1, 2. (a) Cinshi cilanga ukuti muli bekashi ba Bufumu bwa kwa Lesa? (b) Mulandu nshi Inte sha kwa Yehova limo batwalila imilandu ku cilye?

BUSHE muli bekashi ba Bufumu bwa kwa Lesa? Te kuti tutwishike no kutwishika, pantu muli Nte ya kwa Yehova! Cinshi cilanga ukuti muli bekashi ba Bufumu? Ifyo mupepa Yehova Lesa, e filanga ukuti muli bekashi ba Bufumu bwa kwa Lesa, te fitupa ifyo ubuteko bupeela. Ifyo mwasuminamo te filanga fye ukuti ni mwe bakapepa ba cine. Lelo ifyo mucita, pamo nga ukukonka amafunde ya Bufumu bwa kwa Lesa e filanga ukuti muli bekashi ba Bufumu. Bukapepa bwesu bulamoneka muli fyonse ifyo tucita, kumo ne fyo tukusha abana besu e lyo ne fyo tucita nga twalwala.

² Lelo abantu muli cino calo tabacindika ififwaikwa pa kuba umwikashi wa Bufumu ifyo ifwe twacindika sana. Mu fyalo fimo ubuteko bulatukaanya ukupepa nelyo ukubinda fye ne mipepele yesu. Limo limo, abasambi ba kwa Yesu balatwala imilandu ku cilye pa kuti babapeele ubuntungwa bwa kukonka amafunde ya Mfumu Mesia. Bushe ico cifwile ukumupapusha? Iyo. Ilingi line, abantu ba kwa Yehova aba ku kale balecitapo fimo pa kuti fye bakwate ubuntungwa bwa kupepa Yehova.

3. Cinshi abantu ba kwa Lesa bacitile mu nshiku sha kwa Namfumu Estere pa kuti bebepaya?

³ Ku ca kumwenako, mu nshiku sha kwa Namfumu Estere, abantu ba kwa Lesa balicitilepo cimo pa kuti fye bebepaya. Mulandu nshi? Hamani, Cilolo Mukalamba uwali umunkalwe aebele Ahasuerusi, Imfumu ya Persia ukuti abaYuda bonse abaleikala mu Bufumu bwakwe balingile ukwipaiwa pantu ‘amafunde yabo yalipusene na ya bantu bonse.’ (Este. 3:8, 9, 13) Bushe Yehova alilekelesha ababomfi bakwe? Iyo. Alyafwile Estere na Mordekai ilyo bailepaapaata ku mfumu ya bena Persia ukuti icingilile abantu ba kwa Lesa.—Este. 9:20-22.

4. Finshi twalalandapo muli cino cipandwa?

⁴ Inga muno nshiku? Nga fintu twalandilepo mu cipandwa cafumineko, inshita shimo amabuteko yalacusha Inte sha kwa Yehova. Muli cino cipandwa twalalanda pa fintu fimo ifyo amabuteko yacita pa kuti ciletukosela ukupepa.  Twalalanda pa fintu fitatu: (1) insambu sha kwishibikwa ukuti cilonganino no buntungwa bwa kupepa umo tulefwaila, (2) ubuntungwa bwa kukonka amafunde ya mu Baibolo pa kundapwa, na (3) insambu sha bafyashi isha kukusha abana ukulingana ne fyo Yehova afwaya. Muli ifi fitatu, twalamona ifyo abekashi ba mu Bufumu bwa kwa Mesia bacita pa kuti batwalilile ukuba muli ubu Bufumu e lyo ne fyo Lesa abafwa.

5. Busuma nshi bubapo ubuteko nga bwasuminisha Abena Kristu ba cine ukupepa?

⁵ Bushe pa kuti tulepepa Yehova kano fye ubuteko bwatupeela insambu? Iyo, lelo cilaba bwino nga ca kuti ubuteko bwatusuminisha, pa kuti tulelongana bwino mu Mayanda ya Bufumu, mu Fikuulwa fya Kulonganinamo, na pa kuti tulepokelela impapulo shesu ishipulintwa mu fyalo fimbi, e lyo na pa kuti tuleshimikila abantu imbila nsuma ukwabula ubwafya. Mu fyalo ifingi, ubuteko bwalisuminisha imipepele ya Nte sha kwa Yehova, kabili balakwata insambu sha kupepa nga filya caba ku mipepele imbi. Lelo ciba shani nga ca kuti ubuteko bwatukaanya ukupepa nelyo bwatupoka insambu sha kucita ifintu fimo?

6. Mafya nshi Inte sha kwa Yehova mu Australia bakwete ku kutampa kwa ba 1940?

⁶ Mu Australia. Ku kutendeka kwa ba 1940, cilolo wa buteko mu Australia atile, ifyo twasumina kuti fyalenga ubuteko bwabwelela inuma mu fya nkondo. Balibindile imipepele yesu. Ba Nte balelongana mu bumfisolo kabili ubuteko bwalisele iofeshi lya musambo, kabili bwalipokele na Mayanda ya Bufumu. Uo basanga ne mpapulo shesu balemupeela umulandu. Pa numa ya kupepa no kushimikila mu bumfisolo pa myaka iingi, ba Nte mu Australia basukile bakwata ubuntungwa. Pa 14 June, mu 1943, Icilye Cikalamba mu Australia, califumishepo icibindo.

7, 8. Londololeni ifyo bamunyinefwe mu Russia balwisha pa myaka iingi pa kuti babapeele insambu sha kupepa.

⁷ Mu Russia. Ubuteko bwa ba Komyunisti bwalibindile ba Nte pa myaka iingi, lelo mu 1991, ubuteko bwalisuminishe imipepele yesu. Ilyo ubuteko bwa Soviet Union bwalekele ukuteka, ubuteko bwa Russia Federation bwalitendeke ukuteka, kabili bwalisuminishe imipepele yesu mu 1992. Tapapitile na nshita, bamo abaletukaanya, maka maka balya abali mwi Calici lya Orthodox ilya mu Russia, batendeke ukumfwa ububi pa fyo twatampile ukufula. Ukufuma mu 1995 ukufika mu 1998 abalekaanya ba Nte, batwele imilandu iikalamba isano ku cilye. Pa milandu yonse 5 iyo bapeele ba Nte, icilye tacabasangile no mulandu. Lelo abaletulwisha balikoselepo fye kabili mu 1998, bali-ilishenye ku buteko. Pa kubalilapo, ba Nte tababasangile no mulandu, lelo abalwani besu balikeene ifyo icilye capingwile, ne ci calengele ba Nte baluuse umulandu mu May, mu 2001. Mu 2001 mu October, kwali ukulubulula na  kabili, e lyo mu 2004 basukile babinda Inte sha kwa Yehova mu Moscow no kubakaanya ukubomba imilimo yabo.

⁸ Ilyo ici cacitike abantu balitendeke ukucusha ba Nte. (Belengeni 2 Timote 3:12.) Balebacusha no kuboma. Balebapoka impapulo shesu; balebakaanya ukusonkela ifikuulwa umo bengapepela nelyo ukukuula Amayanda ya Bufumu. Elenganyeni ifyo bamunyinefwe baleumfwa ilyo balebacusha! Mu 2001, ba Nte balitwele umulandu ku cilye icikalamba mu Bulaya ica European Court of Human Rights (ECHR) kabili mu 2004 balyebele ici cilye ifishinka na fimbi. Mu 2010 ici cilye calipingwile umulandu. Icilye calimwene bwino bwino ukuti ico ubuteko bwa Russia bwabindiile ba Nte ni co bwalibapatile. E co calikeene ifyo ifilye ifinono fyapingwile pantu takwali nangu cimo icalelanga ukuti ba Nte bali no mulandu. Icilye ca ECHR casosele no kuti ico ubuteko bwabindiile ba Nte, nico bwalefwaya fye ukubapoka insambu. Ifyo ici icilye capingwile fyalilenga ba Nte bakwate ubuntungwa bwa kupepa. Nangu ca kuti abalashi ba buteko bwa ku Russia abengi tabakonka ifyo icilye ca ECHR capingwile, ukuwina imilandu ya musango uyu kwalilenga abantu ba kwa Lesa ukushipa.

9-11. Bushe abantu ba kwa Yehova mu Greece balwisha shani ubuntungwa bwa kupepela pamo, kabili finshi fyafumamo?

⁹ Mu Greece. Mu 1983, ba Titos Manoussakis balisonkeele umuputule mu Heraklion, ku Crete pa kuti ibumba ilinono ilya Nte sha kwa Yehova balelonganinamo. (Heb. 10:24, 25) Lelo tapapitile ne nshita, shimapepo wa mwi calici lya Orthodox alembele kalata ku buteko iya kuilishanya ukuti ba Nte belapepela mu muputule. Cinshi acitiile fyo? Pantu fye ifyo ba Nte basuminamo fyalipusana ne fyo Icalici lya Orthodox lisambilisha! Aba buteko batile, ba Titos Manoussakis na ba Nte bambi batatu balikwete umulandu uukalamba kabili balibatwele na ku cilye. Balibalipilishe no kubakaka pa myeshi ibili. Apo bekashi ba cishinka aba Bufumu bwa kwa Lesa, aba ba Nte balimwene ukuti icilye calibapokele ubuntungwa bwa kupepa. E ico batwele umulandu ku filye fya mu Greece e lyo pa numa batwele na ku cilye cikalamba ica ECHR.

¹⁰ Mu 1996, icilye ca ECHR capingwile ifyo abapata ukupepa kwa cine bashale-enekela. Icilye casosele ukuti, “Imipepele ya Nte sha kwa Yehova yaba pa mipepele iyo amafunde ya mu Greece yasuminisha,” lelo ifyo ifilye fya mu Greece fyapingwile “fyalengele ba Nte bekwata ubuntungwa bwa kupepa.” Icilye casosele no kuti ubuteko bwa Greece te bufwile “ukulanda nampo nga ifyo abantu basuminamo ne fyo balondolwela bambi ifyo basuminamo fyaliba fye bwino nelyo iyo.” Icilye ca ECHR calikeene ifyo ifilye fya mu Greece fyapingwile kabili ba Nte balibabweseshe no buntungwa bwa kupepa!

¹¹ Bushe ifyo icilye cikalamba capingwile fyalipwishishe amafya ayo ba Nte bakwete mu Greece? Ku ca bulanda  tayapwile. Mu 2012, ba Nte mwi tauni lya Kassandreia, ku Greece, baliwinine umulandu uwapala uyu na umbi, pa numa ya kulubulula pa myaka 12. No yu wine mulandu abawimishe ni ba shikofu ba mu calici lya Orthodox. Icilye Cikalamba mu Greece capingwile ukuti ba Nte balingile ukukwata ubuntungwa bwa kupepa. Mu bupingushi bapeele, balandile pa mafunde ya mu Greece ayapeela abantu ubuntungwa bwa kupepa kabili batile ifi ifilye finono filanda ukuti imipepele ya ba Nte tayaishibikwa ku buteko, bufi ubwafita fititi. Icilye catile: “Ifyo Inte sha kwa Yehova basuminamo fyalishibikwa, kanshi ne mipepele yabo nayo yalishibikwa.” Aba mu cilonganino icinono ica mu Kassandreia balitemwa sana pantu nomba balalongana mu Ng’anda yabo iya Bufumu.

12, 13. Bushe abatupata mu France baesha shani ukubomfya “ifipope fya mafunde” pa kucusha ba Nte, kabili cinshi cafumamo?

¹² Mu France. Bamo abapata abantu ba kwa Lesa babomfya “ifipope fya mafunde” pa kubacusha. (Belengeni Amalumbo 94:20.) Ku ca kumwenako, mu 1995, abasonkesha imisonko mu France batendeke ukupituluka mu ndalama sha kabungwe ka Nte sha kwa Yehova akaishibikwa mwi funde ukuti Association Les Témoins de Jéhovah (ATJ). Umulashi walemona pa ndalama sha calo alandile amashiwi ayalengele ico balepitulukila mu ndalama shesu cishibikwe. “Ifyo bali no kusanga nga bapituluka mu ndalama fyali no kulenga baisala umusambo no kututwala ku cilye . . . , ne ci nga calengele twafilwa ukubomba bwino nelyo ukuleka ukubomba imilimo yesu mu France.” Nangu ca kuti tabasangilemo ifilubo mu fyo bapitulwikemo, abalolekesha pa misonko baebele ba Nte ukulipila indalama sha musonko ishingi sana. Ifyali muli lipoti afibomba, nga calengele bamunyinefwe ukwisala Bethel nelyo ukushitisha ifikuulwa fya Bethel pa kuti balipile umusonko uukalamba uo babapingwile. Calibipile sana, na lyo line abantu ba kwa Lesa tabalekelepo fye. Ba Nte balilwishishe sana pali ubu bupingushi kabili mu 2005 basukile batwala uyu mulandu ku cilye cikalamba ica ECHR.

¹³ Icilye capingwile uyu mulandu pa 30 June, mu 2011. Calandile ukuti, apo abantu balipeelwa ubuntungwa bwa kupepa, ubuteko te bufwile ukubeba ifyo balingile ukusuminamo ne fyo bafwile ukucita kano fye nga ca kuti kwaba ubwafya ubukulu sana. Icilye casosele no kuti: “Ukulipila ulya musonko . .  nga kwalilengele Inte sha kwa Yehova ukukanakwata indalama sha kubomfya. E lyo nga tabakwete indalama ninshi te kuti balecita fyonse ififwaikwa mu kupepa kwabo.” Icilye capingwile ukuti ba Nte tabalingile ukulipila ulya musonko! Ba Nte balitemenwe sana pantu ubuteko bwa France bwalibabweseshe umusonko balipileko kabili bwalibikilepo na nsonsela e lyo kabili Icilye calandile no kuti tabafwile ukushitisha Bethel.

14. Finshi mwingacita ilyo bamunyinefwe balelwisha ubuntungwa bwa kupepa?

 ¹⁴ Nga filya Estere na Mordekai bacitile, abantu ba kwa Yehova pali lelo tabalekapo fye nga babapoka ubuntungwa bwa kupepa Yehova ukulingana ne fyo umwine alanda. (Este. 4:13-16) Na imwe kuti mwacitako fimo. Mulepepelako aba bwananyina abo bacusha pa mulandu wa kupepa. Amapepo ya musango uyo, kuti yayafwa sana aba bwananyina abo bacusha. (Belengeni Yakobo 5:16.) Bushe Yehova alasuka ilyo tulepepelako aba bwananyina abo bacusha? Imilandu twawina mu cilye ilanga ukuti cine cine alasuka!—Heb. 13:18, 19.

15. Finshi abantu ba kwa Lesa batontonkanyapo nga balefwaya ukubabikamo umulopa?

¹⁵ Nga fintu twalandilepo mu Cipandwa 11, Amalembo yalilanda bwino bwino ukuti abekashi ba Bufumu bwa kwa Lesa tabalingile ukubomfya umulopa bubi bubi nga fintu abengi bacita muno nshiku. (Ukute. 9:5, 6; Lebi 17:11; belengeni Imilimo 15:28, 29.) Nangu ca kuti tulakaana ukutubikamo umulopa, tulafwaya ukundapwa bwino na bana besu kulila fye ukundapa kwa musango uyu, kuleumfwana na mafunde ya kwa Lesa. Ifilye fikalamba mu fyalo ifingi fyalishiba ukuti abantu balikwata insambu sha kusala ifyo balefwaya ukubondapa nelyo ukukaana imyundapilwe imo pa mulandu wa kampingu wabo e lyo ne fyo basuminamo. Lelo mu fyalo fimo, abantu ba kwa Lesa balabacusha pa fyo basala ukundapwa. Moneni ifyacitikila bamo.

16, 17. Finshi ba dokota bacitile ilyo baleundapa nkashi wa ku Japan ifyalengele omfwe ububi sana, kabili bushe amapepo yakwe yayaswikwe shani?

¹⁶ Mu Japan. Ba Misae, abakashi ba ba Takeda baleikala ku Japan. Ilyo bali ne myaka 63 balingile ukukwata opareshoni iikulu. Apo bekashi ba cishinka aba Bufumu bwa kwa Lesa, balyebele badokota ukuti tabalefwaya ukubabikamo umulopa. Lelo pa numa ya myeshi imo, balyumfwile ububi sana ilyo baishibe ukuti balibabikilemo umulopa pa kubalepula. Mu June 1993, ba nkashi Takeda balitwele badokota na balashi ba cipatala ku cilye pa mulandu wa kuti tabakonkele ifyo balefwaya. Aba ba nkashi abali abafuuka pa kulanda balitwalilile ukuba ne citetekelo cakosa. Balishipile pa kulondolola mu cilye ninshi muli abantu abengi kabili baiminine mu mbokoshi ukucila pe awala limo nangu ca kuti tabakwete sana amaka. Ilyo baile mu cilye umuku wa kulekeleshako, papitile fye umweshi umo no kufwa bafwa. Nga fintu mwamona, aba ba nkashi baali abashipa kabili balikwete icitetekelo cakosa. Ba nkashi Takeda batile, lyonse balelomba Yehova ukuti akabapaale muli uyu mulandu. Balicetekele ukuti Lesa akasuka amapepo yabo. Bushe alyaswike?

¹⁷ Ilyo papitile imyaka itatu ukutula apo ba nkashi Takeda bafwilile, Icilye Cikalamba sana mu Japan capingwile ukuti badokota balilufyenye pa kubabikamo umulopa apo balikeene. Pa 29 February mu 2000, icilye capingwile ukuti badokota  balingile ukucindika “insambu sha muntu isha kuisalila ifyo alefwaya ukundapwa.” Pa mulandu wa kutila ba nkashi Takeda balitwele umulandu ku cilye ilyo badokota bakeene ukubondapa ukulingana ne fyo basambilila mu Baibolo, ba Nte mu Japan nomba balishiba ukuti nga baya ku cipatala takuli uwingabapatikisha ukubikwamo umulopa pa kundapwa.

18-20. (a) Bushe icilye mu Argentina calangile shani ukuti umuntu nga alilemba pali kardi ukuti tafwaya umulopa, badokota tabalingile ukumubikamo? (b) Bushe tulanga shani ukuti tulanakila ukuteka kwa kwa Kristu nga batweba ukubikwamo umulopa?

¹⁸ Mu Argentina. Bushe abekashi ba Bufumu kuti baipekanya shani pa kuti badokota baishiba ifya kubondapa nga ca kuti nabalwalisha no kulanda tabalelanda? Tufwile ukulasenda kardi ya mulopa iya DPA pa kuti badokota bamonapo ifyo twasala ukundapwa. E fyo ba Pablo Albarracini bacitile. Mu May, mu 2012, ifipondo fyalibalashile imfuti imiku iingi ilyo fyalefwaya ukubebila. Babatekele mu cipatala ninshi tabalelanda kanshi tabalondolwele ukuti tabafwaya ukubikwamo umulopa. Ubusuma bwali bwa kuti balisendele kardi ya mulopa iyo basaine bwino imyaka 4 ku numa. Nangu ca kuti balilwalishe ica kuti badokota bamo balemona kwati nga bababikamo umulopa e lyo bengapusuka, tabababikilemo umulopa pantu bakonkele ifyali pali kardi. Lelo bawishi ba ba Pablo, abashili ba Nte, bailepoka insambu ku cilye pa kuti badokota bekonka ifyo umwana wabo alembele.

¹⁹ Loya uwaleimininako abakashi ba ba Pablo, ilyo line fye na o alileilishanya ku Cilye. Pa numa fye ya ma-awala ayanono, Icilye Cikalamba cakeenye ifyo icilye cinono capingwile, kabili caebele badokota ukuti bakonke ifyo umulwele alemba pali kardi ya mulopa. Bawishi ba ba Pablo batwele umulandu ku Cilye Cikalamba sana mu Argentina. Lelo ici Icilye “tacatwishike ukuti [ifyo ba Pablo balefwaya ukundapwa, ifyo balembele pali kardi ya mulopa] bafilembele ninshi baletontonkanya fye bwino kabili ninshi nabakwata no buntungwa bwa kuisalila.” E ico, Icilye catile: “Umukalamba onse uutontonkanya fye bwino afwile ukulandila libela ifyo engatemwa ukumundapa, kabili kuti akaana nelyo ukusumina ifintu fimo ifyo badokota bacita pa kundapa. . . Badokota abaleundapa umulwele balingile ukukonka ifyo alefwaya.”

²⁰ Munyinefwe Albarracini alipola pali ino nshita. Ena no mwina mwakwe balatasha ukuti alilembele bwino kardi yakwe iya mulopa pa fyo alefwaya ukumundapa. Alilangile ukuti alanakila Kristu imfumu ya Bufumu bwa kwa Lesa ilyo alembele pali kardi ya mulopa, nangu ca kuti ukucita ifyo kumoneka kwati takwacindama. Bushe imwe no lupwa lwenu mwalilemba pali kardi ya mulopa?

21-24. (a) Bupingushi nshi ubusuma sana ubo Icilye Cikalamba sana mu Canada capingwile ubwakuma abana no mulopa? (b) Bushe ifyo icilye capingwile fikoselesha shani abacaice ababombela Yehova?

²¹ Mu Canada. Ifilye ifingi filapeela abafyashi insambu sha kusalila abana ifyo balingile ukundapwa. Ifilye fyalipingula no kuti badokota balingile ukundapa umwana uucenjele uwa kutila kuti ailandila ukulingana ne fyo alefwaya. E fyo cali  kuli April Cadoreth. Ilyo ali ne myaka 14 balimutekele mu cipatala pa mulandu wa kuti umulopa walesuuma sana mu kati. Ilyo talalwala, alilembele pali kardi ya mulopa iya DPA ukuti bekamubikamo umulopa nangu alwalisha. Dokota waleundapa April, takonkele ifyo April alembele pali kardi kabili aile ku cilye pa kuti bamupeele insambu sha kubika umulopa muli April. Balimubikilemo amapainti yatatu aya mulopa nangu ca kuti alikaaninine. Ifyo dokota acitile fyalengele April ukumfwa kwati muntu uo bacenda.

²² April na bafyashi bakwe balitwele uyu mulandu ku cilye. Pa numa ya myaka ibili, uyu mulandu walifikile ku Cilye Cikalamba mu Canada. Nangu camoneke kwati April talengele amafunde yakuma uyu mulandu ukwaluka, Icilye capingwile ukuti bamubweseshe indalama alipile ilyo atwele umulandu ku cilye kabili casosele no kuti April na bacaice bambi abafwaya ukuisalila ifya kundapwa, balikwata insambu sha kucite ifyo. Icilye catile: “Abacaice abashilafisha imyaka 16 bafwile ukupeelwa insambu sha kusala ifyo balefwaya ukundapwa, na  lyo line balingile ukulanga ukuti e baisalile abene kabili ifyo basala nabafishiba bwino.”

²³ Uyu mulandu walengele Icilye Cikalamba sana calule ifunde ililanda pa nsambu sha bana isha kuisalila ifya kundapwa. Ilyo uyu mulandu ushilapingulwa, ifilye mu Canada fyalesuminisha badokota ukundapa umwana uushilafisha imyaka 16 ukulingana ne fyo balefwaya, kulila fye ifyo balefwaya ukumundapa kuti fyamwafwa. Lelo pa numa ya kupingula uyu mulandu, icilye tacapeelwa amaka ya kusuminisha badokota ukusuula ifyo umwana uushilafisha imyaka 16 alefwaya ukumundapa. Intanshi bafwile ukumona nga ca kuti umwana nakwata amano ya kuipingwila.

²⁴ Bushe mwalifumine ifisuma muli uyu mulandu uo balubulwile pa myaka itatu? April atile “Ee!” Pali ino nshita April ni painiya wa nshita yonse kabili atile: “Ukwishiba ukuti nalicitileko fimo ifyalengele ishina lya kwa Lesa ukucindikwa no kushinina Satana ukuti wa bufi, kwalilenga naba ne nsansa.” April pali nomba alipola, kabili ilyashi lyakwe lilanga ukuti abacaice besu kuti bashipa no kulanga ukuti bekashi ba cishinka aba Bufumu bwa kwa Lesa.—Mat. 21:16.

25, 26. Bwafya nshi limo ububapo abafyashi nga balekana?

²⁵ Yehova alipeela abafyashi umulimo wa kukusha abana ukulingana no kusalapula kwakwe. (Amala. 6:6-8; Efes. 6:4) Uyu mulimo walikosa, lelo ulakoselako nga ca kuti abafyashi balekana. Ifyo abafyashi bakusha abana filapusana sana nga balekana. Ku ca kumwenako, Nte umufyashi kuti alafwaisha ukukusha umwana ukulingana na mafunde ya Bwina Kristu, e lyo umufyashi uushili Nte nalimo ena te kuti afwaye. Na lyo line, Nte umufyashi alingile ukulaibukisha ukuti icupo nga capwa, uwali umwina mwakwe alatwalilila ukuba umufyashi wa mwana.

²⁶ Umufyashi uushili Nte kuti atwala umulandu ku cilye pa kuti bamupeele insambu sha kusunga abana no kusalapo ifya kubakusha mu fya kwa Lesa. Bamo bamona kwati umwana nga aba Inte ya kwa Yehova cilabipa sana. Batila nga aba Nte, te kuti alesefyako inshiku sha kufyalwa, amaholide, e lyo nga alwala te kuti bamubikemo umulopa. Ubusuma bwa kuti pa kupingula iyi milandu, ifilye ifingi filolesha pa fingawamina umwana, te pa mipepele ya mufyashi. Natulande pa milandu imo.

27, 28. Bushe Icilye Cikalamba sana mu Ohio capingwile shani ilyo umufyashi umo ailishenye ukuti umwana wakwe nga aba Nte takakule bwino?

²⁷ Mu United States. Mu 1992, Icilye Cikalamba sana ica mu Ohio, capingwile umulandu umo umufyashi umwaume uushali Nte ailishenye ukuti umwana wakwe nga aba Nte, kuti aba mu bwafya. Icilye cinono casuminishe bawishi ukulasunga umwana. Banyina ba mwana, ba Jennifer Pater balibapeele  insambu sha kulamutandalila, lelo babebele ukuti “tabafwile ukulasambilisha umwana ifyo Inte sha kwa Yehova basuminamo.” Icilye cinono tacalondolwele bwino sana, pantu camoneke kwati cakaanya ba nkashi Pater ukulanda no mwana wabo Bobby, pa fya mu Baibolo fyonse nelyo fye pa mibele isuma! Ba Jennifer Pater balyumfwile sana ububi, lelo balitekenye no kulolela Yehova ukucitapo cimo. Baibukishe ukuti, “Yehova alemona ifyalecitika.” Loya wabo, uwabombele pamo no kuteyanya kwa kwa Yehova, alitwele umulandu ku Cilye Cikalamba sana mu Ohio.

²⁸ Ici icilye calikeene ukukonka ifyo ifilye ifinono fyapingwile. Calandile ukuti: “Abafyashi balikwata insambu sha kufunda abana babo, ukubikako fye no kubasambilisha imibele isuma ne fya kwa Lesa.” Icilye calandile ukuti, nga ca kuti wishi wa mwana talangile ifyo ifisambilisha ba Nte fingonaula umwana, icilye te kuti cikaanye nyina ukulasunga umwana pa mulandu fye wa kuti ni Nte. Icilye tacasangilepo ifyalangile ukuti ifyo ba Nte basuminamo kuti fyaonaula umwana.

29-31. Cinshi calengele nkashi umo mu Denmark bamupoke insambu sha kusunga umwana wakwe, kabili bushe Icilye Cikalamba sana capingwile shani uyu mulandu?

²⁹ Mu Denmark. Ba Anita Hansen nabo bakwete ubwafya bumo bwine ilyo abali abalume babo baile ku cilye pa kuti bapeelwe insambu sha kulasunga umwana wabo, Amanda, uwali ne myaka 7. Nangu ca kuti mu 2000, icilye ca muli cilya citungu calisuminishe ba nkashi Hansen ukulaikala na Amanda,  bawishi Amanda balitwele umulandu ku Cilye Cikalamba kabili calikeenye ifyo icilye icinono capingwile. Kabili ici Cilye Cikalamba capeele bawishi insambu sha kulaikala na Amanda. Icilye Cikalamba calondolwele ukuti apo ifyo bawishi na banyina balefwaya ukukusha umwana fyalipusene pa mulandu wa kuti tabalepepa kumo, bawishi e bengeshiba ifingawamina umwana. Ba nkashi Hansen balibapokele insambu sha kwikala no mwana wabo pantu fye baali ni ba Nte!

³⁰ llyo ifi fyalecitika, ba nkashi Hansen limo balesakamana sana ica kuti tabaleishiba ne fya kulanda pa kupepa. Batile: “Amashiwi yaba pa Abena Roma 8:26 na 27 yalenkoselesha sana. Nalishibe ukuti Yehova aleishiba ifyo nalefwaya ukulanda. Alemona ifyalencitikila kabili lyonse alengafwa.”—Belengeni Amalumbo 32:8; Esaya 41:10.

³¹ Ba nkashi Hansen balitwele uyu mulandu ku Cilye Cikalamba sana ica mu Denmark. Ici cilye capingwile ukuti: “Pa kwishiba umufyashi uwingalinga ukulaikala no mwana, twalalolesha pa fingawamina umwana.” Casosele no kuti, pa kusala uwa kulaikala no mwana, twalamona pa fyo cila mufyashi engasunga umwana, te pa fyo Inte sha kwa Yehova basambilisha. Ba nkashi Hansen balitemenwe sana ilyo Icilye capingwile ukuti bafyashi abasuma no kuti e balingile ukulasunga Amanda.

32. Bushe Icilye ca European Court of Human Rights ca-afwile shani abafyashi ba Nte abo balefwaya ukufyenga?

³² Ifyalo fimbi mu Europe. Limo imilandu pa kukusha abana ilafika na ku filye ifikalamba sana. Icilye ca European Court of Human Rights (ECHR) calibombelapo pa milandu ya musango uyu. Mu milandu ibili, ici cilye calandile ifyo ifilye ifinono fyapingwile abafyashi ba Nte na bashili ba Nte fyalipusene pa mulandu fye wa mipepele yabo. Icilye casosele ukuti, “Ukulolesha pa uko muntu apepa ilyo balepingula imilandu, kapatulula akabi sana.” Umufyashi umwanakashi umo, Nte, uwaumfwile bwino pa fyo icilye capingwile atile: “Nalyumfwile sana ububi ilyo bambepeshe ukuti ndeonaula abana bandi, pantu ifyo nalefwaya kubasambilisha ifingalenga bakula bwino, baisaba Abena Kristu.”

33. Bushe abafyashi ba Nte kuti bakonka shani ukufunda kwaba pa Abena Filipi 4:5?

³³ Na lyo line, ba Nte abafyashi abaya ku filye pa kuti bapeelwe insambu sha kusambilisha abana Baibolo, balesha na maka ukukanapampamina fye pa fyo bafwaya. (Belengeni Abena Filipi 4:5.) Nangu ca kuti balikwata insambu sha kusambilisha abana ifya kwa Lesa, balebukisha ukuti umufyashi munabo uushili Nte na o alikwata insambu sha kukusha umwana. Bushe ba Nte balibikako sana amano ku kusambilisha abana?

34. Finshi abafyashi Abena Kristu bengasambilila ku baYuda ba mu nshiku sha kwa Nehemia?

³⁴ Abafyashi kuti basambililako fimo ku fyacitike mu nshita ya kwa Nehemia. AbaYuda balibombeshe pa kuti bawamye no kukuula cipya cipya ifibumba fya Yerusalemu. Balishibe  ukuti ukukuula ifibumba kukabacingilila ne ndupwa shabo ku nko ishabapatile. E ico Nehemia abebele ukuti: ‘Lwileni bamunyinenwe, abana benu abaume na bana benu abanakashi, abakashi benu na mayanda yenu.’ (Nehe. 4:14) Calicindeme sana ukuti balya baYuda baicingilile. Na muno nshiku, ba Nte abafyashi balabombesha pa kuti basambilishe abana babo icine. Balishiba ukuti nga tabalefunda abana babo, kuti basambilila imisango yabipa iyo abo basambilila nabo nangu abo bekala nabo mu bwikashi bakwata. Pa TV na pa filimba napo kuti basambililapo imisango yabipa. Mwe bafyashi mwilalaba ukuti calicindama ukucingilila abana benu pa kuti bengaba na bucibusa ubusuma na Lesa.

35, 36. Bushe Inte sha kwa Yehova bamwenamo shani mu fyo balwisha pa kuti bakwata ubuntungwa bwa kupepa, kabili cinshi mulefwaisha ukulacita?

³⁵ Yehova alaafwa abantu bakwe muno nshiku ilyo balelwisha ukukwata ubuntungwa bwa kupepa. Ilyo balelubulula mu filye, ilingi line balalanda ifilenga aba mu cilye na bantu bambi ukumfwa icebo ca kwa Lesa. (Rom. 1:8) Ubusuma bumbi ubufumamo bwa kuti balalenga na bashili ba Nte ukukwata insambu isho bafwile ukukwata. Lelo, fwe Nte sha kwa Yehova tatwaiminina pa kwalula ifintu mu calo, e lyo tatuyumfwa nga twawina imilandu mu filye. Icikalamba ico Inte sha kwa Yehova batwalila imilandu ku cilye, ni co bafwaya ukukosha no kutwala pa ntanshi ukupepa kwa cine.—Belengeni Abena Filipi 1:7.

³⁶ Natulekonka ifyo twasambilila ku ba bwananyina aba citetekelo, abalwisha pa kuti bakwate ubuntungwa bwa kupepa Yehova! Natutwalilile ukuba aba cishinka, no kucetekela ukuti Yehova akulatwafwa no kutukosha ilyo tulecita ukufwaya kwakwe.—Esa. 54:17.