Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 18

Kɛzi Bɛnyia Ezukoa Bɛboa Belemgbunlililɛ Gyima Ne La

Kɛzi Bɛnyia Ezukoa Bɛboa Belemgbunlililɛ Gyima Ne La

TILE NE BODANE

Deɛmɔti nee kɛzi Gyihova menli fa ezukoa boa Belemgbunlililɛ gyima la

1, 2. (a) Kɛzi Adiema Russell buale ɛsɔfo bie mɔɔ ɛnee kpondɛ kɛ ɔnwu kɛzi Baebolo Sukoavoma ne tua bɛ gyima ne anwo kakɛ la ɛ? (b) Duzu a yɛbazuzu nwo wɔ tile ɛhye anu a?

 KENLE ko, Reformed Church ɛsɔfo bie mɔɔ ɛnee ɔkpondɛ kɛ ɔnwu kɛzi Baebolo Sukoavoma ne tua bɛ gyima ne anwo kakɛ la rabizale Adiema Charles T. Russell nwolɛ edwɛkɛ.

 Adiema Russell hilehilele nuhua kɛ: “Yɛnlielie ezukoa.”

 Ɛsɔfo ne bizale kɛ: “Kɛzi bɛnyia ezukoa ɛ?”

 Adiema Russell buale kɛ: “Saa meka nɔhalɛ sikalɛ ne mekile wɔ a ɔbayɛ se kɛ ɛbalie wɔali. Saa menli ba debiezukoalɛ a, bɛnnwu ye kɛ bɛva kyɛnze bɛzie bɛ nyunlu. Noko bɛnwu ye kɛ kakɛ wɔ ɛkɛ. Na bɛka bɛkile bɛ nwo kɛ, ‘Kakɛ wɔ asalo ɛhye anwo. . . Kɛ ɔkɛyɛ na meaboa ɛ?’”

 Kɛzi ɛsɔfo ne nleanle Adiema Russell la kile kɛ ɔnlie ɔnli.

 Russell doale zo kɛ, “Nɔhalɛ bɔkɔɔ ne a melɛka meahile wɔ la. Bɛta bɛbiza me kpuyia ɛhye, ‘Kɛ ɔkɛyɛ na meaboa ɛ?’ Saa awie nyia ezukoa na ɔkulo a, ɔbaboa Awulae gyima ne. Saa ɔnlɛ bie a, duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛtinlitinli ɔ nwo zo a?” a

2 Amgba, ɛnee Adiema Russell ɛlɛka “nɔhalɛ bɔkɔɔ ne.” Nyamenle menli lɛ kɛlɛtokɛ mɔɔ kile kɛ bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛye ndoboa bɛboa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ a. Wɔ tile ɛhye anu, yɛbazuzu Ngɛlɛlera ne anu nee ɛnɛ mekɛ ye anu neazo bie mɔ anwo. Mekɛ mɔɔ yɛlɛsuzu kɛzi bɛfa ezukoa bɛboa Belemgbunlililɛ gyima ne anwo la, ɔwɔ kɛ yɛ nuhua ko biala biza ɔ nwo kɛ, ‘Kɛzi mebahola meaboa Belemgbunlililɛ ne ɛ?’

‘Awie Biala Mɔɔ Ɔkulo La Ɛva Afɔlebɔdeɛ Ɛrɛlɛ Gyihova’

3, 4. (a) Anwodozo boni a Gyihova lɛ wɔ ye azonvolɛ anu a? (b) Kɛzi Yizilayɛma boale ndanlɛ sua ne ɛzilɛ ɛ?

3 Gyihova lɛ ye nɔhalɛ azonvolɛ nu anwodozo. Ɔze kɛ saa bɛmaa bɛ adenle a, bɛbavi bɛ ɛhulolɛ nu bɛaye ndoboa bɛala bɛ tunwomaa ne ali. Suzu Yizilayɛma tetedwɛkɛ nu neazo nwiɔ anwo nea.

