1, 2. (a) Atongoi ma ndĩni meekie ata nĩ kenda masiĩĩe wĩa wa kũtavanyʼa, ĩndĩ namo atũmwa meekie ata? (b) Nĩkĩ atũmwa mataaeka kũtavanyʼa o na meewa maikeke ũu?

 ĨVINDA ĩkuvĩ ĩtina wa Vendekosito, mwaka wa 33, Satani nĩwambĩĩie kũthĩnyʼa kĩkundi kya Kĩklĩsto kĩla kyaĩ Yelusaleme. Oonie yĩu ne yo ĩvinda yaĩlĩte nũndũ kĩkundi kĩu kyaĩ o na syumwa mbũthũ kuma kyambĩĩwʼa. Endaa kũkĩmina mbee wa kĩtanamba kwĩkinyĩa. Ĩtina wa kavinda kakuvĩ, Satani nĩwatũmĩie atongoi ma ndĩni nĩ kenda masiĩĩe wĩa wa kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ. Ĩndĩ, atũmwa nĩmaendeeie kũtavanyʼa na ũkũmbaũ, na aũme na aka aingĩ ‘mamwĩtĩkĩla Mwĩaĩi.’—Meko 4:18, 33; 5:14.

² Kwondũ wa ũu, avĩnganĩsya asu nĩmeewie woo mũno, na mambĩĩa kũmanyamasya atũmwa ĩngĩ kwa kũmekya onthe yela. Ĩndĩ, mũlaĩka wa Yeova nĩwookie ũtukũ na amavingũĩa mĩomo ya yela, na kwakya tene masyokea wĩa woo wa kũtavanyʼa! Atũmwa asu nĩmakwatiwe ĩngĩ na matwawa mbee wa anene, na anene asu mamatavya kana nĩmatũlĩte mwĩao ũla wamavatĩte kũtavanyʼa. O na ũu wĩ o vo, atũmwa nĩmamasũngĩie me na ũkũmbaũ na mamea atĩĩ: “Mũvaka tũmwĩwʼe Ngai [ta we Mũsumbĩ] mbee wa kũmewʼa andũ.” Ũndũ ũsu nĩwathatisye anene asu, nginya menda “kũmoaa” atũmwa. Ĩndĩ saanĩ o ũsu, Kamalieli ũla waĩ mũmanyĩsya wa Mĩao wanengetwe ndaĩa, nĩwamakanisye anene asu akĩmea: “Ĩsũvĩei . . . Ĩsiĩĩei na andũ aa, mũmaeke” mathi. Ũndũ wa ũsengyʼa nĩ kana, anene asu nĩmeethukĩĩisye ũkanyʼo ũsu na mamaeka atũmwa mathi. Aũme asu aĩkĩĩku meekie ata mamina kũlekwʼa? Mayaakwatwa nĩ wia, ĩndĩ nĩmaendeeie “kũmanyĩsya na kũtavanʼya ũvoo mũseo wa Yesũ kana nĩwe Klĩsto.”—Meko 5:17-21, 27-42; Nth. 21:1, 30.

3, 4. (a) Nĩ nzĩa yĩva Satani wĩthĩĩtwe aitũmĩa kwa ĩvinda yĩasa kũnyamasya andũ ma Ngai? (b) Nĩ kyaũ tũũneenea kĩlungunĩ kĩĩ na nthĩnĩ wa ilungu ilĩ ila iatĩĩe?

³ Ĩkoani yĩu ya mwaka wa 33 nĩyo yaĩ ya mbee kũtwawa kotinĩ kũvĩnga kĩkundi kya Kĩklĩsto, ĩndĩ ti yo yaĩ ya mũthya. (Meko 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) O na ũmũnthĩ, Satani nũendeee kũtũmĩa ala mavĩngaa ũthaithi wa wʼo nĩ kenda masukume silikalĩ ikũne maluvuku wĩa witũ wa kũtavanyʼa. Avĩnganĩsya asu nĩmethĩĩtwe mayasya kana andũ ma Ngai nĩmatũlaa mĩao kwa nzĩa syĩ kĩvathũkanyʼo. Kwa ngelekanyʼo, maasyaa kana ithyĩ twĩ andũ ma ithokoo. O na ĩngĩ nĩmaasyaa kana ithyĩ nĩtũvĩngaa silikalĩ, na twĩ atandĩthya. Ĩndĩ ana-a-asa nĩmaendaa kotinĩ ĩla vendeka, nĩ kana monanyʼe maũndũ asu ti ma wʼo. Ũu ũtumĩte kwĩthĩwa ata? Motwi ala koti wumĩtye kwa ĩvinda ya myaka kauta mĩvĩtu matumĩte kwĩthĩwa ata kwaku? Ekai tũkunĩkĩle makoani o  mavũthũ nĩ kana twone ũndũ matetheesye “kũwũkitĩa na kũlũlũmĩlya ũla ũvoo mũseo,” kana kwa ndeto ingĩ, kũũtetea na kũũlũlũmĩĩlya kĩ-mĩao ũvoo ũsu.—Avi. 1:7.

⁴ Nthĩnĩ wa kĩlungu kĩĩ nĩtũũneenea ũndũ twĩthĩĩtwe tũiwũkitĩa ũthasyo witũ wa kũtavanyʼa. Nasyo ilungu ilĩ ila iatĩĩe niũneenea ĩũlũ wa matambya amwe twosete kwosana na mĩao nĩ kana twĩthĩwe tũtonya kũendeea kwĩvathana na nthĩ, na kũatĩĩa myolooto ya Ũsumbĩ.

