1, 2. Huzuhuzu tɛ è ka bló nú Atɔxwɛ Aluùnsun 1895 tɔn? Nɛ̌ é ka cí nú nɔví lɛ?

 HWENU E Biblu Kplɔntɔ́ kanɖodonǔwutɔ́ John A. Bohnet yí Atɔxwɛ Aluùnsun 1895 tɔn é ɔ, nǔ e é mɔ é sɔ́ akpàkpà ɛ tawun. Xójlawema ɔ ɖó akpà tlitli yɔyɔ̌ ɖé. Ðò akpà ɔ jí ɔ, fáà ɖé ɖò xù e ɖò adǎn jí é ɖé ta nu bɔ weziza tɔn hɔ́n ɖò ablu ɖé mɛ. Ðɔnúesè e ɖò xójlawema yɔyɔ̌ enɛ mɛ é sín xota wɛ nyí: “Acɔ́ Mǐtɔn Yɔyɔ̌ Ɔ.”

² É jiwǔ nú Nɔví Bohnet bɔ é wlan wema ɖé sɛ́dó Nɔví Russell. É wlan ɖɔ: “Xomɛ hun mì ɖɔ un mɔ lee ATƆXWƐ ɔ nyɔ́ ɖɛkpɛ sɔ́ é. É nyɔ́ ɖɛkpɛ tawun.” Biblu Kplɔntɔ́ gbejinɔtɔ́ ɖevo e nyikɔ tɔn nɔ nyí John H. Brown é wlan ɖó akpà enɛ wu ɖɔ: “É dɔn mɛ tawun. Aslɔkɛ́ enɛ lɛ kpo jɔhɔn lɛ kpo ɖò xixo dó atɔxwɛ ɔ wu wɛ có, dodonú tɔn ka junjɔn ayǐ tawun.” Akpà yɔyɔ̌ enɛ wɛ nyí huzuhuzu nukɔn nukɔntɔn e nɔví lɛ mɔ ɖò xwè enɛ mɛ é, amɔ̌, é nyí gudo tɔn ɔ ǎ. Ðò Abɔxwísun mɛ ɔ, ye lɛ́ mɔ huzuhuzu ɖaxó ɖevo. Huzuhuzu enɛ lɛ́vɔ kúnkplá xù e ɖò adǎn jí é ɖé.

3, 4. Nǔmasɔgbe tɛ Atɔxwɛ (Glɛnsigbe) Abɔxwísun 15, 1895 tɔn ka ɖè mɛ̌? Huzuhuzu taji tɛ xó è ka ɖɔ?

³ È ɖè xota gaga ɖé tɔ́n dó Atɔxwɛ (Glɛnsigbe) Abɔxwísun 15, 1895 tɔn mɛ b’ɛ ɖè mɛ̌ nǔmasɔgbe ɖé: Aslɔkɛ́ lɛ ɖò ya dó nú fífá e ɖò tutoblonunu Biblu Kplɔntɔ́ lɛ tɔn mɛ é wɛ. Nɔví lɛ ɖò nǔ dɔn wɛ magbokɔ dó mɛ e ɖó na nyí nukɔntɔ́ ɖò agun yetɔn lɛ mɛ é nu é wu. Bo na dó d’alɔ nɔví lɛ bonu ye na tuùn nǔ e sín hudo ye ɖó bo na jla linlin agbahwlɛnhwlɛn tɔn enɛ e ɖò kínklán dɔn wá wɛ é ɖó ɔ, xota ɔ jlɛ́ tutoblonunu ɔ dó tɔjihun ɖé wu. Enɛ gudo ɔ, é yí gbè nyì wɛn ɖɔ mɛ ɖěɖee ɖò nukún kpé dó nǔ wu wɛ ɖò tutoblonunu ɔ mɛ lɛ é kún sɔnǔ nú tutoblonunu e cí tɔjihun ɖɔhun é nú hwenu jɔhɔn tɔn enɛ lɛ ó. Etɛ è ka ɖó na wà?

⁴ Xota ɔ ɖɔ ɖɔ tɔjihunkúntɔ́ nǔwukpétɔ́ ɖé nɔ tɛnkpɔn bɔ awu ɖěɖee è nɔ dó bo na mɔ tɛn dó gán hwenu e tɔjihun na gbà dó mɛ é nɔ ɖò tɔjihun ɔ mɛ, lobɔ mɛ ɖěɖee nɔ w’azɔ̌ ɖò tɔjihun ɔ mɛ lɛ é lɔ ɖò gbesisɔmɛ bo na vlɔ́n singlɔnnú lɛ hwenu jɔhɔn ɖaxó ɖé na bɛ́ é. Mɔ̌ ɖokpo ɔ, mɛ ɖěɖee ɖò nukún kpé dó nǔ wu wɛ ɖò tutoblonunu ɔ mɛ lɛ é ɖó na mɔ nǔ jɛ wu ɖɔ è  sɔnǔ nú agun lɛ bǐ bonu ye na ɖí xwi xá ninɔmɛ syɛnsyɛn lɛ. Bo na dó wà enɛ ɔ, xota ɔ ɖɔ huzuhuzu taji ɖé xó bɔ huzuhuzu enɛ bɛ́ azɔ̌ azɔn ɖokpo. É ɖɔ ɖɔ “è ni sɔ́ mɛxo e na kpé nukún dó kpó ɔ wu lɛ é ɖò agun lɛ bǐ mɛ.”​—Mɛ. 20:28.

5. (a) Etɛwu tuto mɛxo lɛ sísɔ́ tɔn nukɔntɔn ɔ ka wá dó ganmɛ? (b) Nùkanbyɔ tɛ lɛ mǐ ka na gbéjé kpɔ́n?

⁵ Tuto mɛxo lɛ tɔn enɛ e è bló é wá dó ganmɛ bo na zɔ́n bɔ agun lɛ na lidǒ. É d’alɔ nɔví mǐtɔn lɛ bɔ ye gbɔn aslɔkɛ́ Wɛkɛ Hwan Nukɔntɔn ɔ tɔn e ɖò adǎn jí é mɛ dín. Ðò xwè ɖěɖee bɔ d’ewu lɛ é mɛ ɔ, huzuhuzu ɖevo ɖěɖee è bló ɖò tutoblonunu ɔ mɛ lɛ é d’alɔ togun Mawu tɔn b’ɛ wá ɖò gbesisɔmɛ hugǎn bo na sɛ̀n Jehovah. Nǔɖɔɖ’ayǐ Biblu tɔn tɛ ka ɖɔ nukɔnyiyi enɛ xó? Huzuhuzu tɛ lɛ è ka bló ɖò tutoblonunu ɔ mɛ bɔ a mɔ? Nɛ̌ a ka ɖu lè yetɔn gbɔn?

6, 7. (a) Etɛ ka nyí tinmɛ Ezayíi 60:17 tɔn? (b) Etɛ xógbe “nukúnkpénuwutɔ́” kpo “kpa acɛ” kpo e è zán é ka ɖexlɛ́?

⁶ Lee mǐ ko mɔ gbɔn ɖò Wemata 9gɔ́ ɔ mɛ é ɔ, Ezayíi ɖɔ ɖɔ Jehovah na dó nú togun tɔn b’ɛ na sukpɔ́ d’eji. (Eza. 60:22) É ɖò mɔ̌ có, Jehovah lɛ́ d’akpá ɖɔ emi tlɛ na wà nǔ hú mɔ̌. Ðò nǔɖɔɖ’ayǐ ɖokpo ɔ mɛ ɔ, é ɖɔ: “Siká wɛ un na hɛn wá nú we ɖó ganvɔ tɛnmɛ; kpatagan wɛ un na hɛn wá nú we ɖó gan tɛnmɛ; ganvɔ wɛ un na hɛn wá nú we ɖó atín tɛnmɛ; gan wɛ un na hɛn wá nú we ɖó awinnya tɛnmɛ. Un na sɔ́ fífá ɖó tò ɔ nu [‘b’ɛ na nyí nukúnkpénuwutɔ́ towe lɛ,’ NWT], bɔ hwɛjijɔ na kpa acɛ ɖò tò ɔ mɛ.” (Eza. 60:17) Etɛ ka nyí tinmɛ nǔɖɔɖ’ayǐ enɛ tɔn? Nɛ̌ é ka kàn mǐ gbɔn ɖò égbé?

⁷ Nǔɖɔɖ’ayǐ Ezayíi tɔn ɖɔ ɖɔ è na sɔ́ nùɖé ɖó ɖevo tɛnmɛ. Amɔ̌, ɖǒ ayi wu ɖɔ é kún nyí è na sɔ́ nǔ ɖagbe ɖó nǔ nyanya tɛnmɛ wɛ ó, loɔ, è na sɔ́ ee kpɔ́n te hugǎn é ɖó ɖagbe tɛnmɛ. Enyi è sɔ́ siká ɖó ganvɔ tɛnmɛ hǔn, é kpɔ́n te hugǎn nɛ, mɔ̌ ɖokpo ɔ wɛ é lɛ́ nyí nú nǔ ɖevo ɖěɖee xó è ɖɔ lɛ é. Enɛ wu ɔ, lee nùjlɛdonǔwu enɛ xlɛ́ gbɔn é ɔ, Jehovah ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ ninɔmɛ togun emitɔn tɔn na kpɔ́n te d’eji kpɛɖé kpɛɖé. Nukɔnyiyi tɛ dó gesí wɛ nǔɖɔɖ’ayǐ ɔ ka ɖè? Gbɔn xógbe “nukúnkpénuwutɔ́” kpo “kpa acɛ” kpo e è zán é gblamɛ ɔ, Jehovah xlɛ́ ɖɔ nukɔnyiyi lɛ na tíìn kpɛɖé kpɛɖé ɖò lee è nɔ kpé nukún dó togun tɔn wu gbɔn é kpo lee è nɔ bló tuto n’i gbɔn é kpo mɛ.

8. (a) Mɛ̌ ka bló bɔ nukɔnyiyi e xó nǔɖɔɖ’ayǐ Ezayíi tɔn ɖɔ é ka tíìn? (b) Nɛ̌ mǐ ka ɖu nukɔnyiyi lɛ sín lè gbɔn? (Lɛ̌ kpɔ́n gbàví “ É Yí Gbè nú Nǔ E È Gbɛ́ N’i É.”)

⁸ Mɛ̌ ka na bló bɔ nukɔnyiyi enɛ na tíìn? Jehovah ɖɔ: “Siká wɛ un na hɛn wá . . . kpatagan wɛ un na hɛn wá . . . Un na sɔ́ fífá ɖó tò ɔ nu.” É ɖò wɛn ɖɔ nukɔnyiyi e tíìn ɖò lee è bló tuto nú agun ɔ gbɔn é linu é kún nyí gbɛtɔ́ núwiwa ó, loɔ, Jehovah ɖesu wɛ nyí tɔn. Sín hwenu e è sɔ́ Jezu Axɔsu é ɔ, Jehovah ko bló bɔ nukɔnyiyi enɛ lɛ ko tíìn gbɔn Vǐ tɔn jí. Nɛ̌ mǐ ka ɖu huzuhuzu enɛ lɛ sín lè gbɔn? Nǔɖɔɖ’ayǐ ɖokpo ɔ lɛ́ ɖɔ ɖɔ huzuhuzu enɛ lɛ na dɔn “fífá” kpo “hwɛjijɔ” kpo wá. Ðó mǐ yí gbè nú alixlɛ́mɛ Mawu tɔn bo bló huzuhuzu lɛ wutu ɔ, fífá ɖò mǐ tɛntin bɔ wanyiyi kpo hwɛjijɔ kpo nɔ sísɛ́ mǐ bɔ mǐ nɔ sɛ̀n Jehovah, mɛ e mɛsɛ́dó Pɔlu xlɛ́ ɖɔ é nyí “Mawu e nɔ na fífá mǐ ɔ.”​—Fili. 4:9.

9. Etɛ jí nǔ wà ɖó tuto jí kpo bǔninɔ e ɖò agun ɔ mɛ é kpo ka junjɔn? Etɛwu?

 ⁹ Pɔlu lɛ́ wlan dó Jehovah wu ɖɔ: “Mawu nyí Mawu nǔ hannyahannya tɔn ǎ, loɔ fífá tɔn wɛ.” (1 Kɔ. 14:33, NWT) Ðǒ ayi wu ɖɔ Pɔlu kún sɔ́ nǔ wà ɖó tuto jí sɔ́ kpé nú nǔ hannyahannya ó, loɔ, fífá wɛ é sɔ́ kpé na. Etɛwu? Mǐ ni kpɔ́n nǔ elɔ: Nǔ wà ɖó tuto jí kɛɖɛ ko kpé bo na dɔn ninɔmɛ fífá tɔn wá hwebǐnu ǎ. Ði kpɔ́ndéwú ɔ, ahwangɔnu ɖé sixu ɖi ahwanzɔnlin bo nɔ tuto jí yì kpé ahwangɔnu ɖevo, amɔ̌, ahwan wɛ tuto jí ninɔ yetɔn nɔ dɔn wá, é nyí fífá ǎ. Enɛ wu ɔ, ɖi Klisanwun ɖé ɔ, mǐ jló na hɛn nǔ taji ɖé dó ayi mɛ: Tutoblonunu ɖebǔ ma junjɔn fífá jí ǎ ɔ, é yá oo, é lín oo, é na gbà jɛn wɛ. Ðò vogbingbɔn mɛ ɔ, fífá Mawu tɔn nɔ xò tuto jí ninɔ alɔkpa e na nɔ ayǐ kaka sɔyi é sín kàn. Mɔ̌ mɛ ɔ, é nɔ sù nukún mǐtɔn mɛ tawun ɖɔ “Mawu e nɔ na fífá mɛ ɔ” wɛ nɔ xlɛ́ ali tutoblonunu mǐtɔn bo nɔ vɔ́ jlaɖó. (Hlɔ. 15:33) Fífá e Mawu nɔ na mɛ é jí wɛ tuto ɖagbeɖagbe kpo bǔninɔ jɔ bǔninɔ e sín vivǐ mǐ nɔ ɖu ɖò agun mǐtɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ lɛ é junjɔn. É xɔ akwɛ ɖò nukún mǐtɔn mɛ tawun.​—Ðɛh. 29:11.

10. (a) Huzuhuzu tɛ lɛ ka tíìn ɖò tutoblonunu mǐtɔn mɛ ɖò xwè tɔn nukɔn nukɔntɔn lɛ mɛ? (Kpɔ́n gbàví “ Lee Alɔkpa E Mɛ È Nɔ Ðè Nukúnkpénuwutɔ́ lɛ Ðè É Kpɔ́n Te D’eji Gbɔn É.”) (b) Nùkanbyɔ tɛ lɛ jí mǐ ka na ɖɔ xó dó dìn?

¹⁰ Gbàví “ Lee Alɔkpa E Mɛ È Nɔ Ðè Nukúnkpénuwutɔ́ lɛ Ðè É Kpɔ́n Te D’eji Gbɔn É” sɛ̀ sìn xwè nú huzuhuzu ɖěɖee tíìn ɖò nǔ tuto linu ɖò tutoblonunu ɔ mɛ ɖò xwè tɔn nukɔn nukɔntɔn ɔ mɛ lɛ é. Amɔ̌, nɛ̌ Jehovah ka ‘hɛn siká wá ɖó ganvɔ tɛnmɛ’ ɖò xwè gudogudo tɔn elɔ lɛ mɛ gbɔn Axɔsu mǐtɔn jí gbɛn? Nɛ̌ huzuhuzu enɛ lɛ e tíìn ɖò nukún kpíkpé nǔ wu linu lɛ é ka bló bɔ fífá kpo bǔninɔ kpo e ɖò agun e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ lɛ é mɛ é ka syɛn d’eji gbɔn? Nɛ̌ ye ka ɖò alɔdo hwiɖesunɔ mɛtún ɔ wɛ bɔ a na sɛ̀n “Mawu e nɔ na fífá mǐ ɔ” gbɔn?

11. (a) Huzuhuzu tɛ tuto Biblu kpinkplɔn tɔn ɖé ka dɔn wá ɖò nukúnnúmɔjɛnǔmɛ linu? (b) Etɛ nɔví sunnu ɖěɖee nɔ kpé nukún dó tutoblonunu ɔ wu lɛ é ka kanɖeji bo na wà?

¹¹ Sín 1964 wá 1971 ɔ, nɔví sunnu ɖěɖee ɖò nukún kpé dó tutoblonunu ɔ wu wɛ lɛ é sɔ́ tuto Biblu kpinkplɔn tɔn ɖaxó ɖé ɖ’ayǐ bɔ è gbéjé lee è bló tuto nú agun Klisanwun tɔn xwè kanweko nukɔntɔn ɔ tɔn gbɔn é kpɔ́n. a È mɔ nǔ jɛ wu ɖɔ ɖò hwe ɔ nu ɔ, kplékplé mɛxo lɛ tɔn ɖé wɛ nɔ kpé nukún dó nǔ lɛ wu ɖò agun lɛ mɛ, é nyí mɛxo ɖokpo kpowun ǎ. (Filipunu lɛ 1:1, NWT; xà 1 Timɔtée 4:14.) Hwenu e nɔví sunnu ɖěɖee ɖò nukún kpé dó tutoblonunu ɔ wu wɛ lɛ é mɔ nukúnnú jɛ enɛ wu ganji é ɔ, ye mɔ ɖɔ Jezu e nyí Axɔsu yetɔn é ɖò ali xlɛ́ ye wɛ, bɔ ye ɖò te kpɔ́n wɛ ɖò lee nǔ lɛ na yì ɖó tuto jí ɖò togun Mawu tɔn mɛ gbɔn é linu, bɔ ye kudeji bo na jó yeɖée dó bɔ Axɔsu ɔ na xlɛ́ ali ye. Ye yawu bló huzuhuzu lɛ bonu tutoblonunu ɔ na sɔgbe mlɛ́mlɛ́ xá tuto mɛxo lɛ sísɔ́ tɔn e Biblu sɔ́ ɖ’ayǐ é. Huzuhuzu tɛ lɛ mɔ̌ è ka bló ɖò bǐbɛ̌mɛ 1970 jɛ 1979 tɔn?

12. (a) Huzuhuzu tɛ è ka bló ɖò mɛ ɖěɖee nɔ kpé nukún dó tutoblonunu ɔ wu lɛ é tɛntin? (b) Tinmɛ lee è bló tuto nú Hagbɛ̌ Alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ gbɔn dìn é. (Kpɔ́n gbàví “ Lee Hagbɛ̌ Alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ Nɔ Kpé Nukún Dó Nǔ Axɔsuɖuto ɔ Tɔn lɛ Wu Gbɔn É.”)

¹² Huzuhuzu nukɔntɔn ɔ kàn nɔví sunnu ɖěɖee ɖò nukún kpé dó tutoblonunu ɔ wu wɛ lɛ é ɖesu. Kaka jɛ hwenɛnu ɔ, mɛ tɛnwe e nɔ nɔ gbɛ̌ta nɔví sunnu yí ami dó ɖè enɛ lɛ tɔn mɛ é ɔ, ye wɛ lɛ́ nyí kplékplé titoblonúnǔtɔ́ lɛ tɔn Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania tɔn. Amɔ̌, ɖò 1971 ɔ, è gbló  ada nú gbɛ̌ta enɛ bɔ ye gosin mɛ 7 yì 11 bɔ è sɔ́ nɔ ylɔ ye ɖɔ kplékplé titoblonúnǔtɔ́ lɛ tɔn ɖě ǎ. Mɛ e ɖ’emɛ lɛ é nɔ mɔ ɖɔ emi bǐ ɖò zɛ̌nzɛ̌n, bɔ ɖò xwewu xwewu ɔ, ye mɛ ɖokpo ɖokpo nɔ nyí zinkponɔ mɛjijɛ mɛjijɛ.

13. (a) Tuto tɛ ka w’azɔ̌ nú xwè 40? (b) Etɛ Hagbɛ̌ Alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ ka wà ɖò 1972?

¹³ Huzuhuzu e bɔ d’ewu é kàn agun ɖokpo ɖokpo. Ðò ali tɛ nu? Sín 1932 wá 1972 ɔ, nɔví sunnu ɖokpo wɛ nɔ kpé nukún dó agun ɖokpo wu. Kaka jɛ 1936 ɔ, è nɔ ylɔ nɔví sunnu mɔhun e è sɔ́ é ɖɔ alixlɛ́mɛtɔ́ sinsɛnzɔ́ tɔn. Nukɔnmɛ ɔ, è wá ɖyɔ nyikɔ ɔ, b’ɛ nyí devizɔwatɔ́ agun tɔn, bɔ ɖò gudo mɛ ɔ, é wá nyí nukúnkpénuwutɔ́ agun tɔn. Nɔví sunnu enɛ lɛ e è sɔ́ é nɔ kpé nukún dó ganjininɔ lɛngbɔ̌kpó ɔ tɔn wu kpo kanɖodonǔwu kpo. Hwɛhwɛ ɔ, nukúnkpénuwutɔ́ agun ɔ tɔn nɔ site dó nùɖé lɛ jí dó agun ɔ tamɛ ma kàn linlin Mawu sɛntɔ́ ɖevo e ɖò agun ɔ mɛ lɛ é tɔn byɔ. Amɔ̌, ɖò xwè 1972 vlamɛ ɔ, Hagbɛ̌ Alixlɛ́mɛtɔ́ ɔ sɔnǔ nú huzuhuzu taji ɖé. Etɛ huzuhuzu enɛ ka byɔ?

14. (a) Tuto yɔyɔ̌ tɛ ka bɛ́ azɔ̌ ɖò azǎn nukɔntɔn Kɔnyásun 1972 tɔn? (b) Nɛ̌ titoblonúnǔtɔ́ kplékplé mɛxo lɛ tɔn tɔn ɖé ka nɔ zán wěɖexámɛ e ɖò Filipunu lɛ 2:3 mɛ é gbɔn?

¹⁴ É sɔ́ na nyí nɔví sunnu ɖokpo wɛ è na sɔ́ b’ɛ na nyí nukúnkpénuwutɔ́ ɖò agun ɖokpo ɖokpo nu ǎ, loɔ, è na sɔ́ nɔví ɖevo ɖěɖee sɔgbe ɖò gbigbɔ lixo lɛ é bɔ ye lɔ na nɔ nyí mɛxo agun tɔn lɛ dìn. Ye na nɔ kpɔ́ bo na nyí kplékplé mɛxo lɛ tɔn ɖé bo na kpé nukún dó agun e ɖò xá yetɔn mɛ é wu. Tuto mɛxo  lɛ sísɔ́ tɔn yɔyɔ̌ enɛ bɛ́ azɔ̌ ɖò azǎn nukɔntɔn Kɔnyásun 1972 tɔn. Égbé ɔ, titoblonúnǔtɔ́ kplékplé mɛxo lɛ tɔn tɔn nɔ kpɔ́n éɖée dó mɔ mɛ e ɖò taji hú mɛxo ɖě lɛ é ǎ, loɔ, é “nɔ sɔ́ éɖée hwe hú mɛ bǐ.” (Luk. 9:48) Nɔví sunnu mɛɖesɔhwetɔ́ mɔhun lɛ nyí nyɔna ɖé nú kplékplé nɔví lɛ tɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ é tawun.​—Fili. 2:3.

15. (a) Lè tɛ lɛ tuto e è bló bɔ agun lɛ na nɔ ɖó kplékplé mɛxo lɛ tɔn ɖé é ka hɛn wá? (b) Etɛ ka xlɛ́ ɖɔ Axɔsu mǐtɔn nɔ mɔ nǔ sɛ́dó nukɔn bo nɔ wà nǔ sɔgbe xá?

¹⁵ Tuto e è bló bɔ kplékplé mɛxo lɛ tɔn sín hagbɛ̌ lɛ nɔ má azɔ̌ agun ɔ tɔn lɛ ɖò yeɖée tɛntin é xlɛ́ ɖɔ nǔ lɛ kpɔ́n te tawun. Mǐ ni kpɔ́n lè atɔn elɔ lɛ: Nukɔntɔn e ɖò taji hú bǐ é wɛ nyí ɖɔ tuto ɔ d’alɔ mɛxo lɛ bɔ enyi azɔ̌ e è ɖè nú ye ɖò agun ɔ mɛ é na bo syɛn gbɔn ɖebǔ ɔ, ye nɔ hɛn dó ayi mɛ tawun ɖɔ Jezu wɛ nyí Gǎn nú agun ɔ. (Efɛ. 5:23) Wegɔ ɔ, Nùnywɛxó 15:22 ɖɔ: ‘Mɛ gègě ɖè wě xá mɛ ɔ, è nɔ mɔ nǔ tɔn.’ Ðó mɛxo lɛ nɔ ɖè wě ɖó kpɔ́ dó nǔ e kúnkplá ganjininɔ agun ɔ tɔn ɖò gbigbɔ lixo é jí, bo nɔ lɛ́ ɖótó linlin yeɖée tɔn dó xó ɖé wu wutu ɔ, enɛ nɔ d’alɔ ye bɔ ye nɔ site dó nǔ ɖěɖee sɔgbe kpo nugbodòdó Biblu tɔn lɛ kpo é jí. (Nùx. 27:17) Jehovah nɔ dó nú nǔ e jí ye site dó lɛ é, bɔ enɛ nɔ dɔn nukɔnyiyi wá. Atɔngɔ ɔ wɛ nyí ɖɔ ɖó nɔví mɛxo agun tɔn nǔwukpétɔ́ lɛ sukpɔ́ d’eji wutu ɔ, tutoblonunu ɔ kpéwú bo nɔ sú nukún kpíkpé nǔ wu kpo lɛngbɔ̌ nyínyí kpo sìn dò e fɔ́n bo ɖò jijɛ jí wɛ é. (Eza. 60:3-5) Lin tamɛ kpɔ́n kpɛɖé,  agun hugǎn 27 000 wɛ gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ ɖò 1971, bɔ 2013 ɔ, é ka sukpɔ́ d’eji kaka bo hugǎn 113 000! É ɖò wɛn ɖɔ Axɔsu mǐtɔn mɔ nǔ sɛ́dó nukɔn bo ko na lɛngbɔnyitɔ́ e sín hudo ahwanvu tɔn lɛ ɖó é ye dó hwetɔnnu.​—Micée 5:5, NWT.

16. (a) Azɔ̌ tɛ mɛxo lɛ ka ɖó? (b) Nukún tɛ Biblu Kplɔntɔ́ lɛ ka dó kpɔ́n wusyɛn e Jezu dó lanmɛ nú mɛ ɖɔ è ni “kpé nukún dó lɛngbɔ̌ . . . lɛ wu” é?

¹⁶ Hwenu e Biblu Kplɔntɔ́ lɛ bɛ́ azɔ̌ tlolo é jɛn mɛxo agun lɛ ko mɔ nǔ jɛ wu ɖɔ azɔ̌ emi tɔn wɛ nyí ɖɔ emi na d’alɔ nùɖitɔ́ hàtɔ́ lɛ bɔ ye na kpó ɖò Mawu sɛ̀n wɛ. (Xà Galatinu lɛ 6:10.) Ðò 1908 ɔ, è ɖè xota ɖé tɔ́n dó Atɔxwɛ mɛ b’ɛ ɖɔ xó dó wusyɛn dó lanmɛ nú mɛ Jezu tɔn elɔ jí: “Kpé nukún dó lɛngbɔ̌ ce lɛ wu.” (Jaan 21:15-17) Xota ɔ ɖɔ nú mɛxo lɛ ɖɔ: “É ɖò taji tawun ɖɔ gbè e Gǎn ɔ ɖè nú mǐ b’ɛ kúnkplá lɛngbɔ̌kpó ɔ é ɖó na ɖò tɛn nukɔntɔn mɛ ɖò ayi mǐtɔn mɛ, é wɛ nyí ɖɔ mǐ ɖó na nɔ mɔ nùɖuɖu nina ahwanvu Aklunɔ ɔ tɔn lɛ kpo nukún kpíkpé dó ye kpo dó mɔ wǔjɔmɛ ɖaxó ɖé.” Ðò 1925 ɔ, Atɔxwɛ lɛ́vɔ tɛɖɛ̌ lee lɛngbɔ̌ nyínyí zɔ́ ɔ ɖò taji sɔ́ é jí bo flín mɛxo lɛ ɖɔ: “Agun Mawu tɔn ɔ, éɖesunɔ tɔn wɛ, . . . bɔ agbanɖotananɔ lɛ bǐ na ɖó wǔ e è jɔ ye bɔ ye na wà devizɔ́ nú nɔví lɛ é sín gbè.”

17. Nɛ̌ è ka d’alɔ nukúnkpénuwutɔ́ lɛ bɔ ye huzu lɛngbɔnyitɔ́ nǔwukpétɔ́ lɛ gbɔn?

¹⁷ Nɛ̌ tutoblonunu Jehovah tɔn ka d’alɔ mɛxo lɛ bɔ enyi gan wɛ azɔ̌tuùntuùn yetɔn ɖò lɛngbɔ̌ nyínyí linu nyí ɖ’ayǐ ɔ, é ka huzu kpatagan gbɔn? Gbɔn azɔ̌ kpinkplɔn ye gblamɛ wɛ. Ðò 1959 ɔ, è bló Wemaxɔmɛ Sinsɛnzɔ́ Axɔsuɖuto ɔ Tɔn nukɔntɔn ɔ nú nukúnkpénuwutɔ́ lɛ. Wemaxɔmɛ enɛ ɖokpo sín akpáxwé ɖɔ xó dó xota elɔ jí “Nɔ Sɔ́ Ayi Ðó Mɛ Ðokpo Ðokpo Jí.” È dó wusyɛn lanmɛ nú nɔví sunnu agbanɖotananɔ enɛ lɛ ɖɔ ye ni “bló tuto wɛnjlatɔ́ lɛ biba kpɔ́n ɖò xwé yetɔn lɛ gbè tɔn ɖé.” Akpáxwé ɔ xwlé ali vovo ɖěɖee nu lɛngbɔnyitɔ́ lɛ sixu ba mɛ lɛ kpɔ́n bo hɛn ye lidǒ ɖè é. Ðò 1966 ɔ, Wemaxɔmɛ Sinsɛnzɔ́ Axɔsuɖuto ɔ Tɔn e è vɔ́ jlaɖó é ɖé bɛ́. É ɖɔ xó dó xota elɔ jí “Lee  Azɔ̌ Lɛngbɔ̌ Nyínyí Tɔn Nyí Nǔ Taji Sɔ́ É.” Etɛ ka nyí nǔ taji xota enɛ e jí ye ɖɔ xó dó é tɔn? Nukúnkpénuwutɔ́ lɛ “ɖó na ɖ’alɔ ɖò nukún kpíkpé dó lɛngbɔ̌kpó Mawu tɔn wu mɛ, bɔ ɖò hwe ɖokpo ɔ nu ɔ, ye ka na lɛ́ gbɔ nukún kpé dó xwédo yeɖesunɔ tɔn kpo sinsɛnzɔ́ ɔ kpo wu ǎ.” Ðò xwè gudogudo tɔn e wá yì lɛ é mɛ ɔ, mɛxo lɛ yì wemaxɔmɛ gègě. Etɛ mɛ azɔ̌ e tutoblonunu Jehovah tɔn ɖò kplɔnkplɔn mɛxo lɛ zɔn mǐ yì é ka tɔ́n kɔ dó? Égbé ɔ, agun Klisanwun tɔn ko ɖó nɔví sunnu nǔwukpétɔ́ mɔkpan bɔ ye nyí lɛngbɔnyitɔ́ ɖò gbigbɔ lixo.

18. (a) Azɔ̌ syɛnsyɛn tɛ è ka sɔ́ d’alɔ mɛ nú mɛxo lɛ? (b) Etɛwu Jehovah kpo Jezu kpo ka yí wǎn nú mɛxo azɔ̌syɛnsyɛnwatɔ́ lɛ?

¹⁸ Jehovah wɛ gbɔn Axɔsu mǐtɔn Jezu jí bo sɔ́ mɛxo agun tɔn lɛ bɔ ye ɖò azɔ̌ syɛnsyɛn ɖé wà wɛ. Azɔ̌ tɛ? Ye na kpé nukún dó lɛngbɔ̌ Mawu tɔn lɛ wu ɖò hwenu elɔ lɛ e vɛwǔ hugǎn ɖò hwenuxó gbɛtɔ́ tɔn mɛ é mɛ. (Efɛ. 4:11, 12; 2 Tim. 3:1) Jehovah kpo Jezu kpo yí wǎn nú mɛxo azɔ̌syɛnsyɛnwatɔ́ lɛ tawun ɖó ye nɔ setónú nú wusyɛn dó lanmɛ nú mɛ Biblu tɔn elɔ: “Mi kpé nukún dó mɛ e Mawu sɔ́ dó así nú mi lɛ wu, . . . mi sɔ́ jlǒ ɖagbe dó kpé nukún dó ye wu . . . Mi wà azɔ̌ mitɔn kpodo bibǐ ɖó dó nǔ wǔ kpan; . . . mi ni nyí kpɔ́ndéwú nú lɛngbɔ̌ lɛ.” (1 Pi. 5:2, 3) Mi nú mǐ ni kpɔ́n ali tobutobu e nu Klisanwun lɛngbɔnyitɔ́ lɛ nyí kpɔ́ndéwú nú lɛngbɔ̌kpó ɔ ɖè bo nɔ lɛ́ gɔ́ sò nú fífá kpo awǎjijɛ kpo e nɔ nɔ agun ɔ mɛ é wè.

19. Enyi mɛxo agun tɔn lɛ w’azɔ̌ xá mǐ ɖò sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ ɔ, nɛ̌ é ka nɔ cí nú mǐ?

¹⁹ Nukɔntɔn ɔ, mɛxo lɛ nɔ w’azɔ̌ xá hagbɛ̌ agun ɔ tɔn lɛ. Wɛnɖagbe-Wema wlantɔ́ Luki ɖɔ dó Jezu wu ɖɔ: “Jezu nɔ ɖò toxo ɖaxó lɛ kpodo gletoxo lɛ kpan mɛ gbɔn wɛ, bo nɔ ɖò axɔsuɖuɖu Mawu tɔn ɔ sín Wɛnɖagbe jla wɛ; ahwanvu tɔn wěwe lɛ ka nɔ xwedó è.” (Luk. 8:1) Lee Jezu nɔ jla wɛnɖagbe ɔ xá  mɛsɛ́dó tɔn lɛ gbɔn é ɔ, mɔ̌ ɖokpo ɔ wɛ mɛxo e ɖó kpɔ́ndéwú ɖagbe lɛ é nɔ w’azɔ̌ ɖó kpɔ́ xá nùɖitɔ́ hàtɔ́ yetɔn lɛ ɖò wɛnɖagbejijlazɔ́ ɔ linu gbɔn ɖò égbé. Ye mɔ ɖɔ mɔ̌ wiwa nɔ zɔ́n bɔ agun ɔ nɔ ɖó linlin ɖagbe tawun. Nɛ̌ nǔ ka nɔ cí nú hagbɛ̌ agun ɔ tɔn lɛ dó mɛxo enɛ lɛ wu? Jeannine ee nyí nɔví nyɔnu ɖé bo ɖibla ɖó xwè 90 é ɖɔ: “Azɔ̌ wiwa ɖó kpɔ́ xá mɛxo agun tɔn ɖé ɖò sinsɛnzɔ́ ɔ mɛ nɔ hun ali nú mì bɔ un nɔ ɖɔ xó xá ɛ bo nɔ lɛ́ tuùn mɛ alɔkpa e é nyí é ganji.” Steven ee nyí nɔví sunnu ɖé bo ɖó xwè 35 mɔ̌ é ɖɔ: “Hwenu e mɛxo ɖé w’azɔ̌ xá mì ɖò sinsɛnzɔ́ hɔn ɖé kɔn jɛ hɔn ɖé kɔn tɔn ɔ mɛ é ɔ, un mɔ ɖɔ é jló na d’alɔ mì. Alɔdo mɔhun mimɔ nɔ na mì awǎjijɛ tawun.”

20, 21. Nɛ̌ mɛxo lɛ ka sixu xwedó kpɔ́ndéwú lɛngbɔnyitɔ́ e sín xó lǒ Jezu tɔn ɖɔ é gbɔn? Nǎ kpɔ́ndéwú ɖé. (Lɛ̌ kpɔ́n gbàví “ Mɛbakpɔ́n E Nɔ Na Sínsɛ́n lɛ É.”)

²⁰ Wegɔ ɔ, tutoblonunu Jehovah tɔn kplɔ́n azɔ̌ mɛxo lɛ bonu ye na xlɛ́ mɛ ɖěɖee bú bo ma sɔ́ nɔ dó gbɛ̌ xá agun ɔ ǎ lɛ é ɖɔ nǔ yetɔn nɔ ɖu ayi mɛ nú emi. (Ebl. 12:12) Etɛwu mɛxo lɛ ka ɖó na d’alɔ mɛ mɔhun ɖěɖee awakanmɛ gbɔjɔ na ɖò gbigbɔ lixo lɛ é? Nɛ̌ ye ka ɖó na wà enɛ gbɔn? Lǒ e Jezu dó dó lɛngbɔnyitɔ́ ɖé kpo lɛngbɔ̌ e bú é kpo wu é na xósin lɛ. (Xà Luki 15:4-7.) Hwenu e lɛngbɔnyitɔ́ ɔ ɖó ayi wu ɖɔ lɛngbɔ̌ ɖé hwe é ɔ, é ba ɛ cí nǔ ɖɔ é ɖokpo wɛ é ɖó ɖɔhun. Nɛ̌ mɛxo agun tɔn égbé tɔn lɛ ka nɔ xwedó kpɔ́ndéwú e lɛngbɔnyitɔ́ enɛ zé ɖ’ayǐ é gbɔn? Lee lɛngbɔ̌ e bú é kpó ɖò nǔ xɔ akwɛ nyí wɛ ɖò lɛngbɔnyitɔ́ ɔ nukúnmɛ gbɔn é ɔ, mɔ̌ ɖokpo ɔ jɛn mɛ ɖěɖee bú bo ma sɔ́ nɔ dó gbɛ̌ xá togun Mawu tɔn ǎ lɛ é kpó ɖò nǔ xɔ akwɛ nyí wɛ ɖò mɛxo agun tɔn lɛ nukúnmɛ. Ye nɔ mɔ mɛ e awakanmɛ gbɔjɔ na ɖò gbigbɔ lixo é dó mɔ lɛngbɔ̌ é bú é ɖé, ye nɔ kpɔ́n alɔdido ye dó mɔ hwenu hinhɛn gú ǎ. Hú mɔ̌ ɔ, lee lɛngbɔnyitɔ́ ɔ wá gbeta ɔ kɔn ɖɔ emi na “jɛ ɖokpo e bú é gbé mɛ, kaka bo na yì mɔ ɛ” é ɔ, mɔ̌ ɖokpo ɔ wɛ mɛxo lɛ nɔ ɖè afɔ nukɔntɔn ɔ bo nɔ ba mɛ e awakanmɛ gbɔjɔ na lɛ é mɔ bo nɔ d’alɔ ye.

²¹ Hwenu e lɛngbɔnyitɔ́ e xó lǒ ɔ ɖɔ é mɔ lɛngbɔ̌ ɔ é ɔ, etɛ é ka wà? É sɔ́ ɛ dɛ̌dɛ̌ bo “sɔ́ ɛ nyì kɔlivla mɛ” lobo kplá ɛ wá lɛngbɔ̌kpó ɔ mɛ. Mɔ̌ ɖokpo ɔ, gbɔn xógbe kpo nǔwiwa xomɛnyínyɔ́ tɔn lɛ kpo gblamɛ ɔ, mɛxo ɖé sixu d’alɔ mɛ e awakanmɛ gbɔjɔ na ɖò gbigbɔ lixo é ɖé b’ɛ na site dɛ̌dɛ̌, bo na lɛkɔ wá agun ɔ mɛ. Nǔ e jɛ dó Victor e nyí nɔví sunnu ɖé ɖò Aflika bo ɖó gbɛ̌dido xá agun ɔ te é wu é nɛ. É ɖɔ: “Ðò xwè tantɔn e awakanmɛ gbɔjɔ mì na lɛ é vlamɛ ɔ, mɛxo lɛ kpó ɖò tintɛnkpɔn bo na d’alɔ mì wɛ.” Etɛ ka sísɛ́ ɛ hugǎn? É tinmɛ ɖɔ: “Gbè ɖokpo ɔ, John e nyí mɛxo agun tɔn ɖé bɔ nyì kpo é kpo yì Wemaxɔmɛ Sinsɛnzɔ́ Gbexosin-Alijitɔ́ Tɔn é wá ba mì kpɔ́n, bo xlɛ́ mì fɔtóo e é ɖè nú mǐ ɖò wemaxɔmɛ ɔ hwenu lɛ é ɖé lɛ. Ye flín nǔ ɖagbeɖagbe gègě mì bɔ awǎjijɛ e un ɖó hwenu e un ɖò Jehovah sɛ̀n wɛ é jɛ jlòjló mì jí.” Ee John ba Victor kpɔ́n gudo é ɔ, é sɔ́ lín có é lɛkɔ wá agun ɔ mɛ ǎ. Égbé dìn ɔ, é ko lɛ́vɔ nyí gbexosin-alijitɔ́. É ɖò wɛn ɖɔ mɛxo agun tɔn wanyiyinɔ lɛ nɔ zɔ́n bɔ mǐ nɔ ɖó awǎjijɛ tawun.​—2 Kɔ. 1:24. b

22. Nɛ̌ hwɛjijɔ kpo fífá kpo ka nɔ bló bɔ bǔninɔ agun Klisanwun tɔn tɔn ka nɔ syɛn d’eji gbɔn? (Lɛ̌ kpɔ́n gbàví “ É Jiwǔ nú Mǐ.”)

²² Lee mǐ ko mɔ gbɔn ɖò bǐbɛ̌mɛ é ɔ, Jehovah ɖɔ ɖ’ayǐ ɖɔ hwɛjijɔ kpo fífá kpo na ɖò kpɔ́ sù d’eji wɛ ɖò togun Mawu tɔn tɛntin. (Eza. 60:17) Nǔ wè enɛ lɛ bǐ wɛ nɔ na hlɔnhlɔn bǔninɔ agun ɔ tɔn. Ðò ali tɛ lɛ nu? Nú nǔ e kàn hwɛjijɔ é ɔ, “Mawu . . . ɔ, Jehovah ɖokpo wɛ.” (Sɛ́n. 6:4, NWT) Nugbodòdó tɔn jlɔ̀jlɔ́ e è na zán ɖò agun e ɖò tò elɔ mɛ lɛ é mɛ é gbɔn vo nú ee è na zán ɖò agun e ɖò tò ɖevo mɛ lɛ é mɛ é ǎ. Nugbodòdó tɔn ɖěɖee kúnkplá nǔ ɖagbe kpo nǔ nyanya kpo lɛ é ɔ, ɖokpo wɛ, nugbodòdó ɖokpo ɔ wɛ “mɛɖeɖóvo Mawu tɔn lɛ sín agun lɛ bǐ” nɔ xwedó. (1 Kɔ. 14:33) Enɛ wu ɔ, enyi agun lɛ nɔ xwedó nugbodòdó Mawu tɔn lɛ ɔ kɛɖɛ jɛn ye na yì nukɔn. Nú nǔ e kàn fífá é ɔ, enyi vivǐ tɔn kɛɖɛ wɛ Axɔsu mǐtɔn jló ɖɔ mǐ ni ɖu ɖò agun ɔ mɛ ǎ, loɔ, é lɛ́ jló ɖɔ mǐ ni “nɔ jɛ tagba, nú fífá na dó tíìn.” (Mat. 5:9) Enɛ wu ɔ, mǐ nɔ “ba nǔ e nɔ dɔn fífá wá” lɛ é. Mǐ nɔ ɖè afɔ nukɔntɔn ɔ bo na dó ɖeɖɛ gbemanɔkpɔ́ e sixu tɔ́n ɖò mǐ tɛntin lɛ é. (Hlɔ. 14:19) Mɔ̌ mɛ ɔ, mǐ nɔ gɔ́ sò nú fífá kpo bǔninɔ agun mǐtɔn tɔn kpo.​—Eza. 60:18.

23. Ði Jehovah sɛntɔ́ lɛ ɔ, etɛ sín vivǐ mǐ ka nɔ ɖu égbé?

²³ Ðò Abɔxwísun 1895 tɔn mɛ hwenu e Atɔxwɛ ɖɔ tuto mɛxo lɛ sísɔ́ tɔn xó azɔn nukɔntɔn ɔ é ɔ, nɔví sunnu agbanɖòtananɔ lɛ lɔ ɖè jlǒ nùjɔnǔ tɔn xlɛ́. Gbɔn nɛ̌ é? Ye jló ɖɔ nǔ ni nyí mɔ̌ bo lɛ́ xoɖɛ ɖɔ huzuhuzu yɔyɔ̌ enɛ e è bló ɖò nǔ tito linu é na d’alɔ togun Mawu tɔn b’ɛ na nɔ bǔ. Jehovah gbɔn Axɔsu mǐtɔn jí bo vɔ́ nǔ lɛ jlaɖó kpɛɖé kpɛɖé ɖò nǔ tito linu; enyi mǐ kpɔ́n gudo sɛ́dó bo mɔ lee enɛ zɔ́n bɔ bǔ e mǐ ɖè bo ɖò Mawu sɛ̀n wɛ é nɔ syɛn d’eji gbɔn é ɔ, é nɔ sù nukún mǐtɔn mɛ. (Ðɛh. 99:4) Nǔ e mɛ é tɔ́n kɔ dó é wɛ nyí ɖɔ égbé ɔ, togun Jehovah tɔn e gbɔn gbɛ̀ ɔ bǐ mɛ é bǐ nɔ ɖó awǎjijɛ ɖó mǐ nɔ xwedó “ayixa ɖokpo ɔ,” bo nɔ “zán gbɛ̀ gbɔn alɔkpa ɖokpo ɔ,” lobo nɔ sɛ̀n “Mawu e nɔ na fífá mǐ ɔ” gbèkplí gbèkplí.​—2 Kɔ. 12:18; xà Sofoníi 3:9.