Enda bua kuleshe mianda i muanka

Enda bua kuleshe kashibo ka mianda i muanka

SHAPITRE 13

Balungudi ba Bufumu abende na mwanda wabo ku tumilaadi

Balungudi ba Bufumu abende na mwanda wabo ku tumilaadi

AKISAMBILA UNO SHAPITRE

Muyiile bibakwile Yesu, bafubi baaye bakwete kukyengyeshibwa kwi ma guvernema pa mwanda wa mudimo wabo wa bulungudi

1, 2. (a) Mushindo kinyi ubaadi bakata ba bipwilo boobeshe bwa kwimika mudimo wa bulungudi, kadi, nkinyi kibaadi kikite batumibwa? (b) Bwakinyi batumibwa abaadi bapele kukookyela kwimika bulungudi?

KUBAAPU kukila mafuku apeela kunyima kwa Pentekote a mu kipwa kya 33 kunyima kwa Yesu Kidishitu (B.B.), kakongye ka beena Kidishitu ka mu Yeelusaleme kabaapu penda mbingo ipeela kasha kekala kwanka. Kushii mpaka, Satana bamono shi ino ndjo nsaa ilombane bwa kulwa ngoshi na kakongye ka beena Kidishitu. E na lukalo lwa kubutula kakongye kumpala kwashi kanyingye. Mususa umune, Satana balumbula myanda mu mushindo ulombeene bakata ba bipwilo kwimika mudimo wa bulungudi bwa Bufumu. Anka, batumibwa abatungunuka na kulungula mukandu wibuwa na, bantu bebungi balume na bakashi bakwete “kukumina Mwanana.”​—Bik. 4:18, 33; 5:14, Kilombeno kipya.

Batumibwa abaadi basangale “mwanda abatundwilwe bu balombene kukayibwa bw’eshina dya Yesu”

2 Na nsungu yooso, beshikwanyi abatomboka dimo—bwa uno musango abeele batumibwa mu lukano. Anka, bufuku, mwikeyilu a Yehowa bashitula biibi bya lukano na, kunamashika batumibwa abaluka mu mudimo wa bulungudi! Abebakwata dingi abende nabo kwi ba nfumu, abebafundu shi, bakwete kutupilwa mwiya aupele kukita mudimo wa bulungudi. Batumibwa abalula na mashimba anyingye shi: ‘Bii buuwa tukookyele Efile Mukulu pee kukookyela bantu.’ Ba nfumu abafiitshi munda ngofu mu mushindo wabakumiina mpa na “kwibaipaisha.” Anka mu yaaya nsaa ibubi, Gamaliyele mulambukishi a Miiya e na kineemo ku meso kwa bantu baadi mwibakwile, adimusha ba nfumu shi: “Dimukaayi na byanukyebe kukita p’abitala bano bantu . . . Ebalekyeeyi bende.” Mwanda wa kukanya, ba nfumu abakookyela elango dyaaye abapoosola batumibwa. Bano bantu baasha kululama abakitshine kinyi? Kushii kutshina, “tambalekye kulambukisha na kulungula mukandu wibuwa mwishina dya Yesu Mesiya.”​—Bik. 5:17-21, 27-42, Kilombeno kipya; Nki. 21:1, 30.

3, 4. (a) Satana kwete kukita kinyi bwa kulwa na bafubi b’Efile Mukulu? (b) Nkinyi kyatukyebe kutaluula mu uno shapitre na mu ingi ibidi ayilondo?

3 Kino kilumbu kibaadi ku tumilaadi mu kipwa kya 33 B.B. kibaadi bu mbangilo a kutombokyela kwa kakongye ka beena Kidishitu patooka, anka ta nfudiilo nya. (Bik. 4:5-8; 16:20; 17:6, 7) Mu ano mafuku etu, Satana kwete kutungunuka na kulwa ngoshi na lulangwilo lwa binyibinyi bwa kutakula baasha matalwa bwabadya kwimika mudimo wetu wa bulungudi. Beshikwanyi mbafunde mwilo w’Efile Mukulu shi, ukwete kutupilwa mwiya mu mishindo ilekeenelekeene. Mushindo wa kumpala, abamba shi tukwete kulwisha butaale bwa bantu​—twi baasha kafutakanyi. Mu ungi mushindo abamba shi, tukwete kutakula bantu bwashi batombokyele ma guvernema; na dingi shi, tukwete kwenda na kupaana bintu—bu bansunga. Pa nsaa ilombane, bakwetu balume mbende ku tumilaadi bwa kulesha shi bino byooso mbya madimi. Mbipeta kinyi bituukye ku bino bilumbu? Bitshibilo bya mbulamatadi mu bipwa makumi bishaale mbilombeene nkutakula mu kukita kinyi lelo uno? Tubande kutaluula ndambo ya bilumbu bwa kumona mushindo wabidi bikwashe bwa “kunyingisha mukandu wibuwa mu kulonda kwa miiya.”​—Fid. 1:7, Kilombeno kipya.

