Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

KITANGO 13

Basapwishi Ba Bafumu Batwala Mambo abo ku Kochi

Basapwishi Ba Bafumu Batwala Mambo abo ku Kochi

BIJI MU KINO KITANGO

Byonka byaambijile jimo Yesu, bantu banji bebakanya kwingila mwingilo wabo wa kusapwila

1, 2. (a) Bantangi babupopweshi baubile byepi ku mwingilo wa kusapwila, bino batumwa baubilepo byepi? (b) Mambo ka batumwa o babujile kuleka kusapwila nangwa kya kuba bebakainye?

PAPITATU moba acheche panyuma ya Pentekosita 33 C.E. Kipwilo kya bwina Kilishitu mu Yelusalema popo kyalengwatu. Na mambo a bino, Satana wamona kuba’mba kyo kimye kyawama kulukuka kipwilo. Ukeba kwikizhiya saka kikyangye kubaya. Nobe mukukopatu kwa jiso, Satana watundaika bantangi ba bupopweshi kukanya mwingilo wa kusapwila pa Bufumu. Batumwa batwajijila na kusapwila saka bachinchika kabiji banabalume ne banabakazhi bavula ‘baitabila mwi Nkambo.’—Byu. 4:18, 33; 5:14.

Batumwa basekelejile “mambo Lesa wibanemekele pa kwibanena na mambo a jizhina ja Yesu”

2 Na mambo a bukaji, bano balwanyi bataya batumwa pa kazhima. Bino nangwa byonkabyo, malaika wa Yehoba waiya ne kushinkula binzhilo bya mu kaleya bufuku kabiji byo bwakya batumwa batwajijila na kusapwila. Batumwa bebakwata jibiji ne kwibatwala ku bakalama, bebapa mambo a kulala muzhilo wa kafulumende pa kusapwila. Batumwa bakumbula saka bachinchika amba: “Lesa ye kalama ye twafwainwa kukokela kechi bantu ne.” Bakalama bazhingila kya kuba ke “basake” ne kwipaya batumwa. Bino pa kikye kimye, mufunjishi wa Mizhilo wanemekelwe bingi aye Ngamaliela wajimuna bakalama amba: “Jimukai na byo mukeba kuba bano banabalume.” Bakalama baumvwina byo ebabula ne kuleka batumwa kuya. Nga bano banabalume bakishinka basa kubapo byepi? “Bafunjishenga ne kusapwila mambo awama aamba pe Kilishitu Yesu kwa kubula kuleka.”—Byu. 5:17-21, 27-42; Maana 21:1, 30.

3, 4. (a) Ñanyi jishinda jaingijisha Satana kulukukilamo bantu ba Lesa pa kimye kyabaya? (b) Ñanyi bintu byo tusakufunda mu kino kitango ne byalondelapo bibiji?

3 Ano mambo ajingako mu 33 C.E. o ajinga atanshi a kumanyika kipwilo kya bena Kilishitu, bino kechi o apeleleko ne. (Byu. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Mu ano moba, Satana wakitwajijila kwingijisha bantu bashikwa bupopweshi bwa kine bakalama bamu kafulumende kukanya mwingilo wetu wa kusapwila. Balwanyi bapamo mambo bantu ba Lesa amba balala mizhilo mu mashinda apusana pusana. Jishinda jimo ke ja kuba’mba tuvulañanya mutende wa bantu. Jikwabo ke ja kuba’mba tusatukila kafulumende kabiji amba tuba busulu. Pa bimye byafwainwa, balongo betu batwala mambo ku kochi pa kuba’mba bayuke amba betubepela. Ñanyi bintu byafuma mu kuba bino? Nga kubinga kwa mambo ambiwa mu kochi pa myaka yapitapo kwimukunza byepi? Twayai twisambe pa mashinda kuno kubinga kwa mambo mu kochi byo kwakwasha ‘kulwilako mambo awama ne kutambula lūsa lwa kwiasapwila.’—Fili. 1:7.

4 Mu kino kitango, tusakwisamba pa byo twalwilako lūsa lwetu lwa kusapwila kwa kubula kwitukanya. Bitango bibiji byalondelapo bisakwamba pa mambo amo o twabinga pa kuba’mba tutwajijile kubula kwikala ba pano pa ntanda ne kulondela mizhilo ya Bufumu.

Batundaika Bufumu bwa Lesa mu Bukishinka Kechi Kuleta Makatazho Ne

5. Ku mpelo ya myaka ya mu ma 1930, mambo ka basapwishi ba Bufumu o bebakashijile, kabiji aba batangijilenga bafukwilepo kuba ka?

