyobio ikemeke ndiwụri enye.” Akpa ukpụhọde oro nditọete nnyịn ẹkekụtde isua oro ekedi obufa ikpaedem, edi ẹma ẹnam mme ukpụhọde en̄wen. Mmọ ẹma ẹkụt akwa ukpụhọde en̄wen ke November isua oro. Ukpụhọde emi okosụk aban̄a inyan̄ emi ofụtde.

3, 4. Nso mfịna ke ẹkeneme ke Enyọn̄-Ukpeme eke November 15, 1895, ndien ewe ata akamba ukpụhọde ke ẹketọt?

³ Anyan ibuotikọ oro ẹkemịn̄de ke Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eke November 15, 1895, ama ayarade mfịna oro okodude ete: Ikpọ mfịna oro ẹketiede nte oyobio ẹma ẹtịmede emem ke esop Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible. Nditọete ẹma ẹsifan̄a ke ediwak ebiet ẹban̄a owo emi ekpedide adausụn̄ ke esop. Ibuotikọ oro ama emen esop Abasi odomo ye nsụn̄ikan̄ man ẹnam nditọete ẹkụt se akanade mmọ ẹnam man ẹtre edu ndomoidem emi esitọde ubahade. Ekem, enye ama etịn̄ ata in̄wan̄-in̄wan̄ ete ke mbon oro ẹdade usụn̄ iketịmke esop Abasi emi etiede nte nsụn̄ikan̄ idem iben̄e ini afanikọn̄ emi. Nso ke akana ẹnam?

⁴ Ibuotikọ oro ama etịn̄ ke eti etubom esikụt ete ke mme n̄kpọ oro ẹkemede ndinyan̄a owo ẹdu ke nsụn̄ikan̄, n̄ko ke  mme anamutom ke nsụn̄ikan̄ ẹsiben̄e idem ẹnọ afanikọn̄. Kpasụk ntre n̄ko, mbon oro ẹdade usụn̄ ke esop ẹkenyene ndikụt nte ke kpukpru esop ẹben̄e idem ẹnọ afanikọn̄. Ibuotikọ oro ama etịn̄ ata akamba ukpụhọde oro ẹkenamde man ẹkeme ndinam oro. Enye ama eteme ete “yak kpukpru esop ẹmek mbiowo” man “ẹse otuerọn̄ enyịn” ye unana ubiat ini.—Utom 20:28.

5. (a) Ntak emi akpa ndutịm emi ẹkenamde man ẹmek mbiowo ekedide ke nnennen ini? (b) Mme mbụme ewe ke idineme?

⁵ Akpa ndutịm oro ẹkenamde do man ẹnyene mbiowo ekedi ke nnennen ini, man ẹwụt nte esop editiede. Enye ama an̄wam nditọete nnyịn ẹfiọk nte ẹkpekande afanikọn̄ emi akpa ekọn̄ ererimbot akadade edi. Ke mme isua oro ẹketienede, mme ukpụhọde en̄wen oro ẹkenamde ẹma ẹnam ikọt Abasi ẹnen̄ede ẹdot ndinam n̄kpọ Jehovah. Ewe ntịn̄nnịm ikọ Bible eketịn̄ aban̄a mme ukpụhọde emi? Mme ukpụhọde ewe ke afo okụt nte ẹnamde ke esop Abasi? Nso ufọn ke mmọ ẹnam ẹnọ fi?

6, 7. (a) Nso ke Isaiah 60:17 ọwọrọ? (b) Nso ke nditịn̄ mban̄a “mme esenyịn” ye “mme edeme-utom” ọwọrọ?

⁶ Nte ikenemede ke Ibuot 9, Isaiah ama etịn̄ ke Jehovah ayanam ikọt esie ẹwak. (Isa. 60:22) Nte ededi, Jehovah ama ọn̄wọn̄ọ ndinam se ikande oro. Enye ọkọdọhọ kpasụk ke ntịn̄nnịm ikọ oro ete: “Nyada gold ndinịm ke itie okpoho, nyonyụn̄ nda silver ndinịm ke itie ukwak, nda okpoho ndinịm ke itie eto, nda ukwak ndinịm ke itie itiat; ndien nyemek emem nte mme esenyịn mbufo nnyụn̄ mmek edinen ido nte mme edeme-utom mbufo.” (Isa. 60:17) Nso ke ntịn̄nnịm ikọ emi ọwọrọ? Didie ke enye ebehe nnyịn mfịn?

