1, 2. 1) ¿Kʼuxi xuʼ xavakʼ ta ilel ti jnaklejot yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose? 2) ¿Kʼu yuʼun persa jkʼanojtik chapanel li stestigoutik Jeova yoʼ oyuk jderechotik ta jtʼuj jrelijiontike?

 ¿MI JNAKLEJOT yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose? ¡Jaʼot mi stestigoot Jeovae! ¿Kʼuxi xuʼ xavakʼ ta ilel? Maʼuk ti chtun avuʼun jlikuk vun ti yakʼojbot ajvalile, moʼoj, jaʼ ti kʼu yelan chavichʼ ta mukʼ li Jeovae. Li melel yichʼel ta mukʼ Diose maʼuk noʼox te tsakal skʼoplal li kʼusitik jchʼunojtike; te tsakal skʼoplal xtok ti ta jchʼunbetik smantal li Ajvalilal yuʼun Diose. Ta melel, te tsakal skʼoplal skotol li kʼusitik ta jkuxlejaltike, li xchanubtasel kalab jnichʼnabtike xchiʼuk li kʼusitik chkʼot ta nopel kuʼuntik ta sventa li poxtael chkichʼtike.

² Akʼo mi jech, li balumile mu skotoluk velta chichʼ ta mukʼ ti jnaklejutik yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose mi jaʼuk chichʼ ta mukʼ li kʼusitik jbainojtik spasele. Maʼuk noʼox, yuʼun junantik ajvaliletik xtoke tskʼan tspajesik ti chijtun ta stojolal Diose xchiʼuk tskʼan tslajesbeik skʼoplal ta j-echʼel. Bakʼintike, li voʼotik ti kakʼoj jbatik ta ventainel yuʼun li Ajvalil Mesiase persa jkʼanojtik chapanel yoʼ oyuk jderechotik chkakʼ ta jkuxlejaltik li smantaltake. Pe skʼan mu labaluk sba chkaʼitik. Li steklumal Jeova ta skʼakʼalil Vivliae nopolik noʼox persa la spak skʼoplalik sventa chichʼik ta mukʼ li Jeovae.

3. ¿Kʼusi persa la spakbe skʼoplal steklumal Dios li ta skʼakʼalil meʼ ajvalil Estere?

³ Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta skʼakʼalil meʼ ajvalil Estere, li steklumal Diose persa la spak skʼoplal sventa xkuxiik. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li mukʼta yajkoltaobba ajvalil Asuero ti Amán sbie, laj yalbe li ajvalil ti akʼo slajesbe skʼoplal skotol li judaetik ti te nakajtik ti bu kʼalal sventainoje, yuʼun la «toj yan o li mantaletic yuʼunique; mu xcoʼlaj xchiʼuc li mantal yuʼunic yantic lumetique» (Est. 3:8, 9, 13). ¿Mi laj yikta steklumal li Jeovae? Moʼoj, laj yakʼbe bendision li Ester xchiʼuk Mardoqueo kʼalal la skʼanbeik vokol ajvalil ti akʼo xchabibe li steklumal Diose (Est. 9:20-22).

4. ¿Kʼusi ta jkʼelbetik skʼoplal li ta kapitulo liʼe?

⁴ ¿Kʼusi xuʼ xkaltik li ta jkʼakʼaliltike? Jech kʼuchaʼal la jchantik li ta kapitulo 14, bakʼintik li ajvaliletike skontrainoj li stestigotak Jeovae. Li ta kapitulo liʼe ta jkʼelbetik skʼoplal jayibuk kʼusitik spasoj ajvaliletik sventa tsmakik ta be ti chkichʼtik ta mukʼ li Diose. Jaʼ mas ta jkʼelbetik skʼoplal li oxtos liʼe: 1) ti oyuk jderechotik ti oyutik kʼuchaʼal jun organisasion xchiʼuk ti ta jtʼujtik kʼu yelan ta jkʼan chkichʼtik ta mukʼ Diose; 2) ti oy jderechotik ta stʼujel kʼusitik poxtael ta jkʼantik jech kʼuchaʼal chal li beiltaseletik ta Vivliae  xchiʼuk 3) li sderecho totil meʼiletik ta sventa li xchanubtasel yalab xnichʼnabik jech kʼuchaʼal chal li smantaltak Jeovae. Ta jujutos li kʼusitik taje, ta jkʼeltik kʼu yelan tsots yoʼonton spakojbeik skʼoplal ti jaʼik tukʼil jnaklejetik yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose xchiʼuk ti kʼu yelan akʼbil bendision ti jech yakʼojbeik yipal spasele.

5. ¿Kʼu yelan ta jtabetik sbalil li melel yajtsʼaklomutik Kristo ti tsakal ta svunal ajvalil li jrelijiontike?

⁵ ¿Mi persa skʼan chakʼbutik permiso ajvaliletik sventa xijtun ta stojolal li Jeovae? Moʼoj, pe jaʼ mas kʼun chkaʼitik spasel kabteltik mi oy jpermisotike. Jech kʼuchaʼal liʼe, ti jun koʼontontik ta jtsob jbatik ta Salonetik sventa Tsobobbail xchiʼuk li ta Salonetik sventa Asamblea kuʼuntike, li spasel xchiʼuk stakel vunetik ti lokʼemik ta Vivliae, ti jun koʼontontik ta jcholbetik mantal li jchiʼiltaktike xchiʼuk ti muʼyuk chkichʼtik makel ta spasel taje. Ta epal lumetike, li stestigotak Jeovae tsakbil sbi srelijionik ta svunal ajvalil xchiʼuk jech ch-akʼbat yichʼik ta mukʼ Dios jech kʼuchaʼal li yan relijionetik ti ojtikinbilik ta stojolal ajvalile. Pe ¿kʼusi ta jpastik kʼalal mu skʼanik ti chkichʼtik ojtikinel ta svunal ajvalil li j-abteletike o ti mu skʼanik ti oyuk jderechotik spasel li kʼusi tsotsik skʼoplale?

6. ¿Kʼusi prevail la snuptanik li stestigotak Jeova ta Australia ta slikebaltik tal 1940?

⁶ Australia. Ta slikebaltik tal 1940, li ajvalil ta Australiae laj yal ti mu la kʼusi stu sventa paskʼop li chanubtaseletik yuʼun stestigotak Jeovae, jech oxal muʼyuk xa akʼbat spas yabtelik. Mu stakʼ stsob sbaik xchiʼuk mu xuʼ xcholik lek mantal; laj yichʼ makel li Betele xchiʼuk la spojik li Salonetik sventa Tsobobbaile. Maʼuk noʼox taje, yuʼun mulil xtok mi oy buchʼu yichʼoj jvuntike. Vaʼun, kʼalal echʼem xaʼox jayibuk jabil ti ta mukul tspas yabtelike, ta 14 yuʼun junio ta 1943, li Tribunal Superior ta Australiae la xchʼaybe skʼoplal ti mu x-akʼbat spas yabtelik li stestigotak Jeovae.

7, 8. Albo skʼoplal kʼu yelan spakoj skʼoplalik li kermanotaktik ta Rusia sventa oyuk sderechoik chichʼik ta mukʼ Dios ti kʼu sjalil echʼem tale.

⁷ Rusia. Ta sjaylajunebal noʼox jabil mu x-akʼbat spas yabtelik li stestigotak Jeovae, vaʼun ta 1991 laj yichʼik tsakbel sbi srelijionik ta vunetik ti oy sbalil ta stojolal ajvalile. Kʼalal la xchʼak sba li voʼneal Unión Sovieticae, laj yichʼ akʼbel svunalik ti oy sbalil ta stojolal Rusia ta 1992. Pe kʼalal mu to jaluk yechʼele, jlom jkontrainvanejetike —ti jaʼ mas te skʼoplalik li buchʼutik te oyik ta Iglesia Ortodoxa Rusae— laj yat yoʼontonik ta skoj ti anil noʼox lik epajuk li steklumal Diose. Li ta sjabilal 1995 kʼalal ta 1998, li jkontrainvanejetike xcholet noʼox ay stikʼbeik voʼob smul li stestigotak Jeovae. Mi junuk mulil la sta li fiscale. Vaʼun, li jkontrainvanejetike la stikʼik yan mulil ta 1998. Ta slikebale la spasik kanal li stestigotak Jeovae, pe li jkontrainvanejetike muʼyuk la xchʼamik li kʼusi kʼot ta nopele, vaʼun li ta mayo ta 2001, muʼyuk pakbat skʼoplalik li stestigotak Jeovae. Ta oktuvre li ta jabil taje laj yichʼ chapanel yan velta ta nail chapanobbailetik li kʼope. Ta 2004, li nail chapanobbaile kʼot ta nopel yuʼun ti mu xa stakʼ stunesik li sbiik kʼu yelan ojtikinbil ta stojolal ajvalil ta Moscú li organisasione xchiʼuk ti mu xa x-akʼbat spas yabtelike.

 ⁸ Lik epal kontrainel ta skoj (kʼelo 2 Timoteo 3:12). Laj yichʼik ilbajinel xchiʼuk saʼel ta kʼop li stestigotak Jeovae. Pojbatik li svunik sventa srelijionike xchiʼuk toj vokol ti x-akʼbat xchʼamunik o svaʼanik na ti bu xuʼ xichʼik ta mukʼ Diose. ¡Nopo xa noʼox avaʼi ti kʼu yelan laj yaʼi sbaik li kermanotaktik kʼalal la snuptanik li vokoliletike! La skʼanik chapanel ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos ta 2001, vaʼun li ta 2004, laj to yichʼbeik batel mas yaʼyejal. Ta 2010, laj yal kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li chapanobbaile. Jamal laj yil ti srasonal ti mu xakʼbe spas yabtelik stestigotak Jeova li Rusiae jaʼ ti mu skʼanik li relijione, jech xtok ta skoj ti chʼabal sprevail ti oy smul junuk stestigo Jeovae kʼot ta nopel yuʼun ti chʼabal srasonal tspakbe skʼoplal li kʼusi la spasik li bikʼit chapanobbailetike. Jech xtok, li chapanobbaile laj yal ti jech mu x-akʼbat spas yabtelik li stestigotak Jeovae xkoʼolaj la ti pojbat li sderechoik ta stojolal ajvalile. Li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li chapanobbaile la spakbe skʼoplal ti oy sderechoik chichʼik ta mukʼ Dios li stestigotak Jeovae. Akʼo mi ep j-abteletik ta Rusia muʼyuk bu spasojik jech kʼuchaʼal laj yal li chapanobbaile, ti laj yichʼ pasel kanale stsatsubtasojbe yoʼonton li steklumal Dios ta Rusiae.

9-11. 1) ¿Kʼu yelan spakojbe skʼoplal sderechoik sventa tstsob sbaik ta yichʼel ta mukʼ Dios li steklumal Jeova ta Greciae? 2) ¿Kʼusi kʼotem ta pasel ta skoj taje?

⁹ Grecia. Ta 1983, la xchʼamun jun kuarto ta Iráklion (Creta) li ermano Titos Manoussakis sbie, sventa te tstsob sbaik uni jtsop stestigotak Jeova (Evr. 10:24, 25). Mu jaluk yechʼele, la stikʼbe smul stestigotak Jeova ta stojolal ajvalil li jun pale ta Relijion Ortodoxae, yuʼun la tstunesik sventa relijion li kuartoe. ¿Kʼu yuʼun? Yuʼun li kʼusitik xchʼunojik stestigotak Jeovae mu xkoʼolaj xchiʼuk li kʼusitik xchʼunojik ta Iglesia Ortodoxae. Li j-abteletike lik sabeik smul li Titos Manoussakis xchiʼuk yan oxvoʼ stestigotak Jeova, laj yakʼbe stojik multa xchiʼuk albatik ti chtikʼatik ta chukel chib ue. Ta skoj ti jaʼik tukʼil jnaklejetik yuʼun Ajvalilal yuʼun Dios li ermanoetike, la snopik ti muʼyuk ch-ichʼbat ta mukʼ sderechoik sventa chichʼik ta mukʼ Dios li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li chapanobbaile, jaʼ yuʼun ay skʼanik chapanel ta yantik chapanobbailetik li ta slumalike, ta slajeb xa une ay skʼanik chapanel ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos.

¹⁰ Ta 1996 une, li Tribunal Europeo oy kʼusi la spas ti muʼyuk bu jech smalaojik li buchʼutik tskontrainik li melel yichʼel ta mukʼ Diose. Li chapanobbail taje laj yal ti «te skʼoplalik ta ‹ojtikinbil relijion› li stestigotak Jeovae, jech kʼuchaʼal chal li smantal ajvalil ta Greciae» xchiʼuk laj yal ti kʼusitik kʼot ta nopel yuʼunik li bikʼit chapanobbailetike ta la «xilbajinbe li sderechoik ta srelijionik li buchʼutik la skʼanik chapanele». Jech xtok, laj yal ti ajvalil ta Greciae maʼuk la ta sba «chal mi melel o mi moʼoj li kʼusitik xchʼunojik ta relijione o li kʼusitik tstunesik sventa chalbeik skʼoplal li kʼusitik xchʼunojike». La xchʼaybeik skʼoplal li kʼusi akʼbil smulinik li stestigotak Jeovae xchiʼuk laj yichʼ alel ti oy sderecho tstʼujik kʼu yelan chichʼik ta mukʼ Diose.

¹¹ ¿Mi chapaj-o skʼopik li ermanoetik ta Grecia ti la spasik kanal taje? Kʼux ta alel ti muʼyuke. Pe ta 2012, chapaj yan kʼop ta  Casandrea (Grecia), ti xkoʼolaj kʼuchaʼal li kʼop taje. Li xchapanel kʼope jalij jutuk mu lajcheb jabil, li buchʼu la stikʼ mulile jaʼ jun ovispo ta Iglesia Ortodoxa. Li jchapanvanejetik yuʼun ajvalil ti jaʼ li chapanobbail mas mukʼ skʼoplal ta Greciae, la spakbe skʼoplal li steklumal Diose. Li kʼusi kʼot ta nopel yuʼunike te laj yalbeik skʼoplal li kʼusi chal stuk li mantal ta sventa sjunlejal yosilal Greciae, ti chal ti oy derecho chichʼ ichʼel ta mukʼ Diose xchiʼuk kontra laj yil li kʼusi akʼbat smulinik li stestigotak Jeova ti maʼukik la jun ojtikinbil relijione. Xi laj yalik li jchapanvanejetik yuʼun ajvalile: «Ta skoj ti muʼyuk bu mukul li chanubtaseletik yuʼun ‹Stestigotak Jeovae›, xuʼ xichʼ alel ti ojtikinbil li srelijionike». Li avie, li bikʼit tsobobbail ta Casandreae xmuyubajik noʼox ti xuʼ stsob sbaik ta Salon sventa Tsobobbail ti jaʼ yuʼunike.

12, 13. ¿Kʼusi mantalil stunesojik kajkontrataktik ta Francia yoʼ mu tukʼuk xchapanik li steklumal Diose, xchiʼuk kʼusitik kʼotem ta pasel?

¹² Francia. Junantik yajkontratak steklumal Diose muʼyuk tukʼ chchapanik yajtuneltak Dios kʼalal tstunesik li mantaletike (kʼelo Salmo 94:20). Jech kʼuchaʼal liʼe, tetik van ta 1995 xtale, li j-abteletik ta Franciae lik xchapbeik skʼoplal ti kʼu yelan tstunes stakʼin li Association Les Témoins de Jéhovah, ti jaʼ jun biil tstunesik ta stojolal ajvalil li stestigotak Jeova ta Franciae. Li j-abtel ti la skʼel taje xi jamal laj yal kʼusi stu ti jech la spasike: «Li xchapbel skʼoplal kʼu yelan tstunesik takʼine xuʼ jaʼ chichʼ-o pojbel li kʼusitik yuʼunike o ti xlik yichʼik chapanele [...], ti xuʼ van tsokesbe yabtel li organisasione o ti tsujat ta spajesel yabtelik li ta jlumaltike». Akʼo mi muʼyuk kʼusi chopol la staik, mu xa noʼox tojbajuk yaʼeluk li patan la skʼanbeik organisasion li j-abteletike. Ti lajuk spasik li kʼusi laj yalike, persa onoʼox la smakik Betel jechuk li ermanoetike xchiʼuk persa la xchonik jechuk li naetik sventa tstojik li patan ti toj echʼ xa noʼox toyole. Tsots tajek ilbajinatik, pe muʼyuk laj yakʼ sba ta tsalel li steklumal Diose. Tsots la spak skʼoplalik li stestigotak Jeova ta skoj li ilbajinele, vaʼun bat skʼanik chapanel ta Tribunal Europeo de Derechos Humanos ta 2005.