5 Ku mpelo ya myaka ya mu ma 1930, mizhi ne bibunji bya mu United States of America batendekele kukanjikizha Bakamonyi ba kwa Yehoba kuba’mba batambule bitupa pa kwingila mwingilo wabo. Bino balongo betu kechi batambwile bitupa ne. Bayukile kuba’mba kafulumende wakonsha kukanya kitupa kabiji kechi uji na lūsa lwa kukanya mukambizho wa kwa Yesu ye akambizhe bena Kilishitu wa kusapwila pa Bufumu ne. (Mako 13:10) Onkao mambo, basapwishi bavula ba Bufumu bebakashile. Aba batangijilenga mu jibumba ja Lesa bafuukwilepo kuya ku kochi. Bakebele kumwesha kuba’mba Kafulumende byo atambula lūsa lwa Bakamonyi lwa kusapwila byapusana na byaamba mizhilo. Kabiji mu 1938, kwajinga kintu kimo kyamwekele kyalengejile kutwala mambo ku kochi kabiji yo yajinga ntatwilo. Ki ka kyamwekele?

6, 7. Ñanyi bintu byamwekejile kisemi kya ba Cantwell?

6 Pa Kibiji lukelo pa 26 April, 1938, ba Newton Cantwell bajinga na myaka 60 ne bakazhi babo abo ba Esther ne baana babo babalume Henry, Russell, ne Jesse bonse bano batanu bajinga bapainiya beikajila bayile na kusapwila juba jimo mu muzhi wa New Haven, Connecticut. Bakebelenga kusapwila kukila pa juba jimo. Mambo ka? Mambo bebakashile pa bimye byavula kabiji bayukile kuba’mba bakonsha kwibakasa jikwabo. Kuyuka kino kechi kyalengejile kizaku kya kusapwila mambo a Bufumu kupwa mu kisemi kya ba Cantwell ne. Bafikile mu muzhi wa New Haven kwingijisha myotoka ibiji. Ba Newton bo baendeshenga motoka mwajinga mabuku alumbulula Baibolo ne bijimba bya malekodi bya kwenda nabyo. Bino mwanabo aye Henry wajinga na myaka 22 waendeshenga motoka wajinga na bya kwambilamo. Kechi papichile ne maola avula ne, bebemikile ku bakapokola byonka byo baketekejilenga.

7 Russell wajinga na myaka 18 ye wajinga mutanshi kumukasa, palondela Newton ne Esther. Saka aimana palepa, Jesse wajinga na myaka 16 watajilenga bakapokola byo batajangizhenga bansemi yanji ne kolojanji. Henry wasapwijilenga kukwabo mu yenka uno muzhi. Onkao mambo, Jesse washajiletu bunke. Bino watolele kijimba kya malekodi ne kutwajijila na kusapwila. Banabalume ba mu Katolika babiji baambijile Jesse kujizha jashi ja Mulongo Rutherford jajinga na mutwe wa kuba’mba “Balwanyi.” Byo batelekelenga ku jashi, bano banabalume bazhingijile bingi kya kuba bakebelenga ne kupuma Jesse. Jesse wafuminekotu mu mutende, bino kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bakapokola bamwimikile. Jesse naye bamutaile pa kazhima. Bakapokola kechi bapele mambo Nyenga Cantwell ne, bino bapele mambo Mulongo Cantwell ne baana banji. Bino nangwa byonkabyo, bebakasulwile jonkaja juba panyuma ya kupana mali ne kupembela juba ja kwamba mambo.

8. Mambo ka kochi o yazhajishe Jesse Cantwell kuba’mba wavulañenyenga mutende?

8 Panyuma ya kupitapo bañondo, mu September 1938, kisemi kya ba Cantwell bayile na kwamba mambo ku kochi wa mu muzhi wa New Haven. Ba Newton, Russell, ne Jesse bebapelemo mambo kuba’mba batambwilenga mali ku bantu kwa kubula kitupa. Nangwa kya kuba batwajile mambo ku Kochi Mukatampe wa Connecticut, Jesse bamupelemo mambo a kuvulañanya mutende. Mambo ka? Ke na mambo a kuba’mba banabalume Bakatolika batelekele ku jashi ja kukopa baambile mu kochi amba jino jashi jaamba mwenga pa bupopweshi bwabo kabiji kino kibazhingijishe. Pa kuba’mba bapwishe ano mambo o bebapeele, balongo batangijilenga mu jibumba jetu batwajile ano mambo ku Kochi Mukatampe wa mu kyalo kya U.S.