4 Mu uno shapitre atukyebe kutaluula mushindo watudi bakalwile matalwa etu a kwikala na bulungantu bwa kukita mudimo wa bulungudi. Ma shapitre abidi aalondo aakyebe kutaluula ndambo ya bilumbu byatudi bakite mwetu mooso bwa kusamba bwashi tatukumanga kutwelakana mu myanda ya uno ndumbulwilona; bwashi twikale na nshalelo mwipushene na miiya ya Bufumu bw’Efile Mukulu.

Mbaasha kafutakanyi su mbantu abakalwila Bufumu bw’Efile Mukulu na kululama kooso?

5. Ku nfudiilo kwa bipwa 1930, mushindo kinyi ubaabadi bakwate balungudi ba Bufumu, na nkinyi kibakitshine baaba abakunkusha?

5 Ku nfudiilo kwa bipwa 1930, mu bibundji na maumbo a mu États-Unis d’Amérique abaadi bakimbe kutakula Batemwe ba Yehowa pa bukopo bwashi bapete ingi mikanda ayibapa matalwa a kwenda mu bulungudi. Anka bakwetu tababaadi bakumiine yaaya mikanda nya. Mwanda, mukanda mbalombeene kwimika matalwa ao, na bakwetu abaadi abashinguula shi takwi guvernema sunga nfumu kinyi mulombeene kukandika mwiya wa Yesu autekye beena Kidishitu bwashi balungule mukandu wa Bufumu. (Mak. 13:10) Anka, abaadi bakwate balungudi ba Bufumu nkama. Bwa kupudisha wawa mwanda, baaba abakunkusha ndumbulwilo abamwene shi abitungu kwenda na kino kilumbu ku tumilaadi. Babaadi abakulupila na lukalo lwa kulesha shi Eumbo dibebelela mwiya wibubi awukutshisha Batemwe bulungantu bwabo bwa kulangwila kushii lukalakasho. Mu 1938 kubatuukile kilumbu kikile bukata ku tumilaadi. Nkinyi kibaadi kikitshikye?

6, 7. Nkinyi kibaadi kifwile kifuko kya Cantwell?

6 Mu dya Kabidi kunamashika mwifuku dya 26/4/1938, Newton Cantwell, baadi na bipwa 60; mukashi aaye, Esther; na bana baabo Henry, Russell, na Jesse—abo booso ba mbala-mashinda ba myeshi yooso batano—abaadi bende dyadya efuku mu kulungula mukandu wibuwa mu New Haven kibundji kya Connecticut. Eyendo shi, babaadi bapwe kwilumbuula bwa kukisha mafuku ebungi pa ingi mbalo. Bwakinyi? Babaadi bapwe kukwatshibwa misusa ibungi, ndjo abo nkuuka shi, abebakwata dingi ungi mususa. Anka, wawa mwanda taubaadi upeeleshe lukalo lwa kifuko kya Cantwell lwa kulungula mukandu wa Bufumu nya. Babakafikile mu New Haven mu myotoka ibidi. Newton baadi atambusha motoka wabo utwale mikanda na ma fono a ku maasa, yaaya nsaa Henry baadi na bipwa 22 baadi atambusha mootoka wi na bikolo. Eyendo, anka bu bibaabadi abapwandikisha, munda mwa nsaa umune ba mpulushi abaadi beebemikye.

7 Kumpala babaakwatshile Russell e na bipwa 18, akupu abo nkukwata Newton na Esther. Jesse baadi na bipwa 16 baadi atala ku bula nsaa ibaabadi abende na baledi baaye kwi ba mpulushi. Henry baadi alungula mukandu wibuwa ku lungi lupese lwa kibundji, paapa Jesse kii mukinga bashaadile bupenka. Anka, baatshile aaye fono atungunuka na kulungula mukandu wibuwa. Beena Katolike babidi babalungwile Jesse bwashi eele mwisambo wa mukwetu Rutherford wi na mutwe wa mwanda shi: “Beshikwanyi.” Kadi nsaa ibaabadi abateemesha mwisambo, abafiitshile munda ngofu pepi na kukupila Jesse. Jesse baakatukile pabadi kushii lukalakasho, kadi kunyima kwa kapindji kapeela, mpulushi bamwimikile. Yaaya nsaa Jesse namu abayile naaye ku tumilaadi. Ba mpulushi tababaadi batopekye mukwetu mukashi Cantwell nya, kadi abakwatshile mukwetu mulume Cantwell na bana. Anka, bakwetu babaatushile makuta abo nkwibafungula mu dyadya efuku dimune.

8. Bwakinyi tumilaadi tubaadi tukwate Jesse Cantwell shi, e na kafutakanyi?

8 Kunyima kwa myeshi ipela, mu mweshi wa Kitema 1938, kifuko kya mukwetu Cantwell kibafikile dingi mu kusamba ku tumilaadi twa mu New Haven. Newton, Russell, na Jesse babaadi bebafunde shi: Bakwete kukongola bya buntu kwabashi na mukanda awibapa matalwa a kwibikongola. Sunga bibaabadi bende na kilumbu kyabo ku Tumilaadi Tukata twi kunundu twa mu Connecticut, abambile shi Jesse mupiile mwanda kwete kulwisha butaale—sunga shi e na kafutakanyi. Bwakinyi? Mwanda beena Katolike babidi babaadi bateemeshe mwisambo ubaabadi bakobole, abatushile bu kamonyi ku tumilaadi shi wawa mwisambo ukwete kusabuula kipwilo mpa na kwiboolomona. Bwa kukimba kingi kitshibilo, bakwetu abakunkusha ndumbulwilo babayiile ku Tumilaadi Tukata twi kunundu twa mu États-Unis—tumilaadi tukile bukata twa mwiumbo.

9, 10. (a) Mushindo kinyi ubaadi Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu États-Unis tutshibe kilumbu kya kifuko kya Cantwell? (b) Mushindu kinyi wabikwete kutungunaka na kwitukwasha?

9 Kubanga mu 29/3/1940, Charles E. Hughes Nsushi mukata na benaaye ba nsushi 8 abaadi batemeeshe bibaadi abyakula mukwetu Hayden Covington, avocat a Batemwe ba Yehowa. * Avocat a kibundji kya Connecticut pababangile kwakula bwa kulesha shi Batemwe ba Yehowa mbaasha kafutakanyi, ungi nsushi bepwishe shi: “Mbinyibinyi shi mukandu ubaadi aulungula Yesu Kidishitu ta mbantu booso abaadi abeuteemesha mu aa mafuku su?” Avocat a eumbo balulwile shi: “Nnabyo, na dingi, su natentekyesha kalolo mbebifunde nka byabya mu Bible ande, abalesha mpa na kibaadi kifikile Yesu pamwanda wa kulungula wawa mukandu.” Mayi aalesha myanda ibungi! Kushi’ye kuuka, avocat a eumbo baadi atuulu Batemwe ku lupese lwi Yesu na kutuula eumbo ku lupese lwa bantu babaadi bamudimbiile. Mu 20/5/1940, beena Tumilaadi booso babaadi batshibe kilumbu abo nkulesha shi Batemwe tabe na mwanda.

Hayden Covington (munkatshi, mu mulongo wa kumpala), Glen How (ku mboko ibakashi), na bangi ku tumilaadi kunyima kwa kubinga kilumbu

10 Kitshibilo kya ku Tumilaadi kibaadi akilesha kinyi? Kibaadi kipalakashe matalwa a kulangwila mu mushindo ushibaadi ulombeene bufumu, eumbo sunga guvernema a mbalo kinyi kwibakutshisha bulungantu bwa kulangwila. Na dingi, ku Tumilaadi abasangeene shi Jesse te na mwikelo ulombeene kwikala “bu . . . masaku a kulwisha butaale munkatshi mwa bantu nya.” Byabya, ba nsushi abalesheshe patooka shi Batemwe ba Yehowa ta mbaasha kafutakanyi sunga bantu abalwisha butaale nya. Nyi mwanda ukata aulesha shi bafubi b’Efile Mukulu abaatshokola mu kulonda kwa miiya! Mushindo kinyi wabikwete kutungunuka na kwitukwasha? Ungi avocat mwikale Temwe alesha shi: “Matalwa a kulangwila kushii kutshiina mwiya kampanda wibubi aetukwasha lelo uno atwe Batemwe bwa kulungula bantu ba mbalo yatudi bashaale mukandu wa lukulupilo.”

Mbantu abatakula bangi bwa kutombokyela mbulamatadi su mbalungudi ba bya binyibinyi?

La haine ardente du Québec pour Dieu, pour Christ, et pour la liberté, est un sujet de honte pour tout le Canada

11. Nkampanye kinyi kabakitshine bakwetu mu Canada, na mbwakinyi?

11 Mu bipwa 1940, Batemwe ba Yehowa ba mu Canada babaadi bebakengyeshe ngofu. Anka, mu 1946, bwa kulesha patooka shi Eumbo dibakutwa kunemeka matalwa a kulangwila kushii lukalakasho, bakwetu ba mu Canada babakitshine kampanye ka mafuku 16 bwa kwabila trakte e na mutwe wa mwanda shi: La haine ardente du Québec pour Dieu, pour Christ et pour la liberté, est un sujet de honte pour tout le Canada. Uno trakte a masaki ananka baadi alesha kalolo mushindo wi bakata ba bipwilo bakwete kukita bisaka bya bantomboshi, ba mpulushi, na bisaka bya bantu abakengyesha bakwetu ba mu Québec. Yawa trakte baadi alesha shi: “Kukwata kwa Batemwe ba Yehowa bikutwene na miiya kukwete kutungunuka, mu provinse mukata a Montreal mwi bilumbu pepi 800 byabadi bafunde Batemwe ba Yehowa.”

12. (a) Beshikwanyi abaadi bakite kinyi pabitale kampanye ka kwabila trakte? (b) Bakwetu abaadi bebafunde bwa kinyi? (Tala dingi eyi di mushi mw’esaki.)

12 Pa mwanda wa yawa trakte, Maurice Duplessis Premier ministre a mu Québec, baadi mwikwatene na Cardinal Villeneuve a beena Katolike ka ku Loooma bwa kwibwesha “ngoshi ishi na lusa” kwi Batemwe. Bungi bwa bilumbu bubafiimine bwakatuka pa 800 byafika 1 600. Ungi mukwetu mukashi mbala-mashinda bambile shi: “Ba mpulushi babaadi betukwate misusa ibungi yatushii balombeene kubadika.” Batemwe babaabadi abakwata mwanda wa kwabila trakte babaadi abebafundu shi: Bakwete kwabila mikanda ya “kutakula nayo bantu bwa kutombokyela guvernema.” *

13. Mba naanyi babaadi bu bantu ba kumpala babaabadi basambishe mu kilumbu kya shi bakwete kutakula bantu bwa kutombokyela guvernema, na nkinyi kibaadi kikite bakunkushi ba tumilaadi?

13 Mu 1947, mukwetu Aimé Boucher na bana baaye bakashi Gisèle, e na bipwa 18, na Lucille, e na bipwa 11, babaadi bu ba kumpala babaabadi basambishe mu kilumbu kya shi bakwete kutakula bantu bwa kutombokyela guvernema. Babaadi baabile trakte a Haine ardente du Québec pepi na ferme aabo kuushi kwa kibundji kya Québec, kadi bibaadi bukopo bwa kwibamona bu baasha kafutakanyi. Mukwetu Boucher baadi muntu sha kwiyisha na sha lwishinko baadi ende na kudiisha bimunwanga bya mu ka ferme kaaye na ingi nsaa baadi ende na kutambuka na nfwalasa yaaye ayikaka etempu. Kifuko kyaaye kibaadi akikengeshibwa na ino nkalakasho ibaabadi baleshe mu trakte. Nsushi a ku tumilaadi shibaadi mufule Batemwe, bapelele kukumiina myanda ayilesha shi kifuko kya mukwetu Boucher taki na mwanda. Baadi mukumiine bibaadi byakule nsushi a kabidi shi trakte kwete kutakula bantu bwabadya kwikala na mushikwa na shi abitungu kukwata Boucher na bana baaye. Byabya, binangu bya nsushi bibaadi shi: Kwakula bya binyibinyi, nkibeshi! Aimé na Gisèle babaadi bebakwate shi mbantomboshi, mpa na Lucille mwana mukinga bapwile mafuku abidi mu lukano. Bakwetu abayiile na kilumbu ku Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Canada, tumilaadi tukile bukata twa mwiumbo, kubaabadi bakumiine kuteemesha kilumbu kyabo.

14. Nkinyi kibaadi kikite bakwetu ba mu Québec munda mwa bipwa bya kubingwabingwa?

14 Mu aa mafuku, bakwetu balume na bakashi baasha mashimba anyingye ba mu Québec babatungunukile na kulungula mukandu wa Bufumu kumpala kwa nkalakasho mpa na mpombo ishy’ayipu​—misusa ibungi babaadi abapete bipeta bibuwa. Mu bipwa binanka kunyima kwa kubanga kampanye ka trakte mu 1946, bungi bwa Batemwe mu Québec bubafiimine bwakatuka pa 300 bwafika 1 000! *

15, 16. (a) Nkinyi kibaadi kikite bakunkushi ba Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Canada pabitale mwanda wa kifuko kya Boucher? (b) Kutshokola kwa kino kilumbu kubaadi kukwashe bakwetu mpa na bangi bantu naminyi?

15 Mu mweshi wa Kasamombo 1950, Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Canada, tubatuudile ba nsushi kitema bwa kuteemesha kilumbu kya Aimé Boucher. Kunyima kwa myeshi isamombo, mu 18/12/1950, Tumilaadi tubaadi twibabingishe. Bwakinyi? Mukwetu Glen How, avocat a Batemwe, balesheshe shi ku Tumilaadi abaadi bakumiine bibaatulesha shi, “kutombosha bantu” akulesha kwibatakula mu kwikala n’etombo na kutombokyela guvernema.” Mukwetu How bambile dingi shi: Anka trakte “tabaadi na myanda i byabya nya, kadi baadi bu mushindo wa kulesha bulungantu bwa kwakula.” Mukwetu How akumbasha dingi shi: “Naadi mwimwene mushindo ubaadi Yehowa mutshokole.” *

16 Eyendo shi, kitshibilo kya ku Tumilaadi tukata kibaadi bu kileshesho kikata kya kutshokola kwa Bufumu bw’Efile Mukulu. Kibaadi kipudishe bingi bilumbu 122 bibaadi abitengyela Batemwe mu Québec abilesha shi Batemwe bakwete kutombosha bantu. Akupu, ku Tumilaadi abalesheshe shi bantu booso ba mu Canada na angi maumbo abadi bamune kwi Angletere binobino mbalombeene kutwala kilumbu kyabo pabitale mushindo wabakwete kukunkusha kwi guvernema. Na dingi, kuno kutshokola kubaadi kuponeshe kipwilo kya mu Québec na mbulatadi pabitale kukengyesha kwa Batemwe ba Yehowa. *

Abakitshi busunga n’eyi dy’Efile Mukulu​—su mbalungudi ba Bufumu bw’Efile Mukulu be na katshintshi?

17. Nkinyi kikwete kukita angi ma guvernema bwa kutala mudimo wetu wa bulungudi?

17 Anka bu bibaadi beena Kidishitu ba kumpala, bafubi ba Yehowa lelo uno tabe bu bantu “abakitshi-busunga na mwanda w’Efile Mukulu ooo.” (Badika 2 Beena-Kodinda 2:17.) Anka, mu angi ma guvernema bakwete kutala mudimo wetu mu kulonda kwa miiya itale busunga. Tubandeyi kutaluula bilumbu bibidi bibaabadi basambishe bwa kuuka su Batemwe ba Yehowa abakitaa busunga su mbalungudi ba mukandu wibuwa.

18, 19. Nkinyi kikite mbulamatadi mu eumbo dya Danemark bwa kwimika mudimo wetu wa bulungudi?

18 Danemark. Mu 1/10/1932, kubaadi kutuukye mwiya aupele kupaana mikanda kushii kwikala na mukanda aukupa bulungantu bwa kwiyipaana. Kadi, bakwetu tababaadi bakumiine kwata wawa mukanda nya. Mwifuku dibalondele, balungudi bataano babaadi abalungula mukandu wibuwa mu Roskilde, kibundji ki kipindji kya bilometre 20 ku lupese lwa kupona nguba lwa kibundji kya Copenhague epata dya mu Danemark. Ku nfudiilo kw’efuku, August Lehmann umune a ku balungudi baadi mushimine. Babamukwatshile shi kwete kupaana bintu aku namu te na mukanda aumupa matalwa.

19 Mu 19/12/1932, August Lehmann babayiile naaye ku tumilaadi. Baadi mukumiine shi kwete kwenda kwi bantu bwa kwibapa mikanda ayipatuula Bible, kadi apela shi tabaadi akitshi busunga nya. Ku Tumilaadi abaadi bakumine bibakwile. Abo nkwamba shi: “Uno muntu asamba . . . e na mushindo wa kupeta ekuta dya kwikwasha, na [ta] mupete makasa na te na lukalo lwa kwiapeta nya, anka kwete kushimisha makuta mwanda wa midimo yaaye.” Pa kwikala ku lupese lwa Batemwe, tumilaadi tubaadi tutshibe shi mudimo wa Lehmann “ta wi mu mulongo umune na busunga nya.” Sunga mbyabya, beshikwanyi ba mwilo w’Efile Mukulu, babaadi na kitshibilo kya kwimika mudimo wa kulungula mukandu wibuwa mwiumbo. (Mis. 94:20) Nsushi mukata bambile shi bende na kilumbu ku Tumilaadi tukata twi kunundu. Bakwetu abakitshine kinyi?

20. Nkinyi kibaadi kikite Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Danemark, na kinyi kibaadi kikite bakwetu balume na bakashi?

20 Mu lubingo lubaadi alutungu shi Tumilaadi tukata twi kunundu tuteemeshe kilumbu, Batemwe abaadi batungunukye na kulungula mukandu wibuwa mu Danemark. Tumilaadi tukata twi kunundu tubatshibile kilumbu mu dya Kabidi, mu 3/10/1933. Tubaadi tukumine bibatshibile tumilaadi tupeela shi, August Lehmann ta mutupilwe mwiya nya. Kutshiba kwa kino kilumbu kubaadi kuleshe shi Batemwe mbalombeene kutungunuka na kulungula mukandu wibuwa mu bulungantu. Bwa kulesha lutumbu lwabo kwi Yehowa bu bibebakwasha bwa kubinga kilumbu, bakwetu balume na bakashi abatamiishe mudimo wabo wa bulungudi ngofu. Kubanga pa kyakya kitshibilo kya tumilaadi, bakwetu ba mu Danemark mbapete mushindo wa kulungula mukandu wibuwa kushii lukalakasho lwa guvernema.

Batemwe baasha mashimba anyingye mu Denmark mu bipwa 1930

21, 22. Nkitshibilo kinyi kibaadi kyate Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Étas-Unis pabitale kilumbu kya mukwetu Murdock?

21 États-Unis. Mu dya Lubingo 25/2/1940, ungi mbala-mashinda abetamina bu Robert Murdock, Jr., na bangi Batemwe musambobidi babaadi bebakwate pabaabadi abalungula mukandu wibuwa mu Jeannette, kibundji ki pepi na Pittsburgh, mu Pennsylvanie. Babaadi bebafunde shi t’abakumina kuula mukanda awibapa bulungantu bwa kuudisha mikanda. Ku Tumiladi tukata twi kunundu twa mu États-Unis, abaadi bakumiine kuteemesha kilumbu kyabo.

22 Mu 3/5/1943, Tumilaadi tukata twi kunundu tubaadi tutshibe kilumbu, ato nkubingisha Bantemwe. Ku Tumilaadi abaadi bapele kitungo kya kwibaudisha mukanda mwanda kyakya kitungo “akibakutshisha matalwa abadi baleshe mu miiya y’eumbo.” Tumilaadi tubaadi tusumbushene eyi dibaabadi batuushe ku tumiladi twa mu kibundji na kulesha shi, “bino bi bu kwimika bulungantu bwa kupalakasha mukandu na kukutshisha bantu matalwa a kulangwila.” Pabaadi alesha bi binangu bya Tumilaadi, Nsushi William Douglas balesheshe shi, mudimo wa Batemwe ba Yehowa “ta ngwimene penda pa kulungula mukandu wibuwa; ta mpenda kwabila mikanda ya kipwilo nya. Byooso bibidi bi kumune.” Bambile dingi shi: “Uno mudimo wa kipwilo wi na muulo ukile bukata . . . nka bi kulangwila mu bipwilo na kulambukisha kumpala kwa bantu.”

23. Bwakinyi kutshokola kwa bilumbu ku tumilaadi mu kipwa kya 1943 kwi na muulo bw’etu lelo uno?

23 Kitshibilo kya tuno Tumilaadi tukata twi kunundu, kibaadi bu kutshokola kukata kwa mwilo w’Efile Mukulu. Kibaadi kishinkamishe shi eyendo twi bafubi ba Kidishitu, tatwi bansunga abende na kuudisha bintu nya. Mu dyadya efuku dimune dyatushii balombeene kuluba mu 1943, Batemwe ba Yehowa bababingile bilumbu 12 bya ku bilumbu 13, ku Tumilaadi tukata twi kunundu mpa na kilumbu kya Murdock. Bino bitshibilo bya ku tumilaadi mbikwashe bu kileshesho kikata kya mu bilumbu bibungi bya mu mafuku ashaale mubaadi beshikwanyi neetu balwe na matalwa eetu a kulungula mukandu wa Bufumu munkatshi mwa bantu mpa na ku nshibo na nshibo.

“Bibuwa kukokyela Efile Mukulu [bu Nfumu] pe kukokyela bantu”

24. Atukitaa kinyi su guvernema bayimika mudimo wetu wa bulungudi?

24 Bu byatudi bafubi ba Yehowa, atusangalaa ngofu nsaa i guvernema etupa matalwa mu kulonda kwa miiya bwa kulungula mukandu wa Bufumu kushii lukalakasho. Anka, su guvernema beemika mudimo wetu wa bulungudi, atushintuula mishindo yetu ya kulungula wanka, atutungunuka na kwiukita mu mushindo ooso ulombane. Anka bu batumibwa, ‘bibuwa tukokyele Efile Mukulu [bu Nfumu] pe kukokyela bantu.’ (Bik. 5:29; Mat. 28:19, 20) Mu nsaa imune, atwende ku tumilaadi bwashi balekye kukandjika mudimo wetu. Banda kutala bino bileshesho bibidi.

25, 26. Myanda kinyi ibaadi ikitshikye ku Tumilaadi Tukata twi kunundu twa mu Nicaragua, na nkinyi kibaadi kikitshikye ku nyima?

25 Nicaragua. Mu 19/11/1952, Donovan Munsterman baadi misionere na mufubi a ku filiale bayiile ku biro abitalaa bantu bende mu kushaala mu dingi eumbo mu Managua, epata dya mu Nicaragua. Abamutumine bwashi ende mu kwimonena na Arnoldo García mukata a basalayi baadi akunkusha byabya biro. Mukata a basalayi balungwile Donovan shi Batemwe ba Yehowa booso ba mu Nicaragua “mbebakandjikye kutungunuka na kulungula lulangwilo lwabo na kukita midimo ya kipwilo kyabo.” Pabayipwishe bwakinyi, García mukata a basalayi bapatulwile shi Batemwe ta be na matalwa a kwi ministre a guvernema na mbebafunde shi mba koministe. Mba nanyi abaadi betufunde? Mbakata ba Katolike ka ku Looma.

Bakwetu ba mu Nicaragua mu mafuku a kwimika mudimo wa bulungudi

26 Musango umune mukwetu Munsterman bayiile kwi ministre a guvernema kwi bakata ba bipwilo mpa na kwi presida Anastasio Somoza García , kushii kupeta kipeta kibuwa. Paapa bakwetu abashintulwile mayele. Babafungile Nshibo ya Bufumu, babanga kwibunga mu tusaka tupeela, na kuleka kukita bulungudi bwa mu bilayi, anka babaadi batungunukye na kulungula mukandu wa Bufumu. Mu aa mafuku amune, babaafundjile mukanda bewela byala bwa kuteka shi Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Nicaragua tukaashe mwiya wa kwimika mudimo wetu. Ma jurnale abaadi apalakashe mwanda utale kwimika kwa mudimo wetu mpa na mukanda ubaabadi beele byala, na Tumilaadi tukata twi kunundu tubaadi tukumine kuteemesha kilumbu. Nkipeta kinyi kibatuukile? Mu 19/6/1953, Tumilaadi tukata twi kunundu tubatuushile kitshibilo kyabo booso kya kubingisha Batemwe. Tumilaadi tubasangene shi kwimika mudimo wetu nkutupilwa mwiya utale bulungantu bwa kwisamba, bwa koondo k’eshimba, na bwa kulesha lukumiino. Tubaadi tutushe eyi adilesha shi kipwano kya Batemwe na guvernema a mu Nicaragua kyalukye nka byakibaadi kumpala.

27. Bwakinyi beena Nicaragua abaadi bakaanye kitshibilo kya ku Tumilaadi na, bakwetu abamwene kwakwa kutshokola naminyi?

27 Beena Nicaragua babaadi bakaanye pa kumona shi Tumilaadi tukata twi kunundu tubaakwila Batemwe. Mu aa mafuku, bakata ba bipwilo baabadi na bukome mu mushindo ushibaadi ulombeene Tumilaadi kwata kitshibilo kikutwene na kyabo. Na dingi, Tumilaadi tubaadi tupele kulonda kitshibilo kya bakata ba guvernema, aku namu babaadi na matalwa akata. Bakwetu babaadi abashinguula shi abatshokola ku bukwashi bwa bulami bwa Nfumu, na kunyingiila kwabo mu mudimo wa bulungudi.​—Bik. 1:8.

28, 29. Munkatshi mwa bipwa 1980, myanda kinyi ibaadi ikitshikye mu Zaïre?

28 Zaïre. Munkatshi mwa bipwa 1980, kubaadi Batemwe pepi na 35 000 mu Zaïre, abetamina lelo uno bu République démocratique du Congo. Bwashi midimo ya Bufumu yende kumpala, biro bya filiale bibaadi bibakye mashibo apya. Mu mweshi w’Ekumi na ibidi 1985, kubakitshikile kikongeno kibungye maumbo ebungi mu Kinshasa, na bantu 32 000 ba mu ma mbalo ebungi a mu nsenga babaadi baule mu kipalwe kya ndundo. Anka mu aa mafuku, nshalelo a bafubi ba Yehowa babangile kushintuluka. Nkinyi kibakitshikile?

29 Mukwetu Marcel Filteau, misionere a mu Québec, mu Canada, baadi mukyengeshibwe mu mafuku a guvernema a Duplessis, baadi afubu mu Zaïre mu aa mafuku. Alesha bibaadi bikitshikye shi: “Mu 12/3/1986, bakwetu babaadi abakunkusha babapetele mukanda aulesha shi assosiation a Batemwe ba Yehowa tamukuminyibwe mu Zaïre nya.” Wawa mukanda babaadi bewele kyala kwi prezida Mobutu Sese Seko.

30. Nkitshibilo kinyi kikata kibaadi akingu shi Komite a Filiale aate, na nkinyi kibaabadi bakite?

30 Efuku dibalondele, kisaashi ky’eumbo kibaadi kileshe shi: “Tatupusha dingi mbalo yabakula pabitale Batemwe ba Yehowa mu [Zaïre] nya.” Kubingwabingwa kubabangile nka paapa. Babaadi babumbule Mashibo a Bufumu, na bakwetu balume bebanyenga bintu, bebakwata, bebeela mu nkano mpa na kwibakupila. Mpa na bana ba Batemwe babaadi bebeele mu lukano. Mu 12/10/1988, guvernema banyengyele bintu bya ndumbulwilo etu, ba Mpulushi na basalayi babatwelele mu lupango lwa filiale. Bakwetu babaadi abakunkusha babatumine mukanda kwi Prezida Mobutu, kadi kushii kupeta lwalulo. Mu yaaya nsaa bibaadi abitungu shi Komite a filiale aate kitshibilo kikata: “Abitungu shi twende ku Tumilaadi tukata twi kunundu su, tutengyele?” Timothy Holmes, baadi misionere na Mukunkushi a Komite a filiale mu aa mafuku atentekyesha shi: “Tubatekyele binangu na bukunkushi bwa Yehowa.” Kunyima kwa kutaluula mwanda mu luteko, komite bamwene shi nsaa ya kwenda ku tumilaadi tangibande kulombana nya. Anka, babatuudile binangu byabo mu kutala nkalo ya bakwetu na kukimba mushindo wa kutungunuka na mudimo wa bulungudi.

“Mu aa mafuku a kusamba, tubamwene mushindo ulombeene Yehowa kushintuula myanda”

31, 32. Nkitshibilo kinyi kikata kibaadi kyate Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Zaïre, na kibaadi kikwashe bakwetu naminyi?

31 Kubakidile bipwa bibungi. Kukalakasha Batemwe kubaadi kupeele, na mwiumbo bantu babaabangile kukimba bulungantu bwabo. Komite a filiale bamwene shi nsaa ibalombana ya kwenda na kilumbu kya kwimika mudimo wetu ku Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu Zaïre. Mwanda wa kukanya, Tumilaadi tukata twi kunundu tubaadi tukumiine kuteemesha kilumbu kyetu. Akupu, mu 8/1/1993, kunyima kwa bipwa pepi na musambobidi, prezida bakatwishe mwiya wa kwimika mudimo wetu, ku Tumilaadi abalesheshe shi, kilumbu kya guvernema na Batemwe nkikutwene na miiya, na takwi mwanda dingi wa kwibakandjika nya. Banda kupwandikisha kyabileesha! Babaadi batuule muwa wabo mu masaku abo nkwipaa mwiya wa prezida a eumbo! Mukwetu Holmes amba shi: “Mu aa mafuku a kusamba, tubamwene mushindo ulombeene Yehowa kushintuula myanda.” (Dan. 2:21) Kuno kubinga kwa kilumbu kubaadi kunyingishe lukumiino lwa bakwetu. Babamwene shi Nfumu, Yesu, baadi mukunkushe bantu baaye bwabadya kuuka nsaa na mushindo wa kukila na mwanda.

Batemwe ba Yehowa ba mu République démocratique du Congo be na muloo wa kwikala mu bulungantu bwa kulangwila Yehowa

32 Pabakatuka mwiya wa kwimika mudimo wetu, biro bya filiale bibapetele matalwa a kutwesha ba misionere, a kwibaka mashibo a filiale na kutwesha mikanda ayipatuula Bible mwiumbo. * Mwanda wa muloo wi kashaa bwa bafubi b’Efile Mukulu mu nsenga ishima wa kumona mushindo wi Yehowa kwete kukalwila mwilo waaye bwashi wikale bibuwa mu kikudi!​—Yesh. 52:10.

‘Yehowa . . . mmukwashi ande’

33. Kutaluula kwa bino bilumbu bipeela akwitulongyesha kinyi?

33 Kutaluula kwetu kwa bilumbu byatudi basambe, akulesha shi Yesu mmulame mulayilo waaye wa shi: “Nakenupa bishima na binangu mu kipaso kishy’akikamono sung’umune a ku beshikwanyi nenu kutuna kyakya kyanwakula.” (Badika Luuka 21:12-15, Kilombeno kipya.) Mu ingi nsaa, Yehowa mwibweshe bantu be bu Gamaliyele ano mafuku etu bwa kukalwila mwilo waaye sunga shi mmutakule ba nsushi baasha mashimba anyingye na ba avocat bwabadya kwimeena bululame. Yehowa mufinye bi na ngoshi bya beshikwanyi betu. (Badika Yeeshaya 54:17.) Mushikwa ta ngulombeene kwimika mudimo w’Efile Mukulu nya.

34. Bwakinyi bilumbu byatudi batshokole abikanyisha, na nkinyi kyabilesha? (Tala dingi kashibo akamba shi: “ Bilumbu bikata byabadi batshokole bikwashe bwa kuyiisha bulungudi bwa mukandu wa Bufumu kumpala.”)

34 Bwakinyi bilumbu byatudi babingye abikanyisha? Banda kutala: Batemwe ba Yehowa ta mbantu bende nkumo sunga be na matalwa kampanda nya. Tatwelaa ma vote, tatu kwatshishena kampanye ka politike, sunga bakata ba politike. Na dingi, bakwetu booso bakwete kusamba ku tumilaadi misusa ibungi abekalaa ‘bantu bashi balongye mukanda, na be bi bantu booso.’ (Bik. 4:13) Byabya, twi balombeene kwamba shi, tumilaadi tatwi na bukome kampanda bwa kwitubingisha ku meso kwa beshikwanyi betu bakata ba bipwilo na beena politike bwa kwitukwasha nya. Anka, misusa ibungi tumilaadi ntwitubingishe! Bilumbu byatudi babingye abilesha shi tukwete kutambuka “ku meso kw’Efile Mukulu pamune na Kidishitu.” (2 Kod. 2:17, NW) Byabya, pamune na Mpoolo mutumibwa atwakula shi: ‘Yehowa . . . mmukwashi ande, ntantshinyi kintu.’​—Eb. 13:6.

^ par. 9 Kino kilumbu kya, Cantwell na eumbo dya Connecticut, kibaadi kilumbu kya kumpala ku bilumbu 43 bya ku Tumilaadi tukata twi kunundu twa mu États-Unis bibaadi abitungu shi mukwetu Hayden Covington asambe bwa kwakwila bakwetu. Bafwile mu 1978. Mukashi aaye Dorothy baadi mufube na lulamato looso mpa na ku lufu lwaye mu 2015 aye na bipwa 92 bu mbala-mashinda.

^ par. 12 Wawa mwanda ubaabadi bebafude ubaadi mu mwiya ubaadi utukye mu 1606. Mwiya aupa ba nsushi matalwa a kutshiba shi muntu mupiile su bibakula abitakula bantu mu kwikala n’etombo​—sunga byekala shi kibaadi mwakule nkya binyibinyi.

^ par. 14 Mu 1950, bafubi 164 ba nsaa yooso abaadi mu Québec—mpa na bakwetu 63 babaadi bapwe kalasa ka Gileade babaadi bakumiine kutumika mwanka sunga mbyabibaadi abitungu shi bakyenge ngofu.

^ par. 15 Mukwetu W. Glen How baadi avocat sh’eshimba dinyingye baadi musambe kalolo bilumbu nkama kubanga mu 1943 mpa na mu 2003, bya Batemwe ba Yehowa mu Canada mushima.

^ par. 16 Bwa kuuka myanda itale uno mwanda, tala mwisambo wi na mutwe wa mwanda awamba shi: “La bataille n’est pas la vôtre, mais celle de Dieu” mu Réveillez-vous! a mu 22/4/2000, mwisaki 18-24.

^ par. 32 Ba Mpulushi abatuukile mu lupango lwa filiale; kadi filiale mupya mbamwibakye pa ingi mbalo.