¹³ Laj yakʼ ta ojtikinel ta 30 yuʼun junio ta 2011 li kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li chapanobbail taje. Li srasonal laj yale jaʼ la ti mu stakʼ smak ta be ajvalil li jderechotik ta stʼujel jrelijiontike, ti maʼuk la ta sba yalel mi melel o mi moʼoj li kʼusitik jchʼunojtik ta jrelijiontike o ti kʼu yelan chkakʼtik ta ojtikinele, ti jaʼ noʼox xuʼ stikʼ sba mi oy kʼusi toj chopol ta ilele. Xi to laj yal xtoke: «Li patane [...] la xtuchʼbe ta be li kʼusitik toj tsots skʼoplal yuʼun li organisasione, vaʼun muʼyuk xa jun yoʼonton laj yichʼik ta mukʼ Dios li jchʼunolajeletik yuʼune xchiʼuk li kʼusitik stakʼ spasike». Li chapanobbaile skotolik la spakbeik skʼoplal li stestigotak Jeovae. Xmuyubaj li steklumal Diose, yuʼun li ajvalil ta Franciae la sutes li patan la skʼanbe organisasione xchiʼuk la stojbe sjol. Jech xtok, la xchʼunbe smantal li chapanobbaile, yuʼun la sutes li kʼusitik la spojbe li Betele.

14. ¿Kʼusi xuʼ xapas sventa xichʼ pakbel skʼoplal ti oyuk jderechotik chkichʼtik ta mukʼ Diose?

¹⁴ Jech kʼuchaʼal li Ester xchiʼuk Mardoqueo ta skʼakʼalil Vivliae, li steklumal Jeova ta jkʼakʼaliltike yakʼojbe yipal ta spakel skʼoplal sventa chichʼik ta mukʼ jech kʼuchaʼal yaloj mantale (Est. 4:13-16).  ¿Mi xuʼ xakoltavan ek? Xuʼ. Xuʼ nopolik noʼox xapas orasion ta stojolal li ermanoetik ti chil svokolik ta skoj ti muʼyuk tukʼ chchapanatik yuʼun j-abteletike. Li orasionetike xuʼ skolta tajek li ermanoetik kʼalal chil svokolik o kʼalal chichʼik kontrainele (kʼelo Santiago 5:16). ¿Mi tstakʼ Jeova li orasionetike? Li kʼusitik jpasojtik kanal ta nail chapanobbailetike chakʼ ta ilel ti tstakʼe (Evr. 13:18, 19).

15. ¿Kʼusi ta jtsaktik ta venta li jnaklejutik yuʼun Ajvalilal ta sventa li yichʼel chʼichʼe?

¹⁵ Jech kʼuchaʼal la jchantik ta kapitulo 11, li jnaklejetik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose lek jamal albilik mantaletik ta Vivlia sventa mu xichʼik li chʼichʼe, ti nopem xaʼiik yichʼel li ta jkʼakʼaliltike (Gén. 9:5, 6; Lev. 17:11; kʼelo Echos 15:28, 29). Akʼo mi mu jchʼamtik li chʼichʼe, ta jsaʼtik li poxtael ti mas lek ta jventatik xchiʼuk kutsʼ kalaltike, jaʼ noʼox ti mu skontrainojuk smantaltak Diose. Li mukʼtik nail chapanobbailetik ta epal lumetike yakʼojik venta ti oy sderecho ta xchʼamel o ta spʼajel junantik poxtaeletik li krixchanoetike, jech kʼuchaʼal ch-albat yuʼun sjol yoʼontonike xchiʼuk li kʼusi jpʼel ta yoʼonton xchʼunojik ta srelijionike. Akʼo mi jech, li steklumal Dios ta junantik lumetike snuptanoj tsatsal vokoliletik ta skoj. Jkʼelbetik skʼoplal jayibuk skʼelobil.

16, 17. ¿Kʼu yelan laj yichʼ poxtael jun ermana ta Japón ti chopol laj yaʼi sbae, xchiʼuk kʼuxi takʼbat li s-orasiontake?

¹⁶ Japón. Jun yajval na ta Japón ti Misae Takeda sbi ti 63 sjabilale, persa skʼan xichʼ pasbel operasion ta skoj ti tsots xchamele. Ta skoj ti jaʼ jun tukʼil jnaklej yuʼun li Ajvalilal yuʼun Diose, jamal laj yalbe sdoktor ti akʼo mu xtikʼbat chʼichʼe. Akʼo mi jech, te van jayibuk u ta tsʼakale toj chopol tajek laj yaʼi sba kʼalal laj yaʼi ti tikʼbat chʼichʼ kʼalal laj yichʼ operasione. Ta skoj ti muʼyuk x-ichʼat ta mukʼ xchiʼuk ti loʼlabil laj yaʼi sba li ermana Takedae la stikʼbe smul ta stojolal ajvalil ta junio ta 1993 li doktoretik xchiʼuk li ospitale. Toj tsots xchʼunel yoʼonton li ermana ti xlamet noʼox chkʼopoje. Jpʼel yoʼonton laj yal kʼusi pasbat ta stojolal chapanobbail ti lek noj ta krixchanoetike, akʼo mi tsots ip, mas ta jun ora te kom ti bu chal sloʼilike. Kʼalal jun xa noʼox u skʼan xchame ay to yal sloʼil ta slajeb velta li ta chapanobbaile. ¿Mi mu labaluk sba chkaʼitik ti lek tsots yoʼonton xchiʼuk ti oy xchʼunel yoʼontone? Li ermana Takedae laj yal ti mu xlaj yoʼonton ta skʼanbel Jeova ti akʼo yakʼbe sbendision li kʼusi yakʼojbe yipal spasele. Xchʼunoj ta melel ti chtakʼbat li kʼusi xvokolet skʼanele. ¿Mi laj yichʼ takʼbel?

¹⁷ Kʼalal oxib xaʼox u slajel li ermana Takedae, li Tribunal Supremo ta Japone la spakbe skʼoplal li ermanae, laj yal ti chopol ti la stikʼbeik chʼichʼ ti yaloj xa onoʼox ti mu skʼane. Li kʼusi kʼot ta nopel ta 29 yuʼun fevrero ta 2000, laj yal ti «skʼan xichʼ tsakel ta venta ti oy jderechotik ta snopel kʼusi ta jkʼantik» kʼalal jech chkʼot ta pasele. Li ermana Takedae laj yakʼ persa ti oyuk sderecho xpoxtaat jech kʼuchaʼal chal sjol yoʼonton ti chanubtasbil ta Vivliae. Koliyal taje muʼyuk xa chiʼik mi tsujatik sventa chichʼik chʼichʼ kʼalal chpoxtaatik li stestigotak Jeova ta Japone.

18-20. 1) ¿Kʼusi kʼot ta nopel yuʼun yan chapanobbail ta Argentina ta sventa ti oy derecho ta stunesel Directriz médica sventa mu xichʼ ichʼel chʼichʼe? 2) ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti chkakʼ jbatik ta ventainel ta stojolal Ajvalilal yuʼun Dios ti muʼyuk chkichʼtik chʼichʼe?

 ¹⁸ Argentina. Bakʼintike chʼayem xchʼulel li jun krixchanoe xchiʼuk skʼan ti oy kʼusi xichʼ pasel ta anil sventa xichʼ poxtaele. ¿Kʼuxi xuʼ jchapan jbatik li jnaklejutik yuʼun Ajvalilal ta sventa taje? Jaʼ ti oyuk kuʼuntik jlikuk vun ti oy sbalil ta stojolal ajvalil ti jaʼ chkʼopoj ta jtojolaltike. Taje jaʼ jech la spas li Pablo Albarracini. Laj ta j-elekʼ ta mayo ta 2012 xchiʼuk tukʼaat komel jaymojuk yuʼun li j-elekʼetike. Kʼalal laj yichʼ ikʼel batel ta ospitale, chʼayem xchʼulel, jaʼ yuʼun muʼyuk al yuʼun li kʼusi tsnop ta sventa li yichʼel chʼichʼe. Pe oy xaʼox ta chanib jabil te xkuchoj batel Directriz médica ti oy lek sbalil ta stojolal ajvalil xchiʼuk ti spasoj firmare. Akʼo mi toj tsots ip xchiʼuk oy junantik doktoretik la snopik ti skʼan tikʼbel chʼichʼ sventa xkuxie, oy ta yoʼontonik tstsakik ta venta kʼusi tskʼan li Pabloe. Pe li stot Pablo ti maʼuk stestigo Jeovae, la sta ta kʼanel jlik vun ti la xchʼaybe sbalil li kʼusi oy ta yoʼonton xnichʼone.

¹⁹ Ta ora noʼox la skʼan chapanel li s-abogado yajnil Pabloe. Te noʼox van jayibuk ora ta tsʼakale, li chapanobbail ti la skʼelbe skʼoplal li chapanel la skʼan abogadoe la xchʼaybe skʼoplal li vun laj yakʼ bikʼit chapanobbaile xchiʼuk laj yal mantal ti skʼan ichʼel ta mukʼ li kʼusi oy ta yoʼonton Pablo ti yaloj li ta Directriz médica spasoje. Bat skʼan chapanel ta Tribunal Supremo ta Argentina li stot Pabloe. Pe li chapanobbail taje laj yal ti muʼyuk la la stabe «srasonal sventa mu xchʼunik [li kʼusi la stsʼiba ta vun Pablo ti mu skʼan xichʼ chʼichʼe] ti lek la snop, ti oy ta yoʼonton xchiʼuk ti muʼyuk sujbil jech la spase». Xi laj yal li chapanobbaile: «Skotol li krixchanoetik ti xtojobik xchiʼuk ti oy xa sjabilalike xuʼ baʼyel xalik ti kʼu yelan tskʼanik poxtaele xchiʼuk xuʼ xchʼamik o spʼajik li jlom poxtaeletike [...]. Li kʼusitik albil xa noʼox taje skʼan me xchʼam li doktor ti oy ta sba skʼelele».

²⁰ Li avie lek xa kolem li ermano Albarracinie. Xmuyubaj noʼox xchiʼuk yajnil ti baʼyel xa onoʼox la snojes li vun ti Directriz médica sbie. Ti la snojes li uni vun taje, ti tsots skʼoplale, laj yakʼ ta ilel ti yakʼoj sba ta ventainel yuʼun Ajvalilal yuʼun Dios ti oy ta yok skʼob li Kristoe. ¿Mi jech apasoj ek xchiʼuk li avutsʼ avalale?

21-24. 1) ¿Kʼuxi kʼot ta nopel yuʼun jtos kʼusi toj tsots skʼoplal li Tribunal Supremo ta Canadá ta sventa li chex kerem tsebetik ti yij xa snopbenike xchiʼuk ta sventa li yichʼel chʼichʼe? 2) ¿Kʼuxi xuʼ stsatsubtasbe yoʼonton kerem tsebetik stestigotak Jeova li kʼusi kʼot ta pasele?

²¹ Canadá. Jutuk mu skotoluk velta li chapanobbailetike tstsakik ta venta li sderecho totil meʼiletik ta snopel kʼusi poxtael mas lek ti xuʼ xichʼ yalab xnichʼnabike. Bakʼintike, yalojik mantal ti skʼan ichʼel ta mukʼ li kʼusi tsnop jun chex kerem tseb ti yij xa snopben ta sventa ti kʼusi poxtael tskʼane. Taje jaʼ jech kʼot ta stojolal April Cadoreth ti chanlajuneb xa sjabilal ti ikʼat batel ta ospital ta skoj jun hemorragia interna (mal chʼichʼ ta yut sbekʼtal). Kʼalal skʼan toʼox jayibuk u xkʼot ta stojolal taje, la snojes jlik Directriz médica ti bu laj yal ti mu skʼan xichʼ tikʼbel chʼichʼ akʼo mi oy kʼusi tsots chkʼot ta stojolale. Li doktor ti la xpoxtae muʼyuk la skʼan la xchʼun li kʼusi yaloj ta vun li kʼusi oy ta yoʼonton Aprile, vaʼun la skʼanbeik jlik vun li chapanobbail sventa tstikʼbe chʼichʼe. Persa la stikʼbe oxib spʼisol glóbulos rojos ti muʼyuk skape. Ta tsʼakale, laj yal April ti xkoʼolaj la ti laj yichʼ tsakel laj yaʼie.

 ²² Li April xchiʼuk stot smeʼe la skʼanik chapanel ta snail chapanobbailetik. Kʼalal echʼem xaʼox chib jabile, kʼot skʼoplal ta Tribunal Supremo ta Canadá. Akʼo mi muʼyuk jel yuʼun smantal ajvalil li Aprile, li chapanobbaile la stojbe li kʼusitik laj yuʼun ta skoj li chapanele xchiʼuk pakbat skʼoplal xchiʼuk li yan chex kerem tsebetik ti xnop xa yuʼun stukik kʼusi poxtael tskʼanike. Xi laj yal li chapanobbaile: «Ta sventa li poxtaele, li buchʼutik mu to sta vaklajuneb sjabilalike skʼan xkakʼtik akʼo yakʼik ta ilel ti yij xa snopbenik xchiʼuk ti muʼyuk buchʼu xuʼ tsujatik ta xchʼamel junuk poxtaele».

²³ Tsots skʼoplal li kʼusi kʼot ta pasele, yuʼun li Tribunal Supremo la skʼelbe skʼoplal li sderechoik ta stojolal ajvalil li chex kerem tsebetik ti yij xa snopbenike. Kʼalal muʼyuk toʼox bu lokʼem li mantal taje, kʼusuk noʼox chapanobbail ta Canadá xuʼ xal kʼusi poxtael xuʼ xichʼ li jun chex kerem tseb ti mu to sta vaklajuneb sjabilale, yuʼun jaʼ toʼox chal chapanobbail ti kʼusi mas lek ta stojolale. Li avie, mu xa stakʼ xal kʼusi poxtael xuʼ xichʼ li jun chex kerem tseb ti mu to sta vaklajuneb sjabilal mi muʼyuk baʼyel yalojbeik ti akʼo yakʼ ta ilel ti yij xa snopben sventa tsnop stuk li kʼusi tskʼane.

 ²⁴ ¿Mi oy sbalil ti jech la spak skʼoplal oxib jabile? Jpʼel ta yoʼonton April ti oye. Li avie yakal chtun ta prekursora xchiʼuk lek oy tajek. Xi chale: «Ximuyubaj tajek ta melel ti jnaʼoj ti la jkolta jba jutuk sventa chichʼ kʼupil kʼoptabel sbi Diose xchiʼuk ti chkakʼ ta ilel ti jaʼ jun jutkʼop li Satanase». Li kʼusi kʼot ta stojolal Aprile chakʼ ta ilel ti xuʼ tsots yoʼontonik li kerem tsebetike, ti jaʼ jech chakʼik ta ilel ti jaʼik batsʼi jnaklejetik yuʼun Ajvalilal yuʼun Diose (Mat. 21:16).

25, 26. ¿Kʼusitik chkʼot ta pasel bakʼintik ta skoj li sutesejbaile?

²⁵ Li Jeovae jaʼ yakʼojbe sbain totil meʼiletik li xchanubtasel ta smantaltak Dios li yalab xnichʼnabike (Deut. 6:6-8; Efes. 6:4). Tsots ta chanubtasel, pe mas to me tsots mi tsutes sbaike. Li totil meʼiletike xuʼ van jeltos kʼu yelan tsnop tstsʼites li yalab xnichʼnabike. Jech kʼuchaʼal liʼe, li jun totil o meʼil ti jaʼ stestigo Jeovae snaʼoj lek ti skʼan xchanubtas yalab xnichʼnab ta sventa li mantaletik ta Vivliae, ti yikʼaluk van mu jechuk tsnop li totil o meʼil ti maʼuk stestigo Jeovae. Jech onoʼox ta melel, li stestigo Jeovae snaʼoj ti chtuchʼ ta be kʼusitik ta nupunel li sutesejbaile, pe muʼyuk bu chtuchʼ li kʼusi oy ta sba li totil o meʼile.

²⁶ Pe li totil o meʼil ti maʼuk stestigo Jeovae xuʼ van tskʼan ta stojolal ajvalil ti jaʼ chikʼ komel li ololetik sventa tskʼel kʼu yelan chichʼik chanubtasel ta relijione. Junantike chalik ti chilbajin ololetik mi chichʼ tsʼitesel kʼuchaʼal stestigo Jeovae. Yuʼun chalik ti mu xa la stakʼ spasik skʼinal lokʼel ta jabile, yan kʼinetik xchiʼuk ti mu stakʼ xichʼik chʼichʼ sventa xkuxiik mi oy kʼusi tsots la snuptanike. Xijmuyubaj chkaltik ti jutuk mu skotoluk li chapanobbailetike jaʼ oy ta snopbenik ti lekuk oy li olole, maʼuk ti chchapanik mi tsokesvan o mi moʼoj li srelijion junuk totil o meʼile. Jkʼelbetik jayibuk skʼelobil.

27, 28. ¿Kʼusi stakʼobil laj yakʼ li Tribunal Supremo ta Ohio ti chalik ti chilbajin ololetik ti chichʼik tsʼitesel kʼuchaʼal stestigotak Jeovae?

²⁷ Estados Unidos. Ta 1992, li Tribunal Supremo ta Ohio la skʼelbe skʼoplal jun totil ti maʼuk stestigo Jeova ti laj yal ti tsokesbat xnichʼon mi chichʼ tsʼitesel kʼuchaʼal stestigo Jeovae. Jaʼ jech kʼot ta nopel yuʼun ek li jun bikʼit chapanobbaile, vaʼun laj yal ti jaʼ chikʼ komel xnichʼon li totile. Li meʼil ti Jennifer Pater sbie, laj yichʼ albel ti oy sderecho tsvulaʼan li yole, pe albat mantal ti mu «xakʼbe xchan kʼusitik xchʼunoj stestigotak Jeova li olole mi jaʼuk yan kʼu yelan xuʼ xichʼ chanubtasele». Toj ep kʼusitik smakoj li mantal akʼbat yuʼun chapanobbail li ermana Patere, yuʼun xuʼ chakʼ ta aʼiel ti mi jaʼuk xuʼ xalbe kʼusitik ta Vivlia o li mantaletik ta Vivlia sventa talelal li yol ti Bobby sbie. ¿Mi xnop avuʼun kʼu yelan laj yaʼi sba? Solel lilijem tajek yoʼonton kom li ermana Jennifere. Akʼo mi jech, laj yal ti la xchan ti skʼan oyuk smalael yuʼune xchiʼuk skʼan smala ti oyuk kʼusi tspas li Jeovae. Xi chvul ta sjole: «Te oy-o ta jxokon li Jeovae». Li s-abogada ti beiltasbil yuʼun s-organisasion Jeovae la skʼan chapanel ta stojolal Tribunal Supremo ta Ohio.

 ²⁸ Li Tribunal Supremo muʼyuk bu jech la snop ti kʼu yelan kʼot ta nopel yuʼun li bikʼit chapanobbaile xchiʼuk laj yal ti «oy sderecho ta xchanubtasel yalab xnichʼnabik li totil meʼiletike, ti te tsakal skʼoplal li xchanubtasel ta mantaletik sventa talelale xchiʼuk sventa relijione». Jech xtok, laj yal ti mi muʼyuk bu chichʼ akʼel ta ilel ti xibal sba tsokesbe slekilal ta sbekʼtal xchiʼuk ta snopben olol li beiltaseletik sventa relijion yuʼun stestigotak Jeovae, li chapanobbaile muʼyuk sderecho sventa chal buchʼu chkom ta sba olol mi jaʼ chichʼ ta venta li kʼusitik sventa relijione. Li mukʼta chapanobbaile muʼyuk bu la stabe sprevail ti chakʼbe svokol ta sbekʼtal o ta snopben olol li kʼusitik xchʼunojik ta srelijion li stestigotak Jeovae.

29-31. 1) ¿Kʼu yuʼun muʼyuk bu akʼbat yikʼ komel stseb jun ermana ta Dinamarca? 2) ¿Kʼusi kʼot ta nopel yuʼun ta stojolal ermana li Tribunal Supremo ta slumale?

²⁹ Dinamarca. Jaʼ jech kʼot ta stojolal ek li ermana Anita Hansen sbie, yuʼun li smalal toʼoxe la skʼan ta stojolal jun chapanobbail ti jaʼuk akʼo yikʼ komel li stsebik ti Amanda sbi ti vukub sjabilale. Akʼo mi laj yal chapanobbail ta sjabilal 2000 ti jaʼuk akʼo yikʼ komel stseb li ermana Hansene, li stot Amandae la skʼan chapanel ta mukʼta chapanobbail, vaʼun la xchʼaybe skʼoplal li kʼusi kʼot ta nopel ta baʼyele xchiʼuk laj yal ti jaʼuk akʼo yikʼ komel stseb li totile. Ta skoj ti la snop mukʼta chapanobbail ti jelel li kʼusitik xchʼunojik ta sventa srelijionik xchiʼuk ti jelel kʼusi tsnopik ta sventa kuxlejal li totil xchiʼuk li meʼile, kʼot ta nopel yuʼun ti jaʼ mas lek chapal sventa chchapan kʼopetik li totile. Xkaltike chaʼa,  muʼyuk xa bu xakʼik ti xikʼ komel stseb li ermana Hansen ta skoj ti jaʼ stestigo Jeovae.

³⁰ Ti kʼu sjalil jech laj yil svokol li ermana Hansene, solel mu xa snaʼ kʼusi tspas bakʼintik, yuʼun mi jaʼuk xaʼox snaʼ kʼusi tskʼan ta orasion. Xi chale: «Pe la spatbun tajek koʼonton li kʼusi chal ta Romanos 8:26 xchiʼuk 27. Skotol ora laj kaʼi ta koʼonton ti chaʼibe smelolal Jeova li kʼusi ta jkʼan chkalbee. Skotol ora la skʼelun xchiʼuk la skoltaun» (kʼelo Salmo 32:8; Isaías 41:10).

³¹ La skʼan chapanel ta stojolal Tribunal Supremo ta Dinamarca li ermana Hansene. Xi laj yal kʼusi kʼot ta nopel yuʼun li Tribunal Supremo taje: «Ta sventa li kʼusi chkʼot ta nopel ti buchʼu chikʼ batel li olole chichʼ tsakel tajek ta venta ti kʼusi mas lek ta sventa li olole». Jech xtok, laj yal ti kʼusi chichʼ tsakel ta venta ti buchʼu chikʼ komel li olole jaʼ ti kʼu yelan chchapan kʼopetik li totil o meʼile, maʼuk li «chanubtaseletik xchiʼuk li kʼusi snopoj tspasik» li stestigotak Jeovae. La sta xkuxetel yoʼonton li ermana Hansene, yuʼun li chapanobbaile laj yakʼ venta ti lek xtojob ta meʼile xchiʼuk laj yal ti jaʼ chikʼ komel li Amandae.

32. ¿Kʼu yelan yichʼojik koltael yuʼun Tribunal Europeo de Derechos Humanos li totil meʼiletik ti lajemik ta ilbajinele?

³² Jayibuk lumetik ta Europa. Bakʼintik li mukʼtik nail chapanobbailetike mi jaʼuk chapajem yuʼunik jlom kʼopetik ta sventa ti buchʼu xuʼ chikʼ komel li ololetike. Kʼalal jech kʼotem ta pasele, jaʼ chkʼot ta skʼob li Tribunal Europeo de Derechos Humanos. Li ta chib kʼusitik laj yichʼ chapanele, li chapanobbail taje laj yal ti bikʼit chapanobbaile jelel kʼu yelan laj yichʼ ta venta li totil o meʼil ti jaʼ stestigo Jeova ta skoj noʼox li srelijione. Kʼalal laj yal ti jaʼ jun ilbajinel li kʼusi laj yichʼ pasele, li mukʼta nail chapanobbaile kʼot ta nopel yuʼun ti «mu smeloluk ti mu xichʼ ichʼel ta venta junuk krixchano ta skoj noʼox ti jelel srelijione». Xi chal jun meʼil ti jaʼ stestigo Jeova ti xmuyubaj ti la stabe sbalil ti jech kʼot ta nopele: «Toj kʼux tajek laj kaʼi ti la sabeikun jmul ti chkilbajin la li kuni alabtake, yuʼun jech kʼuchaʼal ta jnope, naka noʼox ta jkʼan chkakʼbe li kʼusi mas lek xuʼ xkakʼbeike: ti jchanubtasik kʼuchaʼal yajtsʼaklomtak Kristoe».

33. ¿Kʼuxi xuʼ xchʼunik li beiltasel ta jtatik ta Filipenses 4:5 li totil meʼiletik stestigotak Jeovae?

³³ Ta melel, li totil meʼiletik ti jaʼik stestigotak Jeovae chakʼik persa chrasonajik kʼalal tsnuptanik vokoliletik ta stojolal ajvalil sventa li sderechoike: ti chchanubtas yalab xnichʼnabik yoʼ xkʼot ta yoʼontonik li mantaletik ta Vivliae (kʼelo Filipenses 4:5). Jech kʼuchaʼal tstojik ta vokol ti ch-ichʼbatik ta venta sderechoik ta xchanubtasel ta smantaltak Dios li yalab o xnichʼnabike, chichʼik ta venta ek li totil o meʼil ti maʼuk stestigo Jeova ti xuʼ xkoltavan ta sventa li kʼusi oy ta sba kʼuchaʼal totil o meʼil, mi jech oy ta yoʼontone. ¿Kʼu to yepal sbalil chil ti oy ta sba xchanubtasel yalab o xnichʼnab li jun stestigo Jeovae?

34. ¿Kʼuxi tstabeik sbalil li kʼusi la spasik judaetik ta skʼakʼalil Nehemías li totil meʼiletik ti jaʼik yajtsʼaklomtak Kristo avie?

³⁴ Tstsatsubtas koʼontontik li kʼusi kʼot ta pasel ta skʼakʼalil Nehemiase. Laj yakʼbeik yipal ta smeltsanel xchiʼuk ta xchaʼvaʼanel muroetik ta Jerusalen li judaetike. Snaʼojik ti jaʼ jech chabibilik xchiʼuk yutsʼ yalalik ta stojolal li yan lumetik ti oyik ta sjoylejalik  ti jaʼ yajkontratakike. Jaʼ yuʼun xi albatik yuʼun li Nehemiase: «Cacʼtic persa scoltael li cutsʼ calaltique, li cajnil jnichʼnabtique, xchiʼuc li jnatique» (Neh. 4:14). Ta sventa li judaetik vaʼ kʼakʼale tsots skʼoplal chaʼiik li paskʼop taje. Li avi eke, li totil meʼiletik stestigotak Jeovae chakʼbeik yipal ta xchanubtasel ta mantal li yalab xnichʼnabike. Snaʼojik ti tsnuptanik ep kʼusitik chopol li ta chanob vun xchiʼuk bu nakalik li yalab xnichʼnabike. Jech xtok, li kʼusitik chopol taje xuʼ xkʼot ta snaik ta skoj li kʼusitik tskʼelik o chaʼiike. Totil meʼiletik: mu me xchʼay ta ajolik ti oy sbalil ti ta sjunul avoʼontonik chavakʼbeik yipal ta yakʼbel kʼusitik chtun yuʼunik yoʼ xchʼiik ta mantal li avalab anichʼnabike.

35, 36. 1) ¿Kʼusitik bendision jtaojtik li stestigoutik Jeova ta skoj ti ta jpak jkʼoplaltik ta stojolal ajvalile? 2) ¿Kʼusi jpʼel avoʼonton chapas?

³⁵ Ta melel li Jeovae yakal chakʼbe sbendision li s-organisasion ti yakʼojbe yipal ta spakbel skʼoplal li sderechoik chichʼik ta mukʼe. Ta skoj taje, li steklumal Diose nopolik noʼox yakʼojik ta ojtikinel mantal li ta chapanobbailetik xchiʼuk ta stojolal li krixchanoetike (Rom. 1:8). Yan kʼusi lek jtaojtik ta skoj ti jpasojtik kanal ta stojolal ajvaliletike jaʼ ti laj yichʼ ojtikinbel sderechoik li krixchanoetik ti maʼuk stestigotak Jeovae. Pe li steklumalutik Diose maʼuk ta jkʼantik ti akʼo yichʼ pasel yan velta li mantaletik yakʼoj ajvalile mi jaʼuk ti lekuk jkʼoplaltik xijkome. Li kʼusi mas tsots skʼoplale jaʼ ti jpakojbetik skʼoplal ta stojolal chapanobbailetik li jderechotik ta yichʼel ta mukʼ Diose xchiʼuk ti xkakʼtik ta ojtikinel li melel yichʼel ta mukʼe (kʼelo Filipenses 1:7).

³⁶ Teuk me ta joltik li kʼusitik xuʼ jchantik ta stojolal xchʼunel yoʼontonik li buchʼutik yakʼojbeik yipal sventa oyuk jderechotik ta yichʼel ta mukʼ Jeovae. Tukʼuk xkakʼ jbatik ek, jpat koʼontontik ti tskoltautik ta kabteltik li Jeovae xchiʼuk ti chakʼ kipaltik bu kʼalal chtun kuʼuntik sventa ta jpastik li kʼusi tskʼan yoʼontone (Is. 54:17).