9, 10. (a) Nga Kochi Mukatampe wa mu U.S. wachibile byepi mambo a kisemi kya ba Cantwell? (b) Tumwenamo byepi mu bichiba mambo makochi?

9 Kutendeka pa 29 March, 1940, Nchibamambo Mukatampe aye Charles E. Hughes ne balunda nanji ba mitonyi 8 baswile kuteleka ku mambo aletele Mulongo Hayden Covington, wambilako mambo Bakamonyi ba kwa Yehoba mu kije. * Mukulumpe wayuka mizhilo wa mu muzhi wa Connecticut byo atendekele kwamba pa kuba’mba amweshe amba Bakamonyi bavulañanya mutende, mutonyi umo waipwizhe amba: “Nanchi byambo byasapwilanga Kilishitu Yesu ke bantutu bacheche bebitemenwe mu moba anji nenyi?” Mukulumpe wayuka mizhilo wakumbwile’mba: “Byobyo kyajinga, kabiji kwesakana na byo nayuka Baibolo, wamba ne pa byamwekejile Yesu pa kusapwila ano mambo.” Uno mukumbu wasolwele byavula. Kwakubula ne kuyukatu byo aambilenga ne, mukulumpe wayuka mizhilo walumbulwilenga amba Bakamonyi bajinga pamo nobe Yesu kabiji kafulumende wajinga nobe bamumanyikilenga. Pa 20 May, 1940, Kochi wabingishe Bakamonyi na mambo.

Hayden Covington (kulutwe, pakachi), Glen How (ku kipiko), ne bakwabo babena kufuma mu kochi panyuma ya kubinga mambo

10 Byachibile mambo Kochi byayijile mwepi? Byamwesheshe kuba’mba bupopweshi buji na lūsa lwa kupopwela kabiji kafwako kafulumende wafwainwa kwibakanya umvwe kya kuba mizhilo ya mu kyokyo kyalo yaswisha bya bupopweshi. Kunungapo, Kochi yataine kuba’mba Jesse “kechi wavulañenyenga mutende wa bantu ne.” Jishinda jo bachibijilemo ano mambo, jamwesheshe kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bavulañanya mutende wa bantu ne. Kuno kubinga mambo kwawamine bingi ku bantu ba Lesa! Tumwenamo byepi? Kamonyi wambilako bantu mu kije waambile’mba: “Lūsa lwa kupopwela kwa kubula kuchiina kwitukanya kulengela Bakamonyi lelo jino kusapwila mambo a luketekelo ku bakinkalankulo.”

Basapwila pa Bukine Kechi Basatukila Kafulumende ne

Talakiti wa Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada

11. Ñanyi mukwekele waingijile balongo betu mu Canada, kabiji mambo ka?

11 Mu myaka ya mu ma 1940, Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Canada bebamanyikilenga bingi. Mu 1946, pa kuba’mba babuule bantu amba bebakanya kupopwela, balongo betu baingijile mukwekele wa moba 16 wa kusampanya talakiti wa kuba’mba Quebec’s Burning Hate for God and Christ and Freedom Is the Shame of All Canada. Uno talakiti wa mapa ana walumbulwile bantangi ba bupopweshi byo batendekele biwowo, kumanyikwa na bakapokola ne biombe bya bantu byo bamanyikile balongo betu ba mu kibunji kya Quebec. Talakiti watwajijile kwamba’mba, “Kumanyika Bakamonyi ba kwa Yehoba pa kubula mambo kwakitwajijila. Kuji mambo pepi na 800 abena kupembelela Bakamonyi bwa kwa Yehoba mu Greater Montreal.”

12. (a) Nga balwanyi baubilepo byepi pa mukwekele wa kusampanya talakiti? (b) Ñanyi mambo o bapele balongo betu? (Monai ne byambo bikwabo.)

12 Maurice Duplessis Kilolo wa mu kafulumende wingijila pamo na kavoto ka Roman Catholic Cardinal Villeneuve, wazhingijile bingi na mambo a uno talakiti ne kwamba’mba, “twafwainwa kukambula” Bakamonyi. Mambo ajinga na Bakamonyi avujijileko kufuma pa 800 kufika ku 1,600. Nyenga umo painiya waambile’mba: “Bakapokola betukashile pa bimye byavula kya kuba twakankelwe ne kubala.” Bakamonyi bo bataine na kusampanya matalakiti bebapelemo mambo a kuba’mba babena “kutundaika bunsatuki.” *

13. Bañanyi bajinga batanshi kuya ku kochi na mambo a kwibapamo mambo a kusatukila kafulumende, kabiji kochi wachibile byepi mambo?

13 Mu 1947, Mulongo Aimé Boucher ne baana banji babakazhi aye Gisèle wa myaka 18 ne Lucille wa myaka 11, bo bajinga batanshi kuya ku kochi na mambo a kwibapamo mambo a kusatukila kafulumende. Basampenye matalakiti a Quebec’s Burning Hate kwipi na kwajinga bujimi bwabo ku mitumba ya kabeta ka ku bulenge bwa Muzhi wa Quebec, pano bino kyapezhezhe bingi maana pa kwibapamo mambo a kuba’mba bavulañenyenga mutende. Mulongo Boucher wajinga muntu wawama bingi kabiji wikepesha wajimangatu ka bujimi kanji kacheche kabiji kimye kimo wayanga ne mu taunyi kwingijisha Mbili kuji ka kikochikala. Kisemi kyanji kyachinchikile bingi bya malwa byaambiwapo mu talakiti. Mutonyi washikilwe Bakamonyi wakainetu nsalansala bishinka byamwesheshenga kuba’mba Boucher kechi wajinga na mambo ne. Bino waswile ano mambo ne kuba’mba talakiti watundaikilenga bunsatuki kabiji Boucher wajinga na mambo. Mitonyi yachibile mambo amba: Ke mambo a bulala kusapwila pa bukine! Aimé ne Gisèle bebapelemo mambo a kutundaika bunsatuki kabiji ne mwanyike aye Lucille waikele moba abiji mu kaleya. Balongo batwajile mambo ku Kochi Mukatampe wa mu Canada, kabiji uno kochi waswile kutotolola mambo abo.

14. Balongo mu Quebec baubilepo byepi kimye kyo bebamanyikilenga?

14 Bino balongo ne banyenga yetu ba mu Quebec batwajijile na kusapwila mambo a Bufumu saka bachinchika nangwa kya kuba bebamanyikilenga kabiji mwafuminenga byawama. Byo papichile myaka ina kufuma po batendekejile mukwekele wa kusampanya talakiti mu 1946, kibelengelo kya Bakamonyi bajinga mu Quebec kyayijileko palutwe kufuma pa 300 kufika ku 1,000! *

15, 16. (a) Nga Kochi Mukatampe wa mu Canada, wachibile byepi mambo a kisemi kya ba Boucher? (b) Bika byafuminemo mu kubinga kwa ano mambo ku balongo betu ne bakwabo?

15 Mu June 1950, Kochi Mukatampe wa mu Canada mwajinga banchibamambo 9 batotolwele mambo aba Aimé Boucher. Pa kupitapo bañondo 6, pa 18 December, 1950 Kochi witubingishe na mambo. Mambo ka? Mulongo Glen How waambilangako mambo Bakamonyi, walumbulwile’mba Kochi yaswile byaambile bano bantu amba “bunsatuki” ke kuba kanwa nangwa kusatukila baji pa bifulo bya mu kafulumende. Nangwa byonkabyo, talakiti “kechi watundaikilengapo bino bintu ne, kabiji mwajinga ñambilo yaswisha mizhilo.” Mulongo How wanungilepo amba: “Nemwenejile Yehoba byo etukwashishe kubinga na mambo.” *

16 Byachibile mambo Kochi Mukatampe byamwesheshenga amba Bufumu bwa Lesa bwashinjile. Uno kochi wafumishepo mambo akwabo 122 apembelejinga kutotololwa mu Quebec na mambo a kuba’mba Bakamonyi bajinga bansatuki. Kabiji Kochi wachibile mambo kuba’mba bangikazhi ba mu Canada ne ba mu kipamo kya British Commonwealth of Nations (byalo byalamwanga na Britain) bajinga na lūsa lwa kwamba pa byo bakeba pa kafulumende. Kino kyalengejile Chechi wa mu Quebec ne Kafulumende kukankalwa kulwisha lūsa lwa Bakamonyi ba kwa Yehoba. *

Kechi Basulu ne Bino Bamba pa Bikoba Bufumu bwa Lesa Kulutwe

17. Nga makafulumende amo akeba kutangijila byepi mwingilo wetu wa kusapwila?

17 Byonka byajingatu bena Kilishitu batanshi, bakalume ba Yehoba lelo jino ‘kechi basulu ba mambo a Lesa ne.’ (Tangai 2 Kolinda 2:17.) Ne lunotu, makafulumende amo akeba kutangijila mingilo yetu kupichila mu kulondela mizhilo yaamba pa bya busulu. Pano twayai twisambe pa mambo abiji a mu kochi o bakebelenga kuyuka umvwe kya kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba basulu nangwa bamingilo.