⁷ Ntịn̄nnịm ikọ Isaiah ọdọhọ ke ẹyeda n̄kpọ kiet ẹkpụhọ ye en̄wen. Edi fiọk ete ke ukpụhọde emi iwọrọke ndida eti n̄kpụhọ ye idiọk, edi akam ọwọrọ ndida n̄kpọ oro ọfọnde akan n̄kpụhọ ye n̄kpọ oro ama ọkọfọfọn. Ndida gold nnịm ke itie okpoho ọwọrọ ndinam n̄kpọ etetịm ọfọn, ndien kpa ntre ke edi ye mme n̄kpọ eken oro ẹtịn̄de ẹban̄a do. Ntem, Jehovah akada uwụtn̄kpọ emi etịn̄ ke ikọt imọ ẹdikaka iso inam n̄kọri. Ewe n̄kọri ke ntịn̄nnịm ikọ emi aban̄a? Jehovah nditịn̄ mban̄a “mme esenyịn” ye “mme edeme-utom” ọkọwọrọ ke ẹdikaka iso inam n̄kọri ke usụn̄ oro ẹdisede iban̄a ẹnyụn̄ ẹtịm ikọt imọ.

8. (a) Anie esinam ẹnam n̄kọri oro ẹtịn̄de ẹban̄a ke ntịn̄nnịm ikọ Isaiah? (b) Nso ufọn ke mme ukpụhọde emi ẹnam ẹnọ nnyịn? (Se n̄ko ekebe oro “ Enye Ama Osụhọde Idem Ọbọ Item.”)

⁸ Anie esinam ẹnam n̄kọri ke nte ẹnamde n̄kpọ ke esop? Jehovah ọbọrọ ete: “Nyada gold ndinịm, . . . nda silver ndinịm, . . . nyemek emem.” Ke akpanikọ, Jehovah ke idemesie esinam ẹnam n̄kọri ke nte ẹnamde n̄kpọ ke esop, idịghe owo. Ndien tọn̄ọ Jesus ọkọtọn̄ọ ndikara nte Edidem, Jehovah ada enye anam ẹnam n̄kọri emi. Nso ufọn ke mme ukpụhọde emi ẹnam ẹnọ nnyịn? Itie N̄wed Abasi oro ọdọhọ n̄ko ke n̄kọri oro ayanam ẹnyene “emem” ye “edinen ido.” Nnyịn ndinyịme  ndausụn̄ Abasi nnyụn̄ nnam mme ukpụhọde anam inyene emem, ndien ndima edinen ido anam inam n̄kpọ Jehovah emi apostle Paul okotde “Abasi emem.”—Phil. 4:9.

9. Nso idi akpan ntak emi anamde ndutịm ye edidianakiet ẹdu ke esop, ndien ntak emi ọbọrọde ntre?

⁹ Paul ekewet ntem n̄ko aban̄a Jehovah: “Abasi idịghe Abasi ndutịme, edi edi Abasi emem.” (1 Cor. 14:33) N̄kọ omokụt ke Paul ikọdọhọke ke ukpụhọde ndutịme edi ndutịm, edi akakam ọdọhọ ke edi emem. Ntak-a? Kere ise: Idighe kpukpru ini oro ẹnamde n̄kpọ ke ndutịm ke ẹsinyene emem. Ke uwụtn̄kpọ, ẹkeme nditịm otu mbonekọn̄ ẹsan̄a ke udịm ke nde ke nde ẹka iso ekọn̄, edi ndutịm emi anam ẹn̄wana ekọn̄, inamke ẹnyene emem. Ntem, oyom nnyịn mme Christian iti akpan n̄kpọ emi: Ndutịm ekededi oro owo mînamke ke ntak emem ọyọduọ ebebịghi awawara. Edi emem Abasi esinam ẹnyene orụk ndutịm emi ebịghide. Mmọdo, enen̄ede enem nnyịn esịt ndifiọk ke “Abasi emi ọnọde emem” ada esop nnyịn usụn̄ onyụn̄ anam ẹnam mme ukpụhọde. (Rome 15:33) Emem Abasi anam nnyịn inyene eti ndutịm ye ata edidianakiet oro inen̄erede ima ke mme esop nnyịn ke ofụri ererimbot.—Ps. 29:11.

10. (a) Mme ukpụhọde ewe ke ẹkenam ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible? (Se ekebe oro “ Mme Ukpụhọde Oro Ẹkenamde ke Nte Ẹsede Enyịn ke Esop.”) (b) Mme mbụme ewe ke idineme idahaemi?

¹⁰ Ekebe oro “ Mme Ukpụhọde Oro Ẹkenamde ke Nte Ẹsede Enyịn ke Esop” eneme nti ukpụhọde oro ikanamde ke nde ke nde ke esop nnyịn ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ ini oro. Edi ewe ukpụhọde oro ebietde ‘edida gold ndinịm ke itie okpoho’ ke Jehovah ada Edidem nnyịn anam ke ata ndondo emi? Didie ke mme ukpụhọde oro ẹnamde ke nte ẹsede enyịn ke esop anam ẹtetịm ẹnyene emem ye edidianakiet ke mme esop ke ofụri ererimbot? Didie ke mme ukpụhọde emi ẹn̄wam fi anam n̄kpọ “Abasi emem”?

11. (a) Ndidụn̄ọde N̄wed Abasi akanam ẹnam nso ukpụhọde? (b) Nso ke nditọete emi ẹkesede ẹban̄a utom nnyịn ẹkebiere ndinam?

¹¹ Ọtọn̄ọde ke isua 1964 esịm 1971, mbon emi ẹkesede ẹban̄a utom Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹse ẹban̄a ndụn̄ọde oro ẹkenamde ke ediwak ibuotikọ Bible, ndien kiet ke otu ibuotikọ emi akaban̄a nte ẹkesinamde n̄kpọ ke esop Christian eyo mme apostle. * Ndụn̄ọde oro ama owụt ke otu mbiowo ẹkesise enyịn ke esop ke eyo mme apostle, idịghe ebiowo m̀mê esenyịn kiet. (Kot Philippi 1:1; 1 Timothy 4:14.) Ke ini n̄kpọ emi eketịmde an̄wan̄a, nditọete emi ẹkesede ẹban̄a utom nnyịn ẹma edikụt ke Jesus, kpa Edidem mmọ, akada mmọ usụn̄ man ẹnam ukpụhọde ke nte ẹtịmde esop ikọt Abasi, ntre mmọ ẹma ẹbiere nditiene ndausụn̄ Edidem mmọ. Mmọ ẹma ẹsọsọp ẹnam ukpụhọde man ẹmek mbiowo nte ẹtemede ke N̄wed Abasi. Mme ukpụhọde ewe ke ẹkenam ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ iduọk isua 1970?

12. (a) Nso ukpụhọde ke ẹkenam ke idem otu oro ẹkesede ẹban̄a utom Mme Ntiense Jehovah? (b) Tịn̄ nte ẹtịmde Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah idahaemi. (Se ekebe oro “ Nte Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah Ẹnamde Mme N̄kpọ Obio Ubọn̄,” page 130.)

¹² Ẹketọn̄ọ ukpụhọde emi ye mbon oro ẹkesede ẹban̄a utom Mme Ntiense Jehovah. Tutu esịm ini oro, mmọ ẹkedi  nditọete itiaba emi ẹyetde aran; kpa mmọ ẹkedi mme eseutom Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Edi ke isua 1971, mmọ ikedịghe aba owo 7, edi ẹkedi owo 11. N̄ko, idịghe mmọ ẹkedi aba mme eseutom Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania. Mmọ ẹkeda idemmọ ukem ukem, ntre ekesidi owo kiet ama edi etieibuot okpokoro isua emi, owo en̄wen edi isua en̄wen, ẹnam ntre ẹtiene abisi enyịn̄ mmọ.

13. (a) Nso ndutịm oro ẹkenamde ekebịghi ke isua 40? (b) Nso ke Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah ẹkenam ke 1972?