5. Mũthyanĩ wa myaka ya 1930, nĩkĩ atavanyʼa ma Ũsumbĩ makwatiwe, na nĩ ĩtambya yĩva ala matongoesye masũanĩie kwosa?

⁵ Mũthyanĩ wa myaka ya 1930, taoni na kaondi sya Amelika nĩsyatwie kũlasimĩthya Ngũsĩ sya Yeova syose laĩsenzi ya kũtavanyʼa. Ĩndĩ ana-a-asa nĩmaleile kwĩka ũu. Maleile nũndũ nĩmeesĩ kana mũndũ nũtonya kũvenwa laĩsenzi. O na ĩngĩ, nĩmeesĩ kana vai silikalĩ yĩ na ũkũmũ wa kũlikĩlĩĩla mwĩao ũla Yesũ ũnengete Aklĩsto, wa kũtavanyʼa ĩũlũ wa Ũsumbĩ. (Mko. 13:10) Kwondũ wa ũu, atavanyʼa aingĩ ma Ũsumbĩ nĩmakwatiwe, na ũu watuma ala matongoesye ũseũvyo wa Yeova ĩvindanĩ yĩu matwʼa kũthi kotinĩ. Mendaa kwonanyʼa kana silikalĩ ya nthĩ ĩsu nĩyatũlĩte mĩao kwa kũsiĩĩa Ngũsĩ sya Yeova kũendeesya ũthaithi wasyo syĩ na ũthasyo. Mwaka wa 1938, ve ũndũ weethĩiwe ũla watumie koti wĩka ũtwi wa vata mũno. Kweethĩiwe ata?

6, 7. Nĩ ũndũ mwaũ wakwatie Cantwell na mũsyĩ wake?

⁶ Twĩ Wakelĩ kwakya, Matukũ 26, Mwei wa 4, 1938, Newton Cantwell, ũla waĩ na myaka 60, na mũka wake Esther, vamwe na syana syoo Henry, Russell, na Jesse nĩmaendie kũtavanyʼa New Haven, Connecticut. Onthe me atano maĩ mavainia ma mwanya (kana atavanyʼa ma ĩvinda yonthe). Nĩmeesĩ kana nĩmatonya kũlea kũsyoka mũsyĩ mũthenya ũsu. Nĩkĩ? Maĩ manakwatwa mavinda angĩ meana ũna, kwoou nĩmeesĩ nĩmatonya kũkwatwa ĩngĩ. Ĩndĩ ũu ndwaamatũla ngoo makaeka kũtavanyʼa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Cantwell na mũsyĩ wake maendie New Haven na ngalĩ ilĩ nini. Newton atwaĩte ngalĩ ĩla matũmĩaa kwake mũsyĩ, na akuĩte mavuku maeleetye ĩũlũ wa Mbivilia, na inanda itonya kũkuĩka na moko. Nake Henry ũla waĩ na myaka 22, atwaĩte ngalĩ yaĩ na sivika. Ĩndĩ o tondũ masũanĩaa, nĩmeekĩiwe mbĩnĩ nĩ volisi ĩtina wa masaa o manini.

⁷ Russell, ũla waĩ na myaka 18, nĩwe wambie ũkwatwa, na ĩndĩ ĩtina wa vau Newton na Esther makwatwa. Jesse, ũla waĩ na myaka 16, aĩ vaasanga namo na nĩwoonie asyai make na mwana-a-inyia maikwatwa nĩ volisi. Nake Henry atavanasya vandũ vangĩ o taoninĩ ĩsu, kwoou Jesse atiiwe e weka. O na vailyĩ ũu, nĩwaendeeie kũtavanyʼa aitũmĩa kĩnanda. Aũme elĩ ma ndĩni ya Katholeki nĩmendie kwĩthukĩĩsya ũvoo walekotiĩtwe wa Mwana-a-asa Rutherford. Ũvoo ũsu waĩ na kyongo, “Amaitha.” O maendeee kwĩthukĩĩsya, aũme asu nĩmathatie mũno nginya menda kũmũkũna Jesse. Ĩndĩ auma vala maĩ auĩtye, na ĩtina wa  ĩvinda ĩkuvĩ akwatwa nĩ volisi na avingĩwa. Mwĩĩtu-a-asa Cantwell ndaasikatwa, ĩndĩ mũũme wake Cantwell na syana syake, Jesse na Russell, nĩmasikatiwe. O vamwe nou, nĩmalekilwʼe mũthenya o ũsu, ĩtina wa kũĩva mbondi.

8. Nĩkĩ koti watwie kana Jesse Cantwell aĩ na ĩvĩtyo ya kũete ithokoo?

⁸ Ĩtina wa myei mĩvũthũ, twĩ Mwei wa 9, 1938, Cantwell na syana syake nĩmatwaiwe kotinĩ ũla waĩ New Haven. Mwana-a-asa Newton, Russell, na Jesse nĩmasikatiwe na matwʼĩĩwa kana me na ĩvĩtyo ya kũsangĩthya mbesa mate na laĩsenzi. O na kũtwʼĩka nĩmatwaie ĩkoani yĩu ĩngĩ Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Connecticut, koti ũsu nĩwatwie kana Jesse aĩ na ĩvĩtyo ya kũete ithokoo. Nĩkĩ? Nũndũ ala aũme elĩ meethũkĩĩisye ũla ũvoo walekotiĩtwe nĩmaumisye ũkũsĩ kotinĩ, na masya kana ũvoo ũsu nĩwaneeneete maũndũ mathũku ĩũlũ wa ndĩni yoo, na ũu wamewʼĩthya woo. Nĩ kana mavĩnge ũtwi wa Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Connecticut, ana-a-asa ala matongoesye ũseũvyo wa Yeova nĩmatwaie ĩkoani yĩu Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika.

9, 10. (a) Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika waumisye ũtwi wĩva kwelekela Cantwell na mũsyĩ wake? (b) Tũtethekaa ata kumana na ũtwi ũsu?

⁹ Kwambĩĩa Matukũ 29, Mwei wa 3, 1940, mũsili mũnene wa makoani weetawa Charles E. Hughes na asili angĩ nyanya ala mamũtetheeasya, nĩmeethukĩĩisye Mwana-a-asa Hayden Covington, ũla waĩ wokili wa Ngũsĩ sya Yeova. a Ĩla wokili wa koti wa Connecticut watatie kũelesya kana Ngũsĩ sya Yeova nĩ andũ ma ithokoo, mũsili ũmwe akũlilye atĩĩ: “Yo tyo twĩsĩ kana ũvoo ũla Klĩsto Yesũ watavanasya ndwendekete nĩ andũ aingĩ?” Nake wokili  wa koti wa Connecticut asũngĩa atĩĩ: “Ũu nĩwʼo, na ethĩwa ndikũlwa, Mbivilia nĩeleetye nesa ũndũ ũla wamũkwatie Yesũ nũndũ wa kũtavanyʼa ũvoo ũsu.” Ndeto isu syake nĩsyoonanisye maũndũ ũtheinĩ vyũ, nũndũ ateũmanya, wokili ũsu nĩwavwʼananĩthisye Ngũsĩ sya Yeova na Yesũ, namo ala mamasikatĩte amavwʼananyʼa na ala mamũsilĩile Yesũ! Matukũ 20, Mwei wa 5, 1940, asili onthe ma Koti ũsu nĩmaumisye ũtwi mũseo kwelekela Ngũsĩ sya Yeova.

¹⁰ Nĩkĩ ũtwi ũsu wa Koti waĩ wa vata? Waĩ wa vata nũndũ nĩwateteie andũ onthe ma Amelika meethĩwa na ũthasyo wa kũendeesya maũndũ ma ndĩni mateũlikĩlĩĩlwa nĩ silikalĩ ĩla nene, silikalĩ sya kaondi, kana kanzũ. O na ĩngĩ, Koti ũsu nĩwaisye kana ũndũ ũla Jesse weekĩte “ndwaĩ . . . ũtonya kũete ithokoo.” Kwoou ũtwi wa Koti ũsu woonanyʼa ũtheinĩ kana Ngũsĩ sya Yeova ti andũ ma ithokoo. Ũtwi ũsu waĩ ũsindi mũnene ta kĩ kwa athũkũmi ma Ngai! Tũtethekete ata kumana nawʼo? Mwana-a-asa ũmwe wokili aĩtye atĩĩ: “Ũthasyo wa kũendeesya maũndũ ma ũthaithi witũ vate wia wa kwĩkĩĩwa isiĩĩi nũtũtetheeasya kũtavya andũ isionĩ kwitũ ũvoo ũtonya kũtuma methĩwa na wĩkwatyo.”

11. Ana-a-asa ma Canada maĩ na kambeini ya kwĩka ata, na nĩkĩ?

¹¹ Myakanĩ ya 1940, Ngũsĩ sya Yeova nthĩ ya Canada nĩsyavĩngawa mũno. Kwoou mwaka wa 1946, ana-a-asa mambĩĩa kambeini ya mĩthenya 16 ya kũnyaĩĩkya tulakiti ĩla yaĩ na kyongo, Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada (Kĩmena kya Kaondi ya Quebec Kwelekela Ngai na Klĩsto na Ũthasyo wa Ũthaithi Nĩ Nthoni kwa Canada Yonthe). Kwĩsĩla kambeini ĩsu nĩmoonanisye kana silikalĩ nĩyamasiĩĩte kwĩthĩwa na ũthasyo wa kũthaitha. Tulakiti ĩsu ya mathangũ ana nĩyaeleetye ũtheinĩ ĩũlũ wa ithokoo ila syaumanaa na atongoi ma makanisa, ũndũ ana-a-asa manyamaawʼa nĩ volisi, na kũthĩnwʼa nĩ andũ ma Quebec. Yaĩtye, “Ngũsĩ sya Yeova no iendeee kũkwatwa vate kĩtumi kyosanĩte na mĩao.” O na ĩngĩ tulakiti ĩsu nĩyaĩtye kana “ve maũndũ vakuvĩ 800 ala Ngũsĩ sya Yeova sya Greater Montreal isikatĩwe.”

12. (a) Ala mavĩngaa ĩla kambeini ya kũnyaĩĩkya tulakiti meekie ata? (b) Ana-a-asa maitũ masikatĩwe ĩvĩtyo yĩva? (Ĩngĩ sisya maelesyo ma kwongeleela.)

¹² Ĩtina wa kũnyaĩĩkwʼa kwa tulakiti ĩsu, mũtongoi wa silikalĩ ya Quebec, ũla weetawa Maurice Duplessis, e ngwatanĩo na mũtongoi wa Katholeki weetawa Villeneuve, nĩwaisye kana Ngũsĩ sya Yeova syaĩle “kũkitwa vate tei.” Kwondũ wa ũu, makoani ala matwaawa kotinĩ nĩmongelekile kuma 800 nginya 1,600. Mwĩĩtu-a-asa ũmwe, mũtavanyʼa wa ĩvinda yonthe, aisye atĩĩ: “Volisi syatũkwataa mavinda maingĩ mũno ũkethĩa o na tũitonya kũmatala.” Ngũsĩ ila syakwatawa iinengane tulakiti ĩsu syasikatĩawa ĩvĩtyo ya kũtumbĩthya “ũvoo wa kũvĩnga silikalĩ.” b