18, 19. Nga ba mukafulumende ba mu Denmark baesekele byepi kukanya mwingilo wa kusapwila?

18 Denmark. Pa 1 October 1932, balengele muzhilo wakainye kupotesha mabuku kwakubula kitupa. Balongo betu kechi batambwile bitupa ne. Juba jalondejilepo, basapwishi batanu bayile na kusapwila ku Roskilde muzhi kwalepele makilomita 20, kumuzhika kuji muzhi mukatampe wa Copenhagen. Byo bakotokele, musapwishi umo aye August Lehmann kechi wamwekele ne. Bamukwachile na mambo a kupotesha bipe kwa kubula kitupa.

19 Pa 19 December 1932, August Lehmann bamutwajile ku kochi. Waitabile kuba’mba wapainenga mabuku alumbulula Baibolo ku bantu, bino amba kechi waubilenga busulu ne. Kochi waswile byo aambile. Baambile’mba: “Musapwishi wimwena mwine kabiji kechi umwenamo mfweto iji yonse ne, bino ino mingilo imulengela kubula kwikala na mali.” Kwimenako Bakamonyi, kochi waambile’mba mwingilo wa kwa Lehmann “kechi wajinga wa busulu ne.” Balwanyi ba bantu ba Lesa bakebeshe bingi kukanya mwingilo wa kusapwila mu kyalo kyonse. (Sala. 94:20) Nzhachishi wa mambo walobele jibiji ku Kochi Mukatampe wa kyalo. Pano nga balongo betu baubile byepi?

20. Nga Kochi Mukatampe wa mu Denmark wachibile byepi mambo, kabiji balongo betu baubilepo byepi?

20 Saka kwashala mulungu umo kuba’mba bebete ku Kochi Mukatampe, Bakamonyi baingijile bingi mwingilo wa kusapwila mu Denmark. Pa Kibiji pa 3 October, 1933, Kochi Mukatampe wabijikile byo afuukwilepo. Waswishishe na byaambile kochi mukwabo amba August Lehmann kechi walajile muzhilo ne. Kochi wafukwilepo kuba’mba Bakamonyi bafwainwa kutwajijila kusapwila kwa kubula kwibakanya. Pa kumwesha kusanta kwi Yehoba pa kuno kubinga kwa mambo, balongo ne banyenga baingijileko pakatampe mu mwingilo wa kusapwila. Kufumatu kyokya kimye kya ano mambo, balongo betu mu Denmark batwajijila na kusapwila kwakubula kwibakanya ku kafulumende.

Bakamonyi bachinchikile mu Denmark mu myaka ya mu ma 1930

21, 22. Kochi Mukatampe wa mu U.S. wafuukwilepo byepi pa mambo a Mulongo Murdock?

21 United States. Pa Mulungu pa 25 February, 1940, painiya aye Robert Murdock, Jr. ne Bakamonyi bakwabo batanu na babiji bebakashile byo basapwijilenga mu Jeannette, muzhi uji kwipi na Pittsburgh mu kibunji kya Pennsylvania. Bebapelemo mambo a kubula kupota kitupa pa kusha mabuku. Byo balobele jibiji ku Kochi Mukatampe wa U.S., waitabile kutotolola mambo.

22 Pa 3 May 1943, Kochi Mukatampe wabulañene byo achibile mambo pa kubingisha Bakamonyi. Kochi wakaine muzhilo wa kupota bitupa mambo kino kyalumbulwilenga amba “bebapeele mambo pa lūsa kwesakana na byaamba Mizhilo ya Kyalo.” Kochi waambile amba balajile muzhilo pa “kukepeshako bwanabwabene bwa kunemba mabuku ne kukanya lūsa lo bajinga nalo ku bya bupopweshi.” Pa kwamba pa byachibile mambo bavula bajinga mu Kochi, Mutonyi aye William O. Douglas waambile’mba, “mwingilo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi wa kusapwilatu ne; bino mwavwangwa ne kusampanya mabuku a bupopweshi. Bengila byonse bibiji.” Wanungilepo amba: “Uno mutundu wa kupopwela wanema byonka byanema kuya ku chechi ne kusapwila mu chechi.”

23. Mambo ka kubinga mambo mu makochi a mu 1943 o kwanemena kwi atweba lelo jino?

23 Bino byaambile uno Kochi Mukatampe byajinga pa mambo amo akatezhe a bingile bantu ba Lesa. Byamwesheshe kuba’mba kya kine twi basapwishi ba bwina Kilishitu kechi basulu ne. Pa jino juba mu 1943, Bakamonyi ba kwa Yehoba babingile na mambo 12 pa onse 13 o bajinga nao kubikapotu ne o bapeele Murdock ajinga ku Kochi Mukatampe. Kubinga kwa ano mambo kwalengela balwanyi betushikwa kumona pa kwitupela mambo pa lūsa lwetu lwa kusapwila mambo a Bufumu ne busapwishi bwa ku nzubo ku nzubo.

“Lesa ye Kalama ye Twafwainwa Kukookela Kechi Bantu Ne”

24. Tuba byepi umvwe kya kuba kafulumende wakanya mwingilo wetu wa kusapwila?

24 Byo tuji bamwingilo ba Yehoba, tusanta bingi umvwe kafulumende witupa lūsa lwa kusapwila mambo a Bufumu kwa kubula kwitukatazha. Bino nangwa byonkabyo, kafulumende inge wakanya mwingilo wetu wa kusapwila, tumonapo mashinda akwabo a kwingijilamo uno mwingilo. Byonka byaubiletu batumwa, ne atweba twayuka kuba’mba “Lesa ye kalama ye twafwainwa kukookela kechi bantu ne.” (Byu. 5:29; Mat. 28:19, 20) Kabiji tuya na kuloba mambo ku kochi pa kuba’mba betuswishe kwingila mwingilo wetu. Akimonai byakumwenako bibiji.

25, 26. Ñanyi bintu byamwekele mu Nicaragua byalengejile mambo kufika ku Kochi Mukatampe, kabiji bika byafuminemo?

25 Nicaragua. Pa 19 November, 1952, mishonale kabiji wakwatankanyanga mingilo ya pa musampi aye Donovan Munsterman wayile ku Ofweshi wa Bakashitomo mu muzhi mukatampe wa Managua. Bamwichile kwi aye wajinga mukulumpe pa uno ofweshi. Arnoldo García wabujile Donovan kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba bonse mu Nicaragua “bebakanya kusapwila pa bintu byo baitabilamo ne kutundaika bya bupopweshi.” Byo bamwipwizhe pa ene mambo o kyaikela bino, García waambile’mba Bakamonyi kechi bebaswishishe ku kilolo wa mu kafulumende kusapwila ne. Bebapele ne mambo a kuba’mba bajinga mu kipanyi kya bamulwilantanda. Bañanyi betupelengamo mambo? Ke bantangi ba mu bupopweshi bwa Katolika.

Balongo mu Nicaragua kimye kyo bakainye mwingilo

26 Mulongo Munsterman walobele jibiji ku kipamo kitelwa amba Ministry of Government and Religions (Kipamo Kitala pa Kafulumende ne Bupopweshi) kubikapotu ne Ndamakyalo aye Anastasio Somoza García, bino wapulwijilemotu mabula. Balongo bapimpwile mashinda a kusapwilamo ne kupwila. Balekele kusambakena mu Nzubo ya Bufumu ne kutendeka kusambakana mu tumabumba tucheche. Balekele kusapwila mu mikwakwa, bino batwajijile kusapwila mambo a Bufumu. Kabiji banembele nkalata ku Kochi Mukatampe wa mu Nicaragua kuba’mba bebaswishe kwingila mwingilo wabo. Mu mapepala a byambo banembelemo bya kukanya mwingilo ne byambo byajinga mu nkalata kabiji Kochi Mukatampe waswile kutotolola mambo abo. Ki ka kyafuminemo? Pa 19 June, 1953, Kochi Mukatampe wanembele byambo bya kumwesha kuba’mba kafulumende waswisha Bakamonyi kwingila mwingilo wabo. Kochi wataine kuba’mba kwibakanya kwingila mwingilo wabo kwajinga kulala muzhilo wa kafulumende wa kuswisha bantu kwikala na lūsa lwa kwamba na jiwi ja mu muchima jakasuluka ne kwamba pa bintu byaitabilamo muntu. Wakambizhe ne kuba’mba kafulumende wa mu Nicaragua wafwainwa kuswisha Bakamonyi kutwajijila kwingila mwingilo wabo.

27. Ki ka kyalengejile bantu ba mu Nicaragua kukumya pa byachibile Kochi mambo, kabiji balongo bamwene byepi kuno kubinga?

27 Bangikazhi ba mu Nicaragua bakuminye bingi pa kumona kuba’mba Kochi Mukatampe wabingisha Bakamonyi. Kufumatu pa kyokya kimye, bantangi ba bupopweshi baambanga byambo byatama kya kuba Kochi walekele kumvwa ku byo baambanga. Kabiji babilolo ba mu kafulumende nabo bajinga bingi na bulume, kya kuba Kochi kechi wakananga byo baambanga ne. Balongo betu bashiinwe kuba’mba babingile na mambo, mambo Mfumu wabo wibazhikijile kabiji batwajijile na kusapwila.—Byu. 1:8.

28, 29. Mu myaka ya mu ma 1980, bintu mu Zaire byapimpwilwe byepi?

28 Zaire. Mu myaka ya mu ma 1980, mu Zaire (luno kitelwa amba Democratic Republic of Congo) mwajinga Bakamonyi pepi na 35,000. Pa kuba’mba mwingilo wa Bufumu atwajijile, bashimikile musampi. Mu December 1985, kwajinga kukonkana kwa byalo mu muzhi mukatampe wa Kinshasa kabiji bantu 32,000 bafumine mu byalo byapusana pusana bo batainweko ku kuno kukonkana kwaikejile mu kibanza. Pano bino, bintu byatendekele kupimpulwa ku bakalume ba Yehoba. Ki ka kyamwekele?

29 Mulongo Marcel Filteau mishonale wafumine mu muzhi wa Quebec wa mu Canada wamanyikilwe na kafulumende wa Duplessis, waingijijilenga mu Zaire pa kyokya kimye. Washimikizhe byamwekele amba: “Pa 12 March mu 1986, balongo batangijilenga bebapele nkalata yaambilenga amba Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bebaswisha mu Zaire ne.” Ndamakyalo aye Mobutu Sese Seko ye waswishishe kukanya mwingilo.

30. Ñanyi bintu Kavoto ka Musampi byo kalangulukilengapo kuba, kabiji bafuukwilepo kuba byepi?

30 Juba jalondejilepo, babijikile pa nzubo ya mabilabila amba: “Kechi mukekalapo Bakamonyi ba kwa Yehoba jibiji mu [Zaire] ne.” Panyuma ya bino, batendekele kwibamanyika. Bakundawile Mazubo a Bufumu kabiji balongo bebangachile byo bajinga nabyo, kwibataya pa kazhima ne kwibapuma. Bakamonyi banyike nabo bebataile pa kazhima. Pa 12 October mu 1988, kafulumende waangachile bipe bya jibumba jetu kabiji nzhita ya bakapokola yatambwile ofweshi wa musampi. Balongo batangijilenga banembejile Ndamakyalo nkalata aye Mobutu, pano bino kechi wibakumbwile ne. Kimye kyamwekelenga bino, Kavoto ka Musampi kalangulukilenga pa byo kasa kuba, ko kuba’mba “kana kuloba jibiji ku Kochi Mukatampe nangwa kukipembelela.” Timothy Holmes wajinga mishonale kabiji ukwatankanya Kavoto ka Musampi uvuluka byo baubile amba, “Twalombele maana kwi Yehoba ne lutangijilo.” Panyuma ya kulombelapo kyabaya, kavoto kamwene kuba’mba kimye kechi kyafikile ne. Bino batele muchima ku balongo ne kumonapo mashinda a kutwajijilamo na kusapwila.

“Kimye kyo kwajinga kutotolola mambo, twimwenejile Yehoba byo apimpwile bintu”

31, 32. Kochi Mukatampe wa mu Zaire wafuukwilepo kuba ka, kabiji bi ka byafuminemo ku balongo betu?

31 Papichile myaka yavula kufuma po bebakainye mwingilo. Kumanyika Bakamonyi kwatulumeneko, kabiji batendekele kunemeka lūsa lwa bantu mu kyalo. Kavoto ka Musampi kamwene kuba’mba kimye kya kuloba jibiji ku Kochi Mukatampe wa mu Zaire na mambo a kwibakanya mwingilo kyafikile. Uno Kochi Mukatampe waswile kutotolola mambo abo. Pa 8 January mu 1993, panyuma ya kupitapo myaka 7 kufuma ndamakyalo po akanyijile mwingilo, Kochi wachibile amba byaubile kafulumende ku Bakamonyi kechi byajinga bya mu mizhilo ne, kabiji bebaswishishe kwingila mwingilo wabo. Akilangulukaipotu pa byavwangilwe mu kuba bino! Bamitonyi babikile bumi bwabo mu kizumba pa kukana byaitabizhe ndamakyalo. Mulongo Holmes waambile’mba: “Kimye kyo kwajinga kutotolola ano mambo, twimwenejile Yehoba byo apimpwile bintu.” (Da. 2:21) Kuno kubinga kwakoseshe bingi lwitabilo lwa balongo betu. Bayukile kuba’mba Mfumu aye Yesu watangijilenga bantu banji kuyuka kimye kyo bafwainwa kwambilamo ne byo bafwainwa kwamba.