4 Gyihova yele Yizilayɛma vile Yigyibiti la, ɔzele bɛ kɛ bɛzi ndanlɛ sua mɔɔ bɛtudu la na bɛzonle nu. Sua ne nee kɛzi bɛbaziezie nu la bahyia ninyɛne dɔɔnwo. Gyihova zele Mosisi kɛ ɔmaa menli ne adenle ɔmaa bɛboa gyima ne. Ɔhanle kɛ: ‘Awie biala mɔɔ ɔdaye ɔkulo la ɛva afɔlebɔdeɛ ɛrɛlɛ Gyihova.’ (Ade. 35:5) Kɛzi menli ɛhye mɔɔ bɛvile “tɛnlabelɛ ɛsesebɛ nu kɛ ahanra la” ɛtɛkyɛle la yɛle bɛ nyɛleɛ ɛ? (Ade. 1:14, NW) Bɛvile bɛ ɛhulolɛ nu bɛvale ezukoa nvutuke, dwɛtɛ fufule nee ninyɛne ngakyile mɔɔ sonle bolɛ kpalɛ la bɛboale, ɔbayɛ kɛ bɛnyianle nuhua dɔɔnwo bɛvile Yigyibitima mɔɔ ɛnee nea bɛ nwo zo la ɛkɛ. (Ade. 12:35, 36) Yizilayɛma vale ninyɛne dɔɔnwo manle na akee bɛzele bɛ kɛ “nrenya anzɛɛ raalɛ biala mmafa [afɔlebɔdeɛ] bieko ba.”​—Ade. 36:4-7.

5. Mɔɔ Devidi manle Yizilayɛma ne adenle kɛ bɛboa ɛzonlenlɛ sua ne ɛzilɛ la, boni a bɛyɛle a?

5 Kɛyɛ ɛvolɛ 475 anzi, Devidi vale ɔ ‘ti anwo agudeɛ’ boale ɛzonlenlɛ sua mɔɔ lumua mɔɔ bɛsonle ɛkɛ ne nɔhalɛ nu wɔ azɛlɛ ye azo la ɛzilɛ. Akee ɔmanle ɔ mediema Yizilayɛma adenle kɛ bɛboa, ɔbizale kɛ: ‘Nwane yɛɛ ɔdaye noko ɛnɛ kenle ye ɔkɛyeye ye ahonle nu na ɔkɛboa, ɔkɛva ɔ nwo ɔkɛbɔ afɔle ɔkɛmaa Gyihova a?’ Menli ne ‘yeyele bɛ ahonle nu vale ninyɛne ne manle Gyihova.’ (1 Edk. 29:3-9) Ɛnee Devidi ze afɔlebɔdeɛ ne ɛvileka, yemɔti ɔhanle ye wɔ asɔneyɛlɛ nu ɔhilele Gyihova kɛ: “Debie biala mɔɔ yɛlɛ la le ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi wɔ ɛkɛ ne a. Ɛdawɔ wɔ ɛdeɛ yɛɛ yɛzia yɛva yɛrɛlɛ wɔ a.”​—1 Edk. 29:14.

6. Duzu ati a bɛhyia ezukoa na bɛahola bɛayɛ Belemgbunlililɛ gyima ne ɛnɛ a, na kpuyia boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbua a?

6 Mosisi anzɛɛ Devidi antinlitinli Nyamenle menli ne kɛ bɛye ndoboa. Emomu, menli ne vile bɛ ahonle nu vale debie boale. Na ɛnɛ noko ɛ? Yɛ muala yɛze kɛ gyima mɔɔ Nyamenle Belemgbunlililɛ ne ɛlɛyɛ la hyia ezukoa. Ɔhyia ezukoa dɔɔnwo na bɛayɛ Baebolo nee Baebolo nwo mbuluku, bɛazi na bɛaziezie nyianu azua nee ɔfese ngakyile, na eza bɛava moalɛ bɛamaa yɛ mediema diedima wɔ esiane mekɛ nu. Kpuyia bie mɔ mɔɔ hyia la ɛne: Kɛzi bɛnyia ezukoa mɔɔ bɛhyia la ɛ? Asoo ɔwɔ kɛ bɛtinlitinli Belemgbunli ne ɛdoavolɛma na bɛaye ndoboa ɔ?

“Ɔnrɛzɛlɛ Menli Kɛ Bɛboa Ye Ɛlɛ”

7, 8. Duzu ati a Gyihova menli ɛnzɛzɛlɛ ezukoa ