1, 2. (a) Nkia ziku kisonganga vo u mosi muna nkangu a Kintinu? (b) Ekuma ezak’e ntangwa divavilanga vo Mbangi za Yave batanina luvevoko lwa sambila?

NGA u mosi muna nkangu a Kintinu kia Nzambi? Wau vo u Mbangi a Yave, olenda vova ye ziku kiawonso vo elo. Nkia ziku kisonganga vo u mosi muna nkangu a Kintinu? E ziku ke kina mu nkanda mia luyalu ko mina una miau, kansi mu mpila ina osambidilanga Yave wa Nzambi. Mayingi mevavwanga muna kala muna nsambil’aludi, ke mu mana kaka ko okwikilanga. Kansi, mana ovanganga i mesonganga vo mu nsambil’aludi wina, i sia vo, lemvokela e nsiku mia Kintinu kia Nzambi. Yeto awonso tufwete songa vo Nzambi tusambilanga muna mambu mawonso ma zingu kieto, nze mpila tusansilanga wana ye nzengo tubakanga muna diambu ditadidi mawuku.

² Kansi mu nza yayi tuzingilanga, o wantu ke betoma kutuyangalelanga ko wau twasola kala nkangu a Kintinu ngatu zitisa e nsiku mia Kintinu kiaki. Ayadi a nsi zankaka bevavanga sia nkaku muna nsambil’eto yovo kutusima. Ezak’e ntangwa, divavanga vo nkangu a Kristu wanwana mu kala ye luvevoko lwa zingila e ngwizani ye nsiku mia Masia wa Ntinu. Nga ediadi difwete kutusivikisa? Ve. Kuna nz’ankulu, nkumbu miayingi o nkangu a Yave wanwananga kimana bakala ye luvevoko lwa sambila Yave.

3. Nkia vita banwana nkangu a Nzambi muna lumbu ya Esete wa Ntinu ankento?

³ Muna bong’e nona, muna lumbu ya Esete wa ntinu a nkento, nkangu a Nzambi wanwana kimana balembi fukiswa. Ekuma? E kuma kadi o Amani wa landi kia Ntinu walomba kwa Akasurose wa Ntinu a Parasi vo Ayuda awonso bazingilanga muna mvivu mia kintinu kiandi bavondwa kadi ‘e nsiku miau miaswaswana ye nsiku mia nkangu miawonso.’ (Esete 3:8, 9, 13) Nga Yave wabembola nkangu andi? Ve. Yave wasambula Esete yo Modekai muna ngolo bavanga wau badodokela ntinu a Parasi kimana katanina nkangu a Nzambi.—Esete 9:20-22.

4. Adieyi tubadika mu kapu kiaki?

⁴ Adieyi tuvova mu kuma kia lumbu yeto? Nze una twalongokele muna kapu kiavokele, ezak’e ntangwa ayadi a nza besianga Mbangi za Yave kitantu. Mu kapu kiaki, tubadika e ndekwa besadilanga ayadi akaka mu vava kakidila nsambil’eto. Mambu tatu tuvovela: (1) Nswa tuna wau wa kala ye nkubika ya yeto  kibeni yo sambila Nzambi mu mpila tuzolele, (2) Luvevoko lwa sola mawuku mena ngwizani ye nkanikinu mia Nkand’a Nzambi, (3) Luvevoko bena lwau mase lwa sansila wan’au mun’owu wa nsiku mia Yave. Muna konso diambu tuvovela, tumona una nkangu a Kintinu kia Masia besongelanga unkabu mu tanina luvevoko lwau lwa nsambila ye una ngolo zau zisambulwilwanga.

5. O zayakana kwa luyalu nkia nluta ditwasanga kwa Akristu akieleka?

⁵ Nga mfunu dina mu teka zayakana kwa luyalu muna sambila Yave? Ve. Kansi, o zayakana kwa luyalu dikutusadisanga mu sambila Nzambi kondwa kwa nkaku, nze kala yo luvevoko lwa kutakana muna Maseka meto ma Kintinu ye ma tukutakanu twampwena, nieteka yo kayanesa nkanda misasilanga Bibila yo samuna nsangu zambote kwa mfinangani zeto. Muna nsi zayingi, Mbangi za Yave bavewa nswa kwa luyalu, bena ye luvevoko lwa sambila nze una uvanganga mabundu mankaka mazayakene kwa luyalu. Kansi, adieyi tuvanganga avo ayadi ke bazolele kutuvana nswa ko yovo sia nkaku muna luvevoko lweto?

6. Mbangi za Yave kuna Austrália nkia diambu diampasi banwana diau kuna lubantiku lwa mvu mia 1940?

⁶ Austrália. Kuna lubantiku lwa mvu mia 1940, o nyadi a Austrália wavova vo malongi meto ngolo za luyalu ‘mekakidilanga’ za nwana vita. E salu kieto kiasimwa. Mbangi za Yave ke bakala diaka ye luvevoko lwa kutakana ko yovo sila umbangi vana fulu kia ndonga, e salu kuna Betele kianingameswa yo kutumuna Maseka ma Kintinu. O kala ye nkanda misasilanga Bibila diakituka se nkanu. Mbangi za Yave kuna Austrália mu mvu miayingi basadilanga kuna sweki, kansi kuna kwalanda bavevoka. Kina kia 14 kia Yuni, 1943, e Mbazi a Nkanu Anene ya Austrália yakatula nkaku wau.

7, 8. Yika una mpangi zeto kuna Rússia betaninanga luvevoko lwa sambila?

⁷ Rússia. Mbangi za Yave mvu miayingi basiwa kitantu muna luyalu lwa comunista. Kansi muna mvu wa 1991, bazayakana kwa luyalu. Vava e União Soviética yavambana, twavewa nswa kwa luyalu lwa Rússia muna mvu wa 1992. Ke vavioka kolo ko, atantu akaka, musungula esi dibundu dia Ortodoxa, bafunga makasi wau bamona vo lutangu lwa Mbangi za Yave wokela kaka lwawokelanga. Tuka muna mvu wa 1995 yamuna mvu wa 1998, atantu mfundu tanu banata kuna mbazi a nkanu vo Mbangi za Yave yimpumbulu. Konso ntangwa batufundanga, o mfundisi kamonanga mbi ko muna yeto. Muna mvu wa 1998, batufunda diaka vo nsiku tukululanga. Muna mfundisa yantete, Mbangi za Yave bavewa ndungidi. Kansi, atantu ke batambulwila nzengo zazi ko yo nata mfundu ku mbazi a nkanu yankaka. Muna ngonde ya Mayu ya mvu wa 2001, Mbangi za Yave bavewa ngyelele. Mfundu wakaka wayantika muna ngonde ya Okutoba ya mvu wauna wafokoka muna mvu wa 2004 vava kiabakwa nzengo za sima e nkubika yazayakana kwa luyalu ina  Mbangi za Yave basadilanga kuna mbanza Moscou yo sia nkaku muna salu yau yawonso.

⁸ Lubangamu lwayantika. (Tanga 2 Timoteo 3:12.) Mbangi za Yave bayantika siwa muna pelezo yo wandwa. E nkanda mieto miakutumunwa yo kanga e fulu yeto ya nsambila. Se yindula una bamonanga mpangi zeto ekolo bamweswanga mpasi zazi zawonso! Muna mvu wa 2001, Mbangi za Yave banata o mfundu kuna mbazi a nkanu italanga oma ma zitu wa wantu kuna Europa (Corte Européia dos Direitos Humanos). Muna mvu wa 2004, bayenda kuna mbazi a nkanu mu zayisa diaka mambu makaka bayuvulwa. Muna mvu wa 2010, e Mbazi a Nkanu yabaka e nzengo. Afundisi bamona vo luyalu lwa Rússia lwasima e salu kia Mbangi za Yave wau vo ke lwazitisanga mabundu ko. Basonga vo ke vakala ye kuma kiasikila ko mu tonda nzengo zateka bakwa kuna mbazi za nkanu zakete kadi ke diambu dimosi ko diasonganga vo Mbangi za Yave nsiku bakululanga. E Mbazi a Nkanu ya Europa yakudikila vo o nkaku basia kwa Mbangi za Yave luvevoko lwau wakatulanga. Muna kuma kiaki, e nzengo za Mbazi a Nkanu zatanina nswa wa Mbangi za Yave wa sambila. Kana una vo ayadi ayingi kuna Rússia ke balemvokela nzengo zabakwa kuna Mbazi a Nkanu ko, e nsunda yayi yakasakesa nkangu a Nzambi kuna nsi yayi.

9-11. Aweyi nkangu a Yave kuna Grécia benwaninanga mu kala ye luvevoko lwa sambila? Nkia nluta ditwasanga?

⁹ Grécia. Muna mvu wa 1983, Titos Manoussakis wasola nzo ya mfutila kimana buka kia Mbangi za Yave bakutakenanga mu sambila Nzambi. (Ayib. 10:24, 25) Kansi ke vavioka kolo ko, mfumu mosi a dibundu dia Ortodoxa wayenda funda kwa luyalu, kazola ko vo Mbangi za Yave bakutakananga mu nzo yayina. Ekuma? Mu kuma kia sia vo malongi ma Mbangi za Yave maswaswana ye ma dibundu dia Ortodoxo! Ayadi banata Titos Manoussakis kumosi ye mpangi tatu yo kubafunda vo nsiku bakulula. Bazengelwa e tumbu kia ngonde zole za pelezo. Wau vo nkangu a Kintinu kia Nzambi, Mbangi za Yave bamona vo e nzengo za mbazi a nkanu luvevoko lwa nsambi zakululanga. Muna kuma kiaki, banata o mfundu ku mbazi za nkanu zankaka ye kuna mbazi a nkanu italanga oma ma zitu wa wantu kuna Europa.

¹⁰ Muna mvu wa 1996, e Mbazi a Nkanu ya Europa yavana ngyelele kwa atantu a nsambil’aludi. Afundisi bavova vo “Mbangi za Yave bafwana yikilwa vo ‘dibundu diazayakana’ nze una usonganga e nsiku mia Grécia.” Bakudikila vo e nzengo zateka bakwa kuna mbazi za nkanu zakete “luvevoko lwa nsambila lwa Mbangi za Yave zakululanga.” E Mbazi a Nkanu yakiesesa vo luyalu lwa Grécia ke luna yo nswa ko wa “sikidisa kana vo malongi ma dibundu kingandi yovo e ndekwa besadilanga muna sayanesa malongi mau zambote yovo ke zambote ko.” E tumbu yazengelwa Mbangi za Yave yakatulwa, luvevoko lwau lwa sambila lwataninwa.

 ¹¹ Nga e nsunda yayi yasoba mambu kuna Grécia? Ve. Muna mvu wa 2012, diambu dia mpila yayi diabakilwa nzengo kuna mbanza Kassandreia, Grécia, una diafundiswa tezo kia mvu 12. O mfundu wau, mfumu mosi a dibundu dia Ortodoxa wayantika wo. E Mbazi a Nkanu Anene ya Grécia yavana e ndungidi kwa nkangu a Nzambi. E nzengo zasonga dina diasonama muna nkand’a nsiku mia Grécia, uvananga nkangu luvevoko lwa sambila, vunisa o mfundu wa sia vo dibundu dia Mbangi za Yave ke dizayakene ko kwa luyalu. Afundisi bavova vo: “E malongi ma Mbangi za Yave ke maswekama ko, muna kuma kiaki e dibundu diau ditomene zayakana kwa luyalu.” Ampangi za nkutakani ya mbanza Kassandreia betoma yangalalanga e kuma kadi owau bena yo luvevoko lwa kutakana muna Seka dia Kintinu dia yau kibeni mu sambila Nzambi.

12, 13. Aweyi atantu kuna França bevavilanga ‘soka nsoki mu nsiku’? Aweyi mfundu wau wafokokela?

¹² França. Atantu akaka a nkangu a Nzambi ndekwa zambi besadilanga za ‘soka nsoki muna nsiku.’ (Tanga Nkunga 94:20.) Muna bong’e nona, muna mvu mia 1990, Afutisi a mpaku kuna França bayantika vangisa mbalu wa nzimbu za Association Les Témoins de Jéhovah (ATJ), ina vo i nkubika besadilanga Mbangi za Yave kuna França. O mfumu otalanga mambu ma nzimbu wasengomona e kani dia mbalu wau oku vo: “O mbalu wau ulenda kutuvana e nzila mu kubafutisa nzimbu zayingi yovo kubafundisa . . . , ediadi difila kintwadi kiau mu sala una ufwene yovo sukisa e salu kiau mu nsi eto.” Kana una vo ke bamona vilwa ko muna mbalu bavanga, ayadi betalanga mambu ma mpaku balomba nzimbu zayingi kwa kintwadi kia Mbangi za Yave. Kele vo ekani diau dialungana, diadi fila ampangi mu kanga e vula yo teka nzo zawonso kimana bafuta nzimbu zazi zawonso. Diambu diampasi kikilu diakala. Kansi o nkangu a Nzambi ke wazinga moko ko. Kuna unkabu wawonso, Mbangi za Yave batelamena nzengo zazi yo nata mfundu kuna Mbazi a Nkanu ya Europa muna mvu wa 2005.

¹³ Kina kia 30 kia ngonde ya Yuni ya mvu wa 2011, e Mbazi a Nkanu yabaka nzengo. Yasonga vo o luvevoko lwa sambila ke luvananga luyalu nzila ko mu sikidisa kana vo malongi ma dibundu kingandi mambote yovo ve ngatu e ndekwa besadilanga mu sayanesa mo, nanga vo diambu diampimpita divangamene. Vana ntandu, e nzengo za Mbazi a Nkanu zasikidisa vo: “E mpaku . . . nzimbu za kintwadi kiaki zadi fokola. Muna mpila yayi, minkwikizi mia dibundu diadi ke badi kala diaka yo luvevoko lwa sambila ko yo vana tukau.” E Mbazi a Nkanu yabaka e nzengo mu tanina Mbangi za Yave. Kuna kwalanda, luyalu lwa França lwavutula nzimbu bafutisa Mbangi za Yave yo kudikila nzimbu vana ntandu. Muna lutumu lwa Mbazi a Nkanu, bavutula lekwa yawonso ya vula ina bakutumuna. Ediadi kiese kiayingi diatwasa kwa nkangu a Yave.

14. Aweyi ngeye mpe olenda yikamena vita ya tanina luvevoko lwa sambila?

¹⁴ Nze una wavanga Esete yo Modekai kuna nz’ankulu, nkangu a Yave o unu bevanganga mawonso mu tanina luvevoko lwa  sambila Yave muna mpila ina kakanikina. (Esete 4:13-16) Nga ngeye mpe olenda yikama vita yayi? Elo. Olenda wo vanga muna sambanga muna wete dia mpangi zaku za mwanda bebangikwanga mu kuma kia nsiku mialembi songa. E sambu yayi ilenda sadisa mpangi zaku mu zizidila mpasi yo lubangamu. (Tanga Yakobo 5:16.) Nga Yave owanga sambu yayi? E mfundu tusundanga kuna mbazi a nkanu misonganga vo owanga e sambu yeto.—Ayib. 13:18, 19.

15. Nkia nsiku belandanga nkangu a Nzambi muna diambu ditadidi sadila menga?

¹⁵ Nze una twalongokele muna Kapu kia 11, o nkangu a Kintinu kia Nzambi bevewanga luludiku lwakiá lwa Nkand’a Nzambi mu venga sadila menga mu mpila yambi, nze una uvangamanga o unu. (Etu. 9:5, 6; Fuka 17:11; tanga Mavangu 15:28, 29.) Kana una vo ke tutondanga siwa menga ko, tuzolanga vo yeto kibeni ye azolw’eto twatambula mawuku mambote lembi kulula nsiku mia Nzambi. Mbazi za nkanu mu nsi zayingi zisikidisanga vo wantu bena yo nswa wa tonda yovo lembi tonda mawuku landila ntona zau ye malongi mana bekwikilanga. Kansi muna nsi zankaka, nkangu a Nzambi mpasi zayingi benwananga zau mu kuma kia diambu diadi. Yambula twabadika nona yakete.

16, 17. Nkia mpila mawuku makendeleka mpangi mosi ankento kuna Japão? Aweyi sambu yandi yavaninwa e mvutu?

¹⁶ Japão. Misae Takeda, nkento una ye kimbuta kia mvu 63 kuna Japão, kimbevo kiampasi kakala kiau kiavavanga vo kapasulwa. Wau vo mosi muna nkangu a Kintinu kia Nzambi, watoma kiesesa kwa dotolo vo ke bafwete kumvutula menga ko. Kansi ke vavioka ngonde zayingi ko, wakendalala kikilu vava kazaya wo vo menga bamvutula ekolo kapasulwanga. Wau kamona vo e nzengo zandi ke zazitiswa ko ye vuna bamvuna, mpangi Takeda wafunda madotolo ye mfumu za lupitalu kuna mbazi a nkanu muna ngonde ya Yuni ya mvu wa 1993. O nkento ndioyo wa nlembami, lukwikilu lwasikila kakala lwau. Kuna unkabu wawonso wasia umbangi kuna mbazi a nkanu yazala yo wantu. Kana una vo watovoka kakala muna nitu, vioka ola mosi kakala vana kunda ki’awana bafundiswanga. Ngonde mosi vitila lufwa lwandi, mpangi wayenda mu nkumbu ansuka kuna mbazi a nkanu. Nga ke tusivikidi ko lukwikilu ye unkabu kasonga? Mpangi Takeda wavova vo walombanga kwa Yave kimana kansambula muna diambu diadi diampasi kanwananga diau. Wakala ye vuvu vo Yave owá sambu yandi. Nga sambu yandi yawakana kikilu?

¹⁷ Mvu ntatu miavioka vava mpangi Takeda kafwa, e Mbazi a Nkanu Anene ya Japão yamvana e ndungidi. Bamona vo madotolo diambi bavanga wau bamvutula menga mu kingolo. Kina kia 29 kia ngonde ya Fevelelo ya mvu wa 2000, mbazi a nkanu yasikidisa vo muna diambu dia mawuku, “o nswa wa konso muntu wa kuyisolela ufwete zitiswa.” Muna kuma kia unkabu kasonga mpangi Takeda wa tanina luvevoko lwandi lwa sola mawuku  mena ngwizani ye ntona zandi zalongwa mun’owu wa nsiku mia Bibila, o unu Mbangi za Yave kuna Japão balenda vava mawuku kondwa kwa wonga wa vutulwa menga mu kingolo.

18-20. (a) Aweyi mbazi a nkanu mosi kuna Argentina yatanina nzengo za muntu za lembi tonda vutulwa menga? (b) Aweyi tulenda sakalela kimfumu kia Kristu muna diambu ditadidi sadila menga mu mpila yambi?

¹⁸ Argentina. Aweyi nkangu a Kintinu ulenda kadila wakubama avo nzengo zifwete bakwa mu kuma kia mawuku ekolo muntu kalembi kuyizayanga? Nze una mpangi Pablo Albarracini kavanga, tufwete natanga e kalati kieto kia mawuku eki kilenda vova vana fulu kieto. Muna ngonde ya Mayu 2012, e yimpumbulu bavava kutumuna lekwa yandi yo nongwa muna nkele nkumbu miayingi. Wau vo wanatwa kuna lupitalu lembi kuyizaya, kalenda zayisa ngindu zandi ko mu kuma kia vutulwa menga. Kansi, wakala ye kalati kiasonganga nzengo zandi mu kuma kia menga kina kasina se vioka mvu yá. E zingu kiandi mu vonza kiakala. Kana una vo madotolo mankaka bamona vo diambote kavutulwa menga kimana kalembi fwa, e mfumu za lupitalu bakubama bakala mu zitisa e nzengo zandi. Kansi, o se dia mpangi Pablo, wakala vo ke Mbangi a Yave ko, walomba o nswa kuna mbazi a nkanu kimana bakulula e nzengo za mwan’andi.

¹⁹ E kimpovela kia nkaz’a mpangi Pablo vana vau wanata mfundu ku mbazi a nkanu yankaka. Ke vavioka ola zayingi ko, e mbazi a nkanu yayi yakatula nzengo za mbazi a nkanu yantete yo sikidisa vo e nzengo za mbevo, zasonama muna kalati kiasonganga ngindu zandi mu kuma kia mawuku, zifwete zitiswa. Se dia mpangi Pablo wanata diambu diadi kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Argentina. Kansi, afundisi a Mbazi a Nkanu Anene bamona vo “ke vakala ye kuma ko mu katikisa vo [e kalati kia Pablo kiasonganga nzengo zandi zalembi vutulwa menga] wasoneka kio kuna umbakuzi ye luzolo lwa yandi kibeni.” E Mbazi a Nkanu yasikidisa vo: “Konso muntu una vo mbuta una yo nswa wa baka nzengo muna diambu ditadidi vimpi wandi, olenda tonda yovo lembi tonda zaka mpila za mawuku . . . E nzengo zazi zifwete zitiswa kwa madotolo.”

²⁰ Mpangi Pablo Albarracini wasasuka kikilu. Yandi yo nkaz’andi bevutulanga matondo wau kakala ye kalati kiasonganga nzengo zandi muna diambu dia mawuku. Muna landa luludiku lwalu lwamfunu, mpangi wasonga vo osakalelanga Kristu wa Ntinu a Kintinu kia Nzambi. Nga ngeye y’esi nzo aku lukalanga mpe ye kalati yeno?

21-24. (a) Adieyi diafila Mbazi a Nkanu Anene a Canadá mu baka nzengo zamfunu mu kuma kia aleke ye diambu dia vutulwa menga? (b) Aweyi nzengo zazi zilenda kasakesela aleke besadilanga Yave?

²¹ Canadá. Nkumbu miayingi, e mbazi za nkanu bezayanga o nswa bena wau mase wa sola mawuku mu kuma kia wan’au. Ezak’e ntangwa, besikidisanga nkutu vo aleke ana bena ye ngangu bafwete zitiswanga vava bebakanga nzengo za mawuku. I diau diabwila April Cadoreth. Muna kimbuta kia mvu 14, April wanatwa kuna lupitalu mu kuma kia kimbevo kia hemorragia interna. Vitila ngonde zayingi, wakisonekena kalati kia nzengo za mawuku kiasonganga vo kalendi vutulwa menga ko kana nkutu e zingu kiandi mu vonza kina. O dotolo ona wansadisanga  kazola zitisa nzengo zazi ko yo vava o nswa kuna mbazi a nkanu kimana kamvutula menga. Vava kavewa o nswa, wavutula April o menga mu kingolo. April watezanesa vangu diadi yo muntu balele mu kingolo.

²² April ye mase mandi banata o mfundu kuna mbazi a nkanu. Vava vavioka mvu miole, o mfundu walwaka kuna Mbazi a Nkanu Anene a Canadá. Kana una vo April kalunga ko, e Mbazi a Nkanu yasikidisa vo April kafwete futa konso nzimbu ko zafwaswa muna mfundu wau. Babaka nzengo zatanina aleke awonso bevavanga sadila o nswa bena wau wa sola yau kibeni e mpil’a mawuku bazolele. E Mbazi a Nkanu yasikidisa vo: “Muna diambu ditadidi mawuku, aleke ana ke balungisi mvu 16 ko bafwete vanwa lau dia songa vo yau kibeni babaka e nzengo muna diambu ditadidi mawuku ye ngangu zafwana bena zau mu baka nzengo zazi.”

²³ E diambu diadi diamfunu kikilu kadi diafila Mbazi a Nkanu Anene mu sikidisa o nsiku uvananga nswa kwa aleke wa kuyisolela. Una nsiku wau ke waveno ko, afundisi kuna Canadá bayambulanga vo nleke ona kalungisi mvu 16 ko, kawukwa muna  mpila ina mbazi a nkanu kamwene vo yambote kuna kwa nleke. Kansi tuka kiavaninwa nsiku wau, mbazi a nkanu kalendi diaka sola mawuku ko mekululanga nzengo z’aleke ana ke balungisi mvu 16 ko lembi teka kubavana lau dia songa vo ngangu zafwana bena zau za baka nzengo yau kibeni.

²⁴ Nga mfundu wau wazingila mvu ntatu nluta watwasa? E mvutu za April vo “Elo!” Owau se mviti a nzila ye una yo vimpi wambote. Wavova vo: “Kiese kiayingi imonanga mu zaya vo ivanganga ngolo mu kembelela e nkumbu a Nzambi yo songa vo Satana mvuni.” Dina diabwila April disonganga vo aleke eto balenda sikila ye kwikizi yo songa vo bafwana kala nkangu a Kintinu kia Nzambi.—Mat. 21:16.

25, 26. Nkia diambu ditwasanga ntantani avo longo lufwidi?

²⁵ Yave wavana mase e mbebe ya sansila wan’au mun’owu wa nsiku miandi. (Nsi. 6:6-8; Ef. 6:4) Mbebe yampasi kikilu, kansi e mpasi ziwokelanga kele vo longo lufwidi. Mase balenda kala ye ngindu zaswaswana mu mpila ifwete sansilwa wana. Kasikil’owu, o se yovo ngudi una vo Mbangi a Yave ozolanga vo wana basansilwa mun’owu wa nkanikinu mia Kikristu, kansi wankaka una vo ke Mbangi a Yave ko olenda kala ye ngindu zankaka. O se yovo ngudi una vo Mbangi a Yave kafwete sungamena vo avo longo lufwidi, e ngwizani vana vena nkento yo yakala ilenda fokoka, kansi e ngwizani vana vena mase yo wana ke ifokokanga ko.

²⁶ O se yovo ngudi una vo ke Mbangi a Yave ko olenda nata mfundu kuna mbazi a nkanu kimana kavewa nswa wa sansa wana yo sola dibundu bafwete kala. Akaka bevovanga vo diavonza dia sansila mwana nze Mbangi a Yave. Balenda yindula vo o wana ke bekala diaka ye kiese ko kia kembela lumbu kia luwutuku ye nkinzi miankaka. Wonga bemonanga wa sia vo avo mwana oyelele, kalendi vutulwa menga ko. Diakiese mu zaya vo mbazi za nkanu zayingi zibakanga nzengo zitwasanga nluta kwa mwana, vana fulu kia vava fundisa kana vo dibundu kesambilanga o se yovo ngudi diambote yovo diambi. Yambula twabadika nona isonganga ziku kia diambu diadi.

27, 28. E Mbazi a Nkanu Anene ya Ohio aweyi yafundisila e diambu dia sia vo o sansa mwana nze mbangi a Yave diavonza kikilu?

²⁷ Estados Unidos. Muna mvu wa 1992, e Mbazi a Nkanu Anene ya Ohio, yatadila o mfundu wa se dimosi una vo ke Mbangi a Yave ko wavova vo o yambula vo mwan’andi kansanswa kwa Mbangi za Yave dia vonza kikilu. E mbazi a nkanu yakete yateka fundisa diambu diadi, yatambulwila e mvovo mia se yo kumvana o nswa wa sansa o mwana. O ngudi, Jennifer Pater, wavewa nswa wa kingulanga mwan’andi, kansi bankanikina vo kalendi “longa mwana malongi ma Mbangi za Yave ko.” E nzengo zazi za mbazi a nkanu yakete mambu mayingi zasonganga, kele vo balanda mo, o mpangi ankento Pater kadi yambulwa ko vo kamokena oma ma Nkand’a Nzambi yo mwan’andi Bobby ngatu kunlonga e nsiku mia nkal’ambote. Nga olenda yindula  una ngudi ndioyo kamona? Kana una vo mpangi Jennifer wakendalala kikilu, walongoka o mfunu wa kala yo luzindalalu yo vingila e ntangwa ina Yave kevanga diambu. Osungamenanga vo “Yave kasidi kumbembola ko.” Muna lusadisu lwa nkubik’a Yave, o nkento ona wakala kimpovela kiandi wanata o mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Ohio.

²⁸ Afundisi a mbazi a nkanu yayi ke batonda nzengo za mbazi a nkanu antete ko. Bavova vo “mase bena yo nswa wa longa wan’au, balenda mpe mokena yau e nsiku belandanga ye malongi ma dibundu diau.” E mbazi a nkanu yasonga vo afundisi ke bakala ye wisa ko kia katula mbebe ya sansa mwana kwa se yovo ngudi mu kuma kia dibundu kesambilanga, nanga vo vena ye ziku kisonganga vo malongi ma Mbangi za Yave malenda sia zingu kia mwana mu vonza. E mbazi a nkanu ke yamona diambu ko diasonganga vo malongi ma Mbangi za Yave malenda sia zingu kia mwana mu vonza.

29-31. Ekuma mpangi mosi ankento kuna Dinamarca ke banyambulwila ko vo kasansa mwan’andi? Nkia nzengo zabakwa kuna Mbazi a Nkanu Anene a Dinamarca?

²⁹ Dinamarca. Mpangi ankento Anita Hansen wanwana mpe ye diambu diadi vava nkaz’andi kanata o mfundu kuna mbazi a nkanu kimana kavewa nswa wa sansa mwan’au, Amanda, ona wakala ye kimbuta kia mvu nsambwadi. Kana una vo muna mvu wa 2000 e mbazi a nkanu ya zunga yavana nswa wa sansa mwana kwa mpangi Hansen, o se dia Amanda wanata diambu diadi kuna mbazi a nkanu anene eyi yakulula e nzengo za mbazi a nkanu ya zunga yo kumvana o nswa wa sansa mwana. E  mbazi a nkanu anene yamona vo mase ngindu zaswaswana bakala zau mu kuma kia zingu landila dibundu dia konso muntu. Muna kuma kiaki, bamona vo o se yandi una ye wisa kia singika diambu diadi. E mbebe ya sansa Amanda yakatulwa kwa mpangi Hansen wau vo Mbangi a Yave.

³⁰ Muna kolo kiaki kiampasi, ezak’e ntangwa mpangi Hansen kazayanga ko dina kalenda lomba muna sambu mu kuma kia lukendalalu. Wavova vo: “Kana una vo i wau, e mvovo mia Roma 8:26, 27 miamfiaulwisanga kikilu. Yazayanga wo vo Yave wabakulanga mana makala muna ntim’ame. Wansianga e sungididi ye wakalanga yame ntangwa zawonso.”—Tanga Nkunga 32:8; Yesaya 41:10.

³¹ Mpangi Hansen wanata mfundu kuna Mbazi a Nkanu Anene ya Dinamarca. E nzengo za Mbazi a Nkanu zavova vo: “Muna baka e nzengo mu kuma kia ndiona ofwete vewa nswa wa sansa mwana, tufwete teka fimpa dina dikala diambote kwa mwana.” Vana ntandu, e Mbazi a Nkanu yasikidisa vo e mbebe ya sansa mwana ifwete vewa landila e mpila ina se yovo ngudi kesingikilanga ntantani, ke landila “malongi yovo nsiku” mia Mbangi za Yave ko. Mpangi Hansen wayangalala kikilu kadi e Mbazi a Nkanu Anene yamona vo ngudi ambote yo kumvutulwila kiyekwa kia sansa Amanda.

32. E Mbazi a Nkanu Italanga oma ma Zitu wa Wantu Kuna Europa, aweyi itaninanga mase bena vo Mbangi za Yave?

³² Nsi zayingi za Europa. Ezak’e ntangwa, e mfundu mu kuma kia nswa wa sansa wana ke mifokokelanga ku mbazi za nkanu za nsi ko zina bezingilanga. Nkumbu miayingi, e Mbazi a Nkanu italanga oma ma zitu wa wantu kuna Europa (Corte Européia dos Direitos Humanos) ifundisanga mpe diambu diadi. Muna mfundu miole, e Mbazi a Nkanu ya Europa yamona vo afundisi a mbazi za nkanu za nsi zankaka nzengo zaswaswana bebakanga mu kuma kia mase bena vo Mbangi za Yave y’awana bena vo ke Mbangi za Yave ko landila dibundu kesambilanga o muntu. Wau vo nzengo za mpila yayi ke zambote ko, e Mbazi a Nkanu ya Europa yasikidisa vo “e nzengo zibakwanga landila dibundu kesambilanga o muntu ke zifwete tondakana ko.” Ngudi mosi una vo Mbangi a Yave ona wavua nluta muna nzengo za Mbazi a Nkanu ya Europa, wasonga kiese kamona yo vova vo: “Mpasi kikilu diampanga muna ntima vava yabadikilwa vo zingu kia wan’ame yasianga mu vonza, wau vo mawonso yavavanga i kubavana eki kisundidi o mfunu kwa yau, i sia vo, kubalonga malongi ma Kikristu.”

33. Aweyi mase bena vo Mbangi za Yave balenda sadila nkanikinu una muna Filipi 4:5?

³³ Kansi, mase bena vo Mbangi za Yave ana befundiswanga mu kuma kia nswa wa kotesa nkanikinu mia Bibila muna ntima mia wan’au bafwete sianga ngolo za kala yo ntim’anleka (Tanga Filipi 4:5.) Nze una yau bekadilanga ye kiese kia sansila wan’au mun’owu wa nsiku mia Nzambi, bafwete yambulanga mpe o se yovo ngudi una vo ke Mbangi a Yave ko kavana moko muna kiyekwa kia sansa wana, avo zolele wo vanga. Aweyi se yovo ngudi una vo Mbangi a Yave kebadikilanga e mbebe ya longa mwana?

34. Aweyi mase bena vo Akristu balenda tanginina e mbandu ya Ayuda muna lumbu ya Nekemiya?

 ³⁴ Diambu dimosi diabwa muna lumbu ya Nekemiya dilenda sadisa. Ayuda basalanga kwayingi mu tungulula yaka ya Yerusaleme. Bazaya wo vo vanga wo dikubatanina kumosi ye esi nzo zau vana moko ma zula ina yabazunganga. Muna kuma kiaki, Nekemiya wabakasakesa vo: ‘Nunwanina mpangi zeno yo wan’eno amakala y’amakento, y’akazi eno ye nzo zeno.’ (Nek. 4:14) Kuna kwa Ayuda awaya, e vita yayi mfunu kikilu yakala. Diau dimosi mpe o unu, mase bena vo Mbangi za Yave besianga ngolo za sansila wan’au muna ludi. Bazeye wo vo wan’au umpukumuni wayingi benwananga wau kuna sikola ye kuna belo. Umpukumuni wau ulenda kota muna nzo mu nzila za amwangi a nsangu. Mase, nuzaya wo vo diamfunu kikilu dia tanina wan’eno kimana basansilwa mu mpila ina ikubasadisa basikila muna mwanda.

35, 36. O nata mfundu kuna mbazi a nkanu nkia nluta ditwasanga kwa Mbangi za Yave? Adieyi i kani diaku?

³⁵ Yave osambulanga e ngolo zivanganga nkubik’andi mu tanina luvevoko lwa sambila. Vava benatanga e mfundu kuna mbazi a nkanu mu kuma kia luvevoko lwa wantu, nkangu a Nzambi bekalanga ye lau dia sila umbangi kuna mbazi a nkanu ye kwa wantu ayingi. (Roma 1:8) E nluta miankaka mitwasanga e nsunda zazi kuna mbazi a nkanu i siamisa luvevoko lwa wantu ayingi bena vo ke Mbangi za Yave ko. Kansi, wau vo tu nkangu a Nzambi, ekani dieto ke telamena ayadi ko ngatu vava nkembo wa yeto kibeni. Vana ntandu, Mbangi za Yave benatanga e mfundu kuna mbazi a nkanu muna sikidisa yo nungununa e nsambil’aludi.—Tanga Filipi 1:7.

³⁶ Ke tufwete vezanga ko mana tulongokele muna mbandu y’awana banwana mu tanina luvevoko lwa sambila Yave. Yambula vo yeto mpe twasikila ye kwikizi yo kala ye vuvu vo Yave oyikamanga e salu kieto ye okwamanana kutuvana ngolo za vanga luzolo lwandi.—Yes. 54:17.