Bakamonyi ba kwa Yehoba mu kyalo kya Democratic Republic of Congo basekejile pa kwibaswisha kupopwela Yehoba

32 Byo bebaswishishe kwingila mwingilo, ofweshi wa musampi bamuswishishe kubwezha bamishonale, kushimika bishimikwa bikwabo bya pa musampi ne kuleta mabuku alumbulula Baibolo. * Ke kya lusekelo bingi ku bakalume ba Lesa mwaya ntanda pa kumona Yehoba byo abena kwibazhikijila ku mupashi!—Isa. 52:10.

“Yehoba ye Nkwasho Wami”

33. Bintu ka byo tufunjilako ku mambo a mu kochi o twisambapo?

33 Panyuma ya kupituluka mu ano mambo o babinga, Yesu wamwesha kuba’mba wafikizha mulaye wanji wa kuba’mba: “Mambo nkemupa byambo ne maana akalengela balwanyi benu bonse kubula kwimukanya nangwa kwimupachika.” (Tangai Luka 21:12-15.) Pa bimye bimo, Yehoba wingijisha bantu baji na michima nobe Ngabaliela kuzhikijila bantu banji kabiji ulengela mitonyi ne bambilako bantu mambo kuchiba bulongo mambo. Yehoba walengela bilwilo bya balwanyi betu kushima. (Tangai Isaya 54:17.) Balwanyi kechi baji na lūsa lwa kukanya mwingilo wa Lesa ne.

34. Mambo ka kubinga mambo mu kochi o kwitusangajikila, kabiji kumwesha ka? (Monai ne kakitenguluzha ka kuba’mba “ Mambo Abingwa mu Makochi Akatampe Alengela Kusapwila Bingi pa Bufumu.”)

34 Mambo ka kushinda mambo etu mu kochi o kwanemena? Akilangulukai pa kino: Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bemona amba banema nangwa kwikala na bulume ne. Kechi tuvota, kutundaika bya bumulwilantanda nangwa kwibabula bya kuba ne. Aba bonse bo balobela ku kochi bebamona amba ‘kechi bafunda ne, bantutu.’ (Byubilo 4:13) Kwesakana na bilanguluka bantu, makochi kechi aji na bulume bwa kwitubingisha ku mambo ne kwitukwashako ku balwanyi betu ba mu bupopweshi ne bamulwilantanda ne. Nangwa byonkabyo, umvwe twaikala na mambo mu makochi, betubingisha javula. Kubinga kwetu kumwesha kuba’mba twenda “ku meso a Lesa kabiji Lesa ye witutuma.” (2 Ko. 2:17) Byonka byaambiletu mutumwa Paulo, ne atweba twamba kuba’mba: “Yehoba ye nkwasho wami; kechi nchine ne.”—Hebe. 13:6.

^ jifu. 9 Ano mambo ajingamo ba Cantwell mu muzhi wa Connecticut o ajinga mambo atanshi pa mambo 43 ajinga mu Kochi Mukatampe wa U.S. Mulongo Hayden Covington mo aambijileko mambo balongo pa kuba’mba babinge. Wafwile mu 1978. Bakazhi banji abo ba Dorothy batwajijile ba kishinka kufika ne byo bafwile na myaka 92 mu 2015.

^ jifu. 12 Bebapele mambo kwesakana na muzhilo walengelwe mu 1606. Uno muzhilo waswishanga bantu bayanga na kumvwa mambo kumona umvwe wazhatwa nangwa kya kuba byo aambilenga bya kine.

^ jifu. 14 Mu 1950, mu Quebec mwajinga basapwishi 164 kuvwangakotu ne bapichile mu sukulu wa Gileada 63 baswile kuya na kwingijilamo nangwa kya kuba bebamanyikilenga.

^ jifu. 15 Mulongo W. Glen How wajinga mukulumpe wayuka mizhilo kabiji wachinchikile kwambilako mambo Bakamonyi ba kwa Yehoba kufuma mu 1943 kufika mu 2003 mu Canada ne mu byalotu bikwabo.

^ jifu. 16 Umvwe mukeba kuyukilapo bishinka bikwabo pa ano mambo, monai kibaaba kyaamba’mba “The Battle Is Not Yours, but God’s” kiji mu Labainga! wa Kizungu wa April 22 wa mu 2000, mapa 18-24.

^ jifu. 32 Nzhita ya Bashilikale yafuminepo pa musampi, bino bashimikile musampi wakatataka ku mpunzha ikwabo.