¹³ Ukpụhọde en̄wen akaban̄a esop kiet kiet. Didie? Ọtọn̄ọde ke isua 1932 esịm 1972, eyenete kiet kpọt ekesise enyịn ke esop. Ẹkesikot enye eseutom tutu esịm isua 1936. Ke oro ebede, ẹma ẹkpụhọ enyịn̄ oro ẹkot asan̄autom otu, ekem ẹfiak ẹkpụhọ ẹkot asan̄autom esop, ndien ke akpatre ẹkot enye esenyịn esop. Nditọete emi ẹma ẹsịn ifịk ẹse ẹban̄a otuerọn̄ Abasi. Esenyịn esop ekesibiere se ẹdinamde ke esop, inyụn̄ idọhọke mme asan̄autom eken ke esop ẹtiene ẹnọ ekikere. Edi ke isua 1972, Otu Emi Ẹsede Ẹban̄a Utom Mme Ntiense Jehovah ẹma ẹtọn̄ọ nditịm mme owo idem nnọ akwa ukpụhọde. Nso ukpụhọde ke ẹkenam?

14. (a) Ewe obufa ndutịm ke ẹketọn̄ọ ke October 1, 1972? (b) Didie ke anam-ndutịm otu mbiowo anam item oro ẹnọde ke Philippi 2:3?

¹⁴ Utu ke ndimek eyenete kiet nte esenyịn esop, ẹkenyene ndimek nditọete en̄wen oro ẹdotde nte N̄wed Abasi etemede  ke ido ukara Abasi nte mbiowo Christian. Kpukpru mbon oro ẹmekde ẹkenyene ndidiana kiet nte otu mbiowo nse enyịn ke esop. Obufa ndutịm umek mbiowo emi ọkọtọn̄ọ ke October 1, 1972. Mfịn anam-ndutịm otu mbiowo isidaha idemesie nte n̄kponn̄kan̄ ke otu mbiowo, edi esikam ada idemesie ke “n̄kpri-n̄kan.” (Luke 9:48) Mme utọ nditọete emi ẹsụhọrede idem mi ẹnen̄ede ẹdi edidiọn̄ ẹnọ ofụri otu nditọete.—Phil. 2:3.

15. (a) Nso idi mme ufọn ndutịm oro ẹnamde man mme esop ẹnyene otu mbiowo? (b) Nso iwụt ke Edidem nnyịn ada ọniọn̄ esie anam n̄kpọ?

¹⁵ Ndideme utom esop nnọ nsio nsio owo ke otu mbiowo ada akwa ufọn edi. Kere ban̄a ufọn ita emi: Akpa ye akakan, ndutịm emi anam kpukpru mbiowo—inamke n̄kpọ m̀mê utom mmọ ke esop okpon adan̄a didie—ẹfiọk ke Jesus edi Ibuot esop. (Eph. 5:23) Ọyọhọ iba, nte Mme N̄ke 15:22 ọdọhọde, ẹsikụt “unen ke ini mme ọnọitem ẹwakde.” Ke ini mbiowo ẹsopde idem ọtọkiet man ẹneme mme n̄kpọ esop ẹnyụn̄ ẹkere ẹban̄a ekikere oro ekemmọ mbiowo ẹnọde, emi esinam mmọ ẹbiere n̄kpọ oro ekemde ye mme edumbet N̄wed Abasi. (N̄ke 27:17) Jehovah esidiọn̄ utọ ubiere oro, ndien oro esinam ẹkụt unen. Ọyọhọ ita, ndinyene ediwak nditọete nte mbiowo anam esop Abasi enyene mbiowo oro ẹwakde ẹkem ndise enyịn nnyụn̄ mbọk mme erọn̄ ke esop.  (Isa. 60:3-5) Kere ban̄a emi, ikenyene esop 27,000 ke ofụri ererimbot ke 1971, edi ke 2013, esop nnyịn awak ebe 113,000! Emi owụt in̄wan̄-in̄wan̄ ke Edidem nnyịn ada ọniọn̄ esie ọnọ mme anditiene enye mme ekpemerọn̄ ke nnennen ini.—Mic. 5:5.

16. (a) Nso utom ke mbiowo ẹnyene? (b) Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹkese didie item oro Jesus ọnọde ete ‘ẹkpeme erọn̄’?

¹⁶ Ko ke eset ke ini Nditọ Ukpepn̄kpọ Bible ẹketọn̄ọde-tọn̄ọ, mbiowo ẹma ẹfọfiọk ke edi utom mmimọ ndin̄wam nditọete mmimọ ẹka iso ẹnam n̄kpọ Abasi. (Kot Galatia 6:10.) Ke isua 1908, Enyọn̄-Ukpeme ama eneme item Jesus emi: “Kpeme n̄kpri erọn̄ mi.” (John 21:15-17) Ibuotikọ oro ama ọdọhọ mbiowo ete: “Ana inen̄ede ikere iban̄a utom oro Eteufọk nnyịn ọnọde nnyịn ete ise otuerọn̄ esie, ida ndibọk nnyụn̄ n̄kpeme mme anditiene Ọbọn̄ nte ata akwa ifet.” Ke isua 1952, Enyọn̄-Ukpeme ama afiak ọsọn̄ọ etịn̄ ke oyom mbiowo ẹdi mme ọbọkerọn̄ ke nditi mmọ ete: “Abasi enyene esop esie, . . . ndien kpukpru mbon oro ẹnyenede ifet ndise mban̄a nditọete mmọ ẹyenam ibat ẹnọ enye.”

17. Didie ke ẹn̄wam mbiowo ẹdi mme ekpemerọn̄ oro ẹdotde?

¹⁷ Didie ke esop Jehovah an̄wam mbiowo ẹtịm ẹnam utom ubọkerọn̄ mmọ nte n̄kpọ eke ‘ẹdade silver ẹdinịm ke itie ukwak’? Ẹnam emi ke ndinọ mbiowo ukpep. Ẹma ẹnịm akpa Ufọkn̄wed Utom Obio Ubọn̄ mbiowo ke isua 1959. Ẹma ẹneme ibuotikọ emi, “Ndinọ Owo Kiet Kiet Ntịn̄enyịn,” ke ikpehe kiet ke ufọkn̄wed oro. Ẹma ẹsịn udọn̄ ẹnọ mbiowo ẹte “ẹnam ndutịm man ẹsika ẹkese mme asuanetop ke ufọk mmọ.” Ẹma ẹneme nsio nsio usụn̄ oro mbiowo ẹkemede ndida utom ubọkerọn̄ nsịn udọn̄ nnọ owo ke ikpehe oro. Ke isua 1966, ẹma ẹtọn̄ọ obufa Ufọkn̄wed Utom  Obio Ubọn̄. Ẹma ẹneme ibuotikọ emi ọkọdọhọde, “Ntak Emi Utom Ubọkerọn̄ Edide Akpan N̄kpọ.” Nso ikedi akpan n̄kpọ oro ẹkenemede ke ikpehe oro? Mbon oro ẹdade usụn̄ “ẹkpenyene nditiene mma nnyụn̄ n̄kere mban̄a otuerọn̄ Abasi, edi mmọ ikpefreke ikọtufọk mmọ ye utom ukwọrọikọ.” Ke mme isua ndondo emi, ẹsinịm ediwak ufọkn̄wed mbiowo. Nso idi utịp ukpep oro esop Abasi akade-ka iso ọnọ mi? Mfịn, imenyene ata ediwak mbiowo oro ẹdotde ke esop Abasi.

18. (a) Nso ikpọ utom ke ẹnọ mbiowo? (b) Nso inam Jehovah ye Jesus ẹma mbiowo oro ẹsịnde ifịk ẹnam utom?

¹⁸ Jehovah ada Jesus, Edidem nnyịn, emek mbiowo ke esop Abasi man ẹnam akamba utom. Nso utom idi oro? Utom edin̄wam mme erọn̄ Abasi ẹbọhọ ndiọkn̄kan ini ke mbụk ubonowo. (Eph. 4:11, 12; 2 Tim. 3:1) Jehovah ye Jesus ẹnen̄ede ẹma mbiowo emi ẹsịnde ifịk ẹnam utom sia mmọ ẹnam item N̄wed Abasi emi: “Ẹkpeme otuerọn̄ Abasi emi ẹnọde mbufo ẹse ẹban̄a . . . ke edinyịme esịt . . . , koro emi enen̄erede ọdọn̄ mbufo ndinam . . . , ẹkabade ẹdi uwụtn̄kpọ ẹnọ otuerọn̄.” (1 Pet. 5:2, 3) Ẹyak ineme iba ke otu ediwak usụn̄ emi mbiowo Christian ẹdide uwụtn̄kpọ ẹnọ otuerọn̄ ẹnyụn̄ ẹnen̄erede ẹnam esop enyene emem ye idatesịt.

19. Nnyịn isise mbiowo emi ẹsan̄ade ye nnyịn ke an̄wautom didie?

¹⁹ Akpa, mbiowo ẹsinam utom ye mbon oro ẹdude ke esop. Luke emi eketienede ewet Gospel eketịn̄ ntem aban̄a Jesus: “Enye asan̄a to ke obio sịm obio, onyụn̄ oto ke obio-in̄wan̄ esịm obio-in̄wan̄, ọkwọrọ onyụn̄ atan̄a eti mbụk obio ubọn̄ Abasi. Mbet duopeba ẹnyụn̄ ẹsan̄a ye enye.” (Luke 8:1) Kpasụk nte Jesus akasan̄ade ye mme apostle esie ọkwọrọ ikọ, ntre ke mbiowo oro ẹnịmde eti uwụtn̄kpọ ẹsisan̄a ye nditọete  mmọ ẹnam utom ukwọrọikọ. Mmọ ẹfiọk ke mmimọ ndinam ntre enen̄ede anam esop enyene eti edu. Mme andibuana ke esop ẹse utọ mbiowo oro didie? Jeannine, eyenete an̄wan emi ekperede ndisịm isua 90, ọdọhọ ete: “Ndisan̄a ye ebiowo ke an̄wautom esinam mi nnyene ifet ndineme nneme ye enye nnyụn̄ nnen̄ede ndiọn̄ọ enye.” Steven, eyenete emi edide n̄kpọ nte isua 35 ọdọhọ ete: “Ke ini ebiowo asan̄ade ye ami ke ufọk ke ufọk ọkwọrọ ikọ, nsida ke enye oyom ndin̄wan̄wam mi. Ndibọ utọ un̄wam oro esinam nnen̄ede n̄kop idatesịt.”

20, 21. Didie ke mbiowo ẹkeme ndikpebe ekpemerọn̄ oro Jesus eketịn̄de aban̄a? Nọ uwụtn̄kpọ. (Se n̄ko ekebe oro “ Ndika N̄kese Owo Kpukpru Urua Enyene Ufọn.”)

²⁰ Udiana, esop Jehovah ekpep mbiowo ete ẹsikere ẹban̄a mbon oro mîbuanake aba ye esop. (Heb. 12:12) Ntak emi mbiowo ẹkpen̄wamde utọ mbon mmemidem oro, ndien didie ke mmọ ẹkpenam emi? Uwụtn̄kpọ Jesus oro aban̄ade ekpemerọn̄ ye erọn̄ esie oro okosopde ọbọrọ mbụme emi. (Kot Luke 15:4-7.) Ke ini ekpemerọn̄ emi okụtde ke erọn̄ kiet osop, enye asan̄a oyom enye nte n̄kpọ eke ẹdọhọde ke erọn̄ kiet oro kpọt ke enye enyene. Didie ke mbiowo mfịn ẹkpebe uwụtn̄kpọ ekpemerọn̄ emi? Kpa nte erọn̄ oro okosopde do ọkọsọn̄de urua ke enyịn ekpemerọn̄ oro, kpa ntre ke mbon oro mîbuanake aba ye esop ẹsọn̄ urua ke enyịn mbiowo. Mmọ ẹda owo mmemidem nte erọn̄ oro osopde, inyụn̄ idaha ke ndisan̄a nyom enye edi ubiatini. N̄ko-n̄ko, kpa nte emi ekpemerọn̄ oro ‘akade okoyom erọn̄ kiet emi okosopde tutu okụt enye,’ ntre n̄ko ke mbiowo ẹsiyom ẹnyụn̄ ẹn̄wam mbon mmemidem.

²¹ Nso ke ekpemerọn̄ oro anam ke ini enye okụtde erọn̄ oro okosopde? Enye emenede erọn̄ oro sụn̄sụn̄ “odori ke afara esie,” ada afiak edisịn ke otuerọn̄. Kpasụk ntre n̄ko, nti ikọ oro ebiowo etịn̄de ndiwụt ke imekere iban̄a erọn̄ ekeme nditie nte ndimenede erọn̄ oro sụn̄sụn̄ onyụn̄ anam enye afiak ọnyọn̄ edi esop. Oro edi se iketịbede inọ Victor, eyenete kiet ke Africa, emi mîkabuanake aba ye esop. Enye ọdọhọ ete: “Mbiowo ẹma ẹsidomo ndin̄wam mi ke ofụri isua itiaita oro mmen̄kọwọrọke an̄wautom aba.” Nso ke enye ekenen̄ede ama? Enye ọdọhọ ete: “Usen kiet, John emi edide ebiowo oro ikakade Ufọkn̄wed Mme Asiakusụn̄ ntre ama edi editie ye ami ebịghi, onyụn̄ owụt mi mme ndise nnyịn oro enye okosiode ke ufọkn̄wed oro. Ndise oro ẹma ẹnam mi nti ediwak nti n̄kpọ tutu ọdọn̄ mi ndifiak n̄kop orụk inemesịt oro n̄kesikopde ke ini n̄kanamde n̄kpọ Jehovah.” Ikebịghike ke John ama akaka ekese Victor, Victor ama afiak ọnyọn̄ edi esop. Idahaemi enye afiak edi asiakusụn̄. Ke akpanikọ, mbiowo oro ẹmade nditọete ẹsinam nnyịn inen̄ede ikop idatesịt.—2 Cor. 1:24. *

22. Didie ke edinen ido ye emem ẹnam esop Christian etetịm adiana kiet? (Se n̄ko ekebe oro “ Idem Ama Enen̄ede Akpa Nnyịn.”)

²² Nte ikebemde iso itịn̄, Jehovah ama etịn̄ ke edinen ido ye emem ẹyeka iso ẹdu ke otu ikọt imọ. (Isa. 60:17) Edu mbiba emi ẹnam mme esop ẹtetịm ẹdiana kiet. Didie? Kaban̄a edinen ido, “Abasi nnyịn edi Jehovah kiet.” (Deut. 6:4) Ndinen edumbet esie idịghe nsio nsio ke nsio nsio esop emi ẹdude ke nsio nsio idụt. Se enye adade nte eti edi eti, se enye onyụn̄ adade nte idiọk edi idiọk “ke kpukpru esop ndisana owo.” (1 Cor. 14:33) Ntem, esop edinam n̄kọri ke ini ẹdade mme edumbet Abasi ẹdu uwem. Kaban̄a emem, Edidem nnyịn oyom nnyịn itie ke emem ke esop inyụn̄ idi “mme anam emem.” (Matt. 5:9) Mmọdo, “nnyịn ibịne mme n̄kpọ oro ẹnamde emem odu.” Edieke itọhọde ye owo imekeme ndika mbịne owo oro man ikanam emem. (Rome 14:19) Ntem ke iditiene inam esop nnyịn enyene emem ye edidianakiet.—Isa. 60:18.

23. Nso ke nnyịn inyene mfịn sia idide mme asan̄autom Jehovah?

²³ Ko ke November 1895, ke ini Enyọn̄-Ukpeme (Ikọmbakara) eketịn̄de aban̄a akpa ini oro ẹkemekde mbiowo ke esop, nditọete oro ẹkemekde ẹma ẹtịn̄ se ikedide uduak ofụri esịt mmọ. Nso ikedi oro? Mmọ ẹma ẹyom ẹnyụn̄ ẹbọn̄ akam ẹte obufa ndutịm emi ke esop anam ikọt Abasi “ẹsọsọp ẹdi kiet ke mbuọtidem.” Ke ini ifiakde iti ediwak isua emi ẹbede, imokop inemesịt ndikụt nte Jehovah adade Edidem nnyịn anam ikọt Abasi ẹkaka iso ẹkpụhọde nte ẹsede enyịn ke esop, ndien emi anam itetịm idiana kiet ke utuakibuot nnyịn. (Ps. 99:4) Oro anam mfịn, kpukpru ikọt Jehovah ke ofụri ererimbot ẹkop idatesịt nte nnyịn isan̄ade “ke spirit kiet,” itienede “ukem nde ikpat,” inyụn̄ inamde n̄kpọ “Abasi emem” “ke esịt kiet.”—2 Cor. 12:18; kot Zephaniah 3:9.