13. Naaũ maĩ ma mbee kũtwawa kotinĩ masikatĩwe ĩvĩtyo ya kũvĩnga silikalĩ, na koti waumisye ũtwi mwaũ?

¹³ Mwaka wa 1947, Mwana-a-asa Aimé Boucher na eĩtu make elĩ: Gisèle ũla waĩ na myaka 18, na Lucille ũla waĩ na myaka 11,  nĩmo maĩ ma mbee kũtwawa kotinĩ masikatĩwe ĩvĩtyo ya kũvĩnga silikalĩ. Nĩmanenganĩte ĩla tulakiti (Quebec’s Burning Hate) kĩsionĩ kĩmwe kyaĩ vakuvĩ na mũũnda woo, ũla waĩ tũlĩmanĩ twĩ ĩtheo wa taoni ya Quebec. Ĩndĩ ti ũndũ waĩ ũtonyeka kwa andũ ta asu kũete ithokoo. Mwana-a-asa Boucher aĩ mũndũ wĩnyivĩtye na mũuu, ũla watethasya wĩa kalũndanĩ kake ate na ũndũ na mũndũ. Mavinda kwa mavinda Boucher nĩwaendaa taoni na kakalĩ ka kũkuswʼa nĩ mbalasi. O na vailyĩ ũu, we na mũsyĩ wake nĩmakwatiwe nĩ maũndũ ala mawetetwe tulakitinĩ ĩsu. Mũsili wa ĩkoani yĩu ũla wamenete Ngũsĩ sya Yeova, nĩwaleile ũkũsĩ ũla woonanasya kana Boucher na eĩtu make mayaĩ na mavĩtyo. Vandũ va ũu, nĩweetĩkĩlanile na ngalĩko ĩla yasikatanĩte ĩkasya kana tulakiti ĩsu nĩyaetete ithokoo, na kwoou asya kana Boucher na eĩtu make maĩ na mavĩtyo. Kwa kwĩka ũu, mũsili ũsu oonanisye kana nĩ ũthũku kũneena ũla wʼo! Mwana-a-asa Aimé na mwĩĩtu wake Gisèle, nĩmatwʼĩĩwe kana maĩ na mavĩtyo ma kũnyaĩĩkya ũvoo wa kũvĩnga silikalĩ. O nake Lucille nĩwavingĩiwe yela mĩthenya ĩlĩ. Kwoou, ana-a-asa nĩmaendie Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa nthĩ ya Canada, na koti ũsu weetĩkĩla kwĩthukĩĩsya ĩkoani yĩu.

14. Ana-a-asa ma Quebec meekie ata ĩvindanĩ yĩla manyamaawʼa?

¹⁴ Ĩvindanĩ yĩu ana-a-asa na eĩtu-a-asa ma Quebec nĩmaendeeie kũtavanyʼa na ũkũmbaũ ũvoo ĩũlũ wa Ũsumbĩ, na kweethĩwa na mosyao maseo, o na kau no maendeeie kũthĩnwʼa. Kwa ĩvinda ya myaka ĩna ĩtina wa kwambĩĩwʼa kwa kambeini ya kũnyaĩĩkya tulakiti mwaka wa 1946, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyongelekile Quebec kuma 300 nginya 1,000! c

15, 16. (a) Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Canada waumisye ũtwi mwaũ kwelekela Boucher na mũsyĩ wake? (b) Kũsinda ĩkoani yĩu kwatetheeisye ata ana-a-asa na andũ ala angĩ?

¹⁵ Ĩkoani ya Aimé Boucher nĩyeethukĩĩiwʼe Mwei wa 6, 1950, nĩ asili kenda ma Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Canada. Na myei thanthatũ ĩtina wa vau, twĩ Matukũ 18, Mwei wa 12, 1950, Koti ũsu nĩwaumisye ũtwi mũseo kwelekela Ngũsĩ sya Yeova. Nĩkĩ? Mwana-a-asa Glen How, wokili wa Ngũsĩ sya Yeova nĩwaeleisye kana Koti nĩweetĩkĩlile ũkũsĩ wa ngalĩko ĩla yasikatĩtwe, ũla waĩtye kana “kũvĩnga silikalĩ” nĩ kwosa ĩtambya yĩtonya kũtuma andũ methĩwa na ithokoo na kũleana na silikalĩ ĩla ĩsumbĩkĩte. Ĩndĩ, tulakiti ĩsu “ndyaĩ na ũndũ ũtonya kũete ithokoo ta isu, na kwoou yatũmĩĩtwe o ta nzĩa ya kwĩyĩelesya ĩla yĩtĩkĩlĩtwʼe nĩ mĩao.” Mwana-a-asa ũsu ongeleeile kwasya ũũ: “Nĩneeyoneie ũndũ Yeova watũtetheeisye kũsinda ĩkoani yĩu.” d

¹⁶ Vate nzika, ũtwi wa Koti ũsu waĩ ũsindi mũnene kwa Ũsumbĩ wa Ngai. Ũtwi ũsu woonanisye kana makoani ala angĩ onthe 122 maĩ kotinĩ mayaĩ na mũsingi. Nthĩnĩ wa makoani asu Ngũsĩ sya Yeova sya Quebec syasikatĩwe kũandĩka ũvoo wa kũvĩnga silikalĩ. O na ĩngĩ, ũtwi ũsu woonanisye kana andũ ma Canada na ma nthĩ ila syasumbĩkĩtwe tene nĩ Britain, maĩ na ũthasyo wa kwĩtetea ĩla silikalĩ yatũmĩa ũkũmũ wayo naĩ. Ũndũ ũngĩ nĩ kana, ũsindi ũsu nĩwasiĩĩie makanisa na silikalĩ ya Quebec kũlikĩlĩĩla ũthasyo ũla Ngũsĩ sya Yeova syaĩ nawʼo kwosana na mĩao. e

17. Silikalĩ imwe itatĩte ata kũsiĩĩa wĩa witũ wa kũtavanyʼa?

¹⁷ O ta Aklĩsto ma ĩvinda ya atũmwa, athũkũmi ma Yeova ũmũnthĩ ‘maithũkasya ndeto ya Ngai’ kwa kũmĩtandĩthya. (Soma 2 Akolintho 2:17.) O na ũu wĩ o vo, silikalĩ imwe nĩtataa kũsiĩĩa wĩa witũ wa kũtavanyʼa, iitũmĩa mĩao ĩla ĩkonetye viasala. Ekai yu tũkunĩkĩle makoani elĩ vala ũtwi waĩ wĩkwe nĩ kenda vamanyĩke kana Ngũsĩ sya Yeova nĩ atandĩthya kana nĩ atavanyʼa.

18, 19. Silikalĩ ya Denmark yatatie ata kũsiĩĩa wĩa witũ wa kũtavanyʼa?

¹⁸ Denmark. Ĩtukũ 1, Mwei wa 10, 1932, nĩvaumiwʼe mwĩao ũla waĩtye kana nĩ ĩvĩtyo kũthoosya mavuku mũndũ ate na laĩsenzi. Ĩndĩ ana-a-asa mayaaosa laĩsenzi o na ĩmwe. Mũthenya ũla waatĩĩe, atavanyʼa atano matindie maitavanyʼa taoninĩ ya Roskilde, ĩla yĩ kĩlomita mbee wa 30 ũthũĩlonĩ wa sua wa taoni ĩla nene yĩtawa Copenhagen. Ĩ ya mawĩoo, nĩmamanyie kana August Lehmann, ũla matavanasya nake ndaĩ vo. Aĩ anakwatwa ayĩwa kana athooasya syĩndũ ate na laĩsenzi.

¹⁹ Matukũ 19, Mwei wa 12, 1932, Mwana-a-asa August Lehmann nĩwatwaiwe kotinĩ. Aisye kana ndathooasya mavuku, ĩndĩ athokeaa andũ aimanenga mavuku maeleetye ĩũlũ wa Mbivilia. Koti nĩweetĩkĩlanile na ndeto syake. Waisye atĩĩ: “Ũla ũsikatĩtwe . . . nũtonya kwĩanĩsya mavata make, na ndakwataa mbesa kwĩsĩla mavuku asu, o na nde na kĩeleelo kya kwĩka ũu, vandũ va ũu, wĩa ũsu ũtumĩte akwata wasyo.” Kwoou koti nĩwakwatie mbau Ngũsĩ sya Yeova, na watwʼa kana wĩa ũla Lehmann watethasya wa kũnengane mavuku “ndũtonya kwoswa ta viasala.” O na vailyĩ ũu, amaitha ma andũ ma Ngai nĩmavangĩte kũsiĩĩa vyũ wĩa wa kũtavanyʼa nthĩ ĩsu. (Sav. 94:20) Kwoou, mũsikatani wa silikalĩ ya Denmark atwaa ĩkoani yĩu Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa nthĩ ĩsu. Ana-a-asa meekie ata?

20. Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Denmark waumisye ũtwi mwaũ, na ana-a-asa meekie ata?

²⁰ Kyumwa kĩmwe mbee wa Koti Ũla Mũnene Vyũ kwĩthukĩĩsya ĩkoani yĩu, Ngũsĩ sya Yeova sya nthĩ ya Denmark nĩsyongelile kĩthito wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Na Wakelĩ, Matukũ 3, Mwei wa 10, 1933, Koti ũsu watangaasa ũtwi wawʼo. Nĩweetĩkĩlanile na koti ũla mũnini kana, August Lehmann nde mwĩao watũlĩte. Ũtwi ũsu nĩwanengie Ngũsĩ ũthasyo wa kũtavanyʼa vate kĩsiĩĩi. Na nĩ kana ana-a-asa na eĩtu-a-asa monanyʼe kana nĩmeũmũtũngĩa Yeova mũvea nũndũ wa kũsinda ĩkoaninĩ yĩu, nĩmeethĩiwe na kĩthito kingangĩ wĩanĩ wa kũtavanyʼa. Kuma ĩvinda yĩu, ana-a-asa maitũ ma Denmark nĩmethĩĩtwe mayĩendeesya wĩa woo wa kũtavanyʼa mateũlikĩlĩĩlwa nĩ silikalĩ.

21, 22. Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika waumisye ũtwi mwaũ kwelekela Mwana-a-asa Murdock?

²¹ Amelika. Wakyumwa Matukũ 25, Mwei wa 2, 1940, Mwana-a-asa Robert Murdock, Jr., ũla waĩ vainia, na Ngũsĩ ingĩ mũonza nĩmakwatiwe maitavanyʼa taoninĩ ya Jeannette, ĩla yĩ vakuvĩ na Pittsburgh, Pennsylvania. Nĩmasikatiwe na matwʼĩĩwa kana maĩ na mavĩtyo ma kũnengane mavuku vate laĩsenzi. Nĩmatwaie  ĩkoani yĩu Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Amelika, na koti ũsu weetĩkĩla kũyĩthukĩĩsya.

²² Matukũ 3, Mwei wa 5, 1943, Koti Ũla Mũnene Vyũ nĩwatangaasie ũtwi wawʼo, ũla wateteie Ngũsĩ sya Yeova. Koti ũsu nĩwaleile mũvango wa kwosa laĩsenzi nũndũ kwĩka ũu “kwaĩ kũtonya kũsiĩĩa Ngũsĩ iikatanĩe ũthasyo ũla inengetwe kwosana na mĩao.” O na ĩngĩ Koti ũsu nĩwavĩndũie mwĩao ũla waumĩtwʼe nĩ atongoi ma taoni ĩsu, na wasya kana mwĩao ũsu “nĩwavatĩte [Ngũsĩ] ũthasyo wa kũnyaĩĩkya ũvoo, o na nĩwamasiĩĩte kwĩthĩwa na ũthasyo wa kũendeesya maũndũ ma ũthaithi.” Aitangaasa ũtwi ũsu, mũsili wa makoani William O. Douglas aisye kana wĩa wa Ngũsĩ sya Yeova “ti o kũtavanyʼa kwʼoka kana kũnengane mavuku kwʼoka, ĩndĩ nĩ maũndũ asu elĩ.” Ongeleeile kwasya atĩĩ: “Ũthasyo wa kũnengane mavuku waĩle kũnewa ndaĩa . . . o tondũ ũthasyo wa kũthaithĩa makanisanĩ na kũtavanyʼa mbee wa ĩkanisa ũnengawe ndaĩa.”

23. Nĩkĩ kũsinda makoani ala matwaiwe kotinĩ mwaka wa 1943 nĩ kwa vata mũno kwitũ ũmũnthĩ?

²³ Ũtwi ũsu wa Koti waĩ ũsindi mũnene mũno kwa andũ ma Ngai. Nĩwoonanisye nesa vyũ kana ithyĩ twĩ athũkũmi ma Kĩklĩsto ĩndĩ tũi atandĩthya. Mũthenya ũsu wa Matukũ 3, Mwei wa 5, 1943, waĩ wa vata mũno kwa Ngũsĩ sya Yeova nũndũ nĩsyasindie makoani angĩ 12 katĩ 13 ala maĩ Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ. Yĩmwe ya makoani asu nĩ yĩla ya Murdock. Motwi asu ma koti  nĩmatetheesye mũno nthĩnĩ wa makoani ma ĩvinda yĩĩ, vala avĩnganĩsya methĩĩtwe mailikĩlĩĩla ũthasyo witũ wa kũtavanyʼa ũvoo ĩũlũ wa Ũsumbĩ, ũtheinĩ na nyũmba na nyũmba.

24. Twĩkaa ata ĩla silikalĩ yakũna maluvuku wĩa witũ wa kũtavanyʼa?

²⁴ Ithyĩ athũkũmi ma Yeova nĩtũtũngaa mũvea mũno ĩla silikalĩ yatũnenga ũthasyo kĩ-mĩao tũtavanyʼe ũvoo ĩũlũ wa Ũsumbĩ. Ĩndĩ ĩla silikalĩ yakũna maluvuku wĩa witũ, nĩtũtataa kũmantha nzĩa ila tũtonya kũtũmĩa nĩ kana tũendeee na wĩa witũ wa kũtavanyʼa. O ta atũmwa, no “mũvaka tũmwĩwʼe Ngai [ta we mũsumbĩ] mbee wa kũmewʼa andũ.” (Meko 5:29; Mt. 28:19, 20) Na ĩvindanĩ o yĩu, tũithi kotinĩ nĩ kana wĩa witũ wa kũtavanyʼa ndũkaendeee kũsiĩĩwa. Kwasisya ngelekanyʼo ii ilĩ.

25, 26. Nĩ maũndũ meva meekĩkie nthĩ ya Nicaragua ala matumie ĩkoani yĩtwawa Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ, na kweethĩiwe ata?

²⁵ Nicaragua. Matukũ 19, Mwei wa 11, 1952, Mwana-a-asa Donovan Munsterman, ũla waĩ misonalĩ na mũsyaĩĩsya wa ovisi wa ũvonge nĩwaendie ovisinĩ wa kũandĩkĩthya andũ ũla waĩ Managua, taoni nene ya nthĩ ĩsu. Eetĩtwe nĩ Captain Arnoldo García, mũnene wa ovisi ũsu. Mũnene ũsu eeie Donovan kana Ngũsĩ sya Yeova nthĩ ya Nicaragua “iyeetĩkĩlĩtwʼe kũendeea kũtavanyʼa ĩũlũ wa mũĩkĩĩo woo, na kũendeesya maũndũ makonetye ndĩni yoo.” Ĩla Donovan wamũkũlilye kĩtumi kya kwĩka ũu, Captain García amwĩie kana silikalĩ ndyeetĩkĩlĩtye Ngũsĩ sya Yeova kũtavanyʼa, na ongela kwasya kana makwataa mbau mawoni ma kĩ-komunisiti (communism). Naaũ ala mamasikatĩte? Nĩ atongoi ma Katholeki.

²⁶ Vate kwananga ĩvinda, Mwana-a-asa Munsterman nĩweekaĩlile silikalĩ, na mũvĩa ũla ũũngamĩe maũndũ ma ndĩni, o na nĩweekaĩlile Mũsumbĩ Anastasio Somoza García, ĩndĩ ndaatetheka. Kwoou ana-a-asa nĩmalasimĩkie kũalyũla nzĩa syoo sya kũtavanyʼa.  Kwa ngelekanyʼo, nĩmaekie kũmbanĩa Nyũmbanĩ sya Ũsumbĩ na mambĩĩa kũmbana me ikundi nini. O na nĩmaekie kũtavanyʼa nzĩanĩ. Ĩndĩ o na vailyĩ ũu, mayaaeka kũtavanyʼa ũvoo mũseo wa Ũsumbĩ. Ĩvindanĩ o yĩu nĩmaendie Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Nicaragua, nĩ kana mwĩao wa kũtũkũna maluvuku ũvetangwe. Makaseti nĩmaandĩkie ũvoo mwingĩ mũno ĩũlũ wa ũndũ ũsu, na Koti ũsu weetĩkĩla kwĩthukĩĩsya ĩkoani yĩu. Kweethĩiwe ata? Matukũ 19, Mwei wa 6, 1953, asili onthe ma Koti ũsu nĩmaumisye ũtwi mũseo kwelekela Ngũsĩ. Koti ũsu nĩweethĩie kana maluvuku asu nĩmasiĩĩte Ngũsĩ sya Yeova kwĩthĩwa na ũthasyo wa kwĩyĩelesya, kwĩka kwosana na wasya woo wa ngoo, na kũtavanyʼa ĩũlũ wa mũĩkĩĩo woo. O na ĩngĩ, koti ũsu nĩwaumisye mwĩao wasya kana maũndũ maĩle kũendeea kwĩthĩwa o ũndũ matwĩe mailyĩ katĩ wa silikalĩ ya Nicaragua na Ngũsĩ sya Yeova, mbee wa maluvuku asu.

27. Nĩkĩ andũ ma Nicaragua masengʼiwʼe nĩ ũtwi ũla Koti waumisye, na ana-a-asa maĩ na woni mwaũ ĩũlũ wa kũsinda ĩkoani yĩu?

²⁷ Andũ ma Nicaragua nĩmasengʼie mũno kwona Koti Ũla Mũnene Vyũ ũitetea Ngũsĩ sya Yeova. Ũtwi ũsu ũtanamba kumwʼa, atongoi ma makanisa nĩmeekinyĩe mũno ũkethĩa o na Koti nũũkĩa kũemanwa namo. O na ĩngĩ, anene ma silikalĩ maĩ na ũkũmũ mwingĩ mũno ũkethĩa mavinda maingĩ Koti ndwaĩ ũtonya kwĩka ũtwi ũteũmendeesya. O na vailyĩ ũu, ana-a-asa maĩ na mũĩkĩĩo kana masindie ĩkoani yĩu nũndũ Mũsumbĩ woo nĩwamasũvĩaa. Na ũndũ ũngĩ nĩ kana mo mayaaeka kũtavanyʼa.—Meko 1:8.

28, 29. Nĩ moalyũku meva meethĩiwe Zaire myakanĩ ya 1980?

²⁸ Zaire. Myakanĩ ya 1980, nthĩ ya Zaire, ĩla ũmũnthĩ yĩtawa Democratic Republic of Congo, yaĩ na Ngũsĩ sya Yeova vakuvĩ 35,000. Kwaĩ wongeleku mũnene ũkonetye wĩa wa Ũsumbĩ, na kwoou ĩvindanĩ yĩu ovisi mweũ wa ũvonge nĩwaendeee kwakwa. Mwei wa 12, 1985, ũmbano mũnene wa nthĩ mbingĩ nĩweekiwe Kinshasa, taoni nene ya nthĩ ĩsu. Ũmbano ũsu waĩ na andũ mbee wa 32,000 kuma nthĩ syĩ kĩvathũkanyʼo, ala mausũĩte kĩwanzanĩ kya mathaũ vala ũmbano ũsu waĩ. Ĩndĩ ĩvindanĩ o yĩu maũndũ nĩmambĩĩie kũalyũka kwelekela athũkũmi ma Yeova. Kwethĩiwe ata?

²⁹ Mwana-a-asa Marcel Filteau, ũla waĩ misonalĩ kuma Quebec, Canada, na wanyamaiwʼe ĩvinda ya ũsumbĩki wa Duplessis, atavanasya Zaire ĩvindanĩ yĩu. Aisye ũũ ĩũlũ wa kĩla kyeethĩiwe: “Matukũ 12, Mwei wa 3, 1986, ana-a-asa ala matongoesye nĩmakwatie valũa ũla waĩtye kana Ngũsĩ sya Yeova nikũnĩtwe maluvuku Zaire.” Valũa ũsu weekĩĩtwe saii nĩ mũsumbĩ wa nthĩ ĩsu, Mobutu Sese Seko.

30. Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge yaaĩlĩte kwĩka ũtwi wĩva mũito, na maamũie kwĩka ata?

³⁰ Mũthenya ũla waatĩĩe, kĩsese kya letiũ kya silikalĩ nĩkyatangaasie ũũ: “Ngũsĩ sya Yeova iikewʼĩka ĩngĩ nthĩ ya [Zaire].” Ĩtangaso yĩu yamina kumwʼa oou, Ngũsĩ sya Yeova nĩsyambĩĩie kũnyamawʼa. Nyũmba sya Ũsumbĩ nĩsyaanangiwe, ana-a-asa mambĩĩa kũyĩwa, kũkwatwa, kwovwa, na kũkũnwa. O na syana sya Ngũsĩ nĩsyavingĩiwe yela. Matukũ 12, Mwei wa 10, 1988, silikalĩ  nĩyoosie syĩndũ syonthe sya Ngũsĩ sya Yeova, na kĩkundi kya ita kya Civil Guard kyoosa ovisi wa ũvonge na kyambĩĩa kwĩkala vo. Ana-a-asa ala matongoesye nĩmamũandĩkĩie Mũsumbĩ Mobutu ĩũlũ wa ũndũ ũsu, ĩndĩ ndaamasũngĩa. Kũvikĩa vau, yaĩ no nginya ana-a-asa ma Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge meke ũtwi mũito. Yaĩ no nginya maamũe kana nĩmeũtwaa ĩkoani Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ, kana mayĩĩka ũu. Mwana-a-asa Timothy Holmes, ũla waĩ misonalĩ na mũvangĩthya wa Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge ya nthĩ ĩsu aisye atĩĩ: “Nĩtwamũvoyie Yeova atũnenge ũĩ na aitũtongoesya.” Ĩtina wa kũsũanĩa na kũvoya ĩũlũ wa ũndũ ũsu, kamitii ĩsu nĩyoonie kana yĩu yĩyaĩ ĩvinda ĩseo ya kũthi kotinĩ. Vandũ va ũu, nĩmaendeeie kũtetheesya ana-a-asa, na kũmantha ũndũ matonya kũendeea na wĩa wa kũtavanyʼa.

31, 32. Nĩ ũtwi wĩva wa ũsengyʼa weekiwe nĩ Koti Ũla Mũnene Vyũ wa Zaire, na ũu watumie ana-a-asa maitũ mewʼa ata?

³¹ Ĩtina wa myaka kauta, Ngũsĩ nĩsyaekie kũnyamawʼa mũno, na silikalĩ yambĩĩa kũnenga ndaĩa mĩao ĩla ĩsũvĩaa andũ maikavinyĩĩwe (human rights). Kamitii ya Ovisi wa Ũvonge nĩyatwie kana yĩu nĩyo yaĩ ĩvinda ĩseo ya kũthi Kotinĩ Ũla Mũnene Vyũ wa Nthĩ ya Zaire nĩ kenda ĩvĩnge kũkũnwa maluvuku kwa Ngũsĩ. Ũndũ wa kwendeesya nĩ kana, Koti ũsu nĩweetĩkĩlile kwĩthukĩĩsya ĩkoani yĩu. Na ĩndĩ Matukũ 8, Mwei wa 1, 1993, vakuvĩ myaka mũonza kuma Ngũsĩ syakũnwa maluvuku nĩ silikalĩ ya Mobutu, Koti nĩwatwie kana silikalĩ ĩsu nĩyatũlĩte mĩao kwosea Ngũsĩ ĩtambya yĩu, na kwoou maluvuku ĩsu yavetangwa. Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Asili ma ĩkoani yĩu malikilye mathayũ moo mũisyonĩ kwa kũleana na ũtwi ũla weekĩtwe nĩ mũsumbĩ wa nthĩ ĩsu! Mwana-a-asa Holmes aisye ũũ: “Ĩvindanĩ ya ĩkoani yĩu, nĩtwoonie ũndũ Yeova ũtonya kũalyũla maũndũ.” (Nda. 2:21) Kũsinda ĩkoani yĩu nĩkwalũlũmĩĩilye mũno mũĩkĩĩo wa ana-a-asa maitũ. Nĩmamanyie  kana Mũsumbĩ Yesũ, nĩwatongoeisye andũ make mamanye nĩ ĩndĩĩ maaĩle kwosa ĩtambya, na ũndũ maaĩle kwĩka ũu.

³² Maluvuku ĩsu yamina kũvetangwa, ovisi wa ũvonge nĩweetĩkĩlilwʼe kũete amisonalĩ, kwaka ovisi ũngĩ, na kũete mavuku maeleetye ĩũlũ wa Mbivilia. f Nĩ ũndũ wa kũtanĩthya mũno kwa athũkũmi ma Ngai nthĩ yonthe kwona ũndũ Yeova ũsũvĩaa andũ make kĩ-veva!—Isa. 52:10.

33. Twĩĩmanyĩsya kyaũ kumana na makoani o mavũthũ ala twaneenea?

³³ Maũndũ asu twaneenea makonetye makoani kotinĩ meonanyʼa kana Yesũ nũendeee kwĩanĩsya watho ũũ wake: “Ngamũnenga kanywʼa [ndeto sya kũneena] na ũĩ, ũla nthũ syenyu syonthe itakatonya kũlea kana kũkananĩa.” (Soma Luka 21:12-15.) Mavinda angĩ Yeova nũtũmĩaa andũ mailye ta Kamalieli nĩ kana matetee andũ make, kana akatuma asili me na ũkũmbaũ na mawokili matetea ũsili wa katĩ. Yeova nũtuvĩtye mĩio ya kaũ ya amaitha maitũ. (Soma Isaia 54:17.) Kwoou, ũvĩnganĩsya ndũtonya kũũngamya wĩa wa Ngai.

34. Nĩkĩ ũsindi witũ kotinĩ nĩ wa ũsengyʼa, na ũĩkĩĩthasya kyaũ? (Ĩngĩ sisya ĩsandũkũ yĩ na kyongo, “Kũsinda Makoani Kotinĩ Ila Nene Nĩkwatetheeisye Wĩanĩ wa Kũtavanyʼa Ĩũlũ wa Ũsumbĩ.”)

³⁴ Nĩkĩ ũsindi witũ kotinĩ nĩ wa ũsengyʼa? Kwasũanĩa ũndũ ũũ: Ngũsĩ sya Yeova ti andũ anene kana me nguma. Tũikũnaa kula, kana kũkwata mbau kambeini sya siasa. O na tũyendaa kwendeesya andũ ma siasa nĩ kana matũkwate mbau maũndũnĩ mana. O na ĩngĩ, aingĩ maitũ ala matwaawa kotinĩ monekaa ta andũ “matamanyĩĩtwʼe, na mate na ũmanyi.” (Meko 4:13) Kwoou, kwosana na woni wa mũndũ, koti iikwonekana syĩ na kĩtumi kĩseo kya kumya ũtwi mũseo kũtwelekela ĩndĩ ũte kwendeesya atongoi me na ũkũmũ ndĩninĩ na siasanĩ, ala matũvĩngaa. O na ũu wĩ o vo, koti nĩsyĩthĩĩtwe iyĩka ũtwi mũseo kũtwelekela! Ũsindi witũ nthĩnĩ wa koti ũĩkĩĩthasya kana tũendaa “mbee wa Ngai na nthĩnĩ wa Klĩsto.” (2 Ako. 2:17) Kwoou, o ta mũtũmwa Vaulo twaasya atĩĩ: “Mwĩaĩi nĩ mũtetheesya wakwa; ndikakĩa.”—Aevl. 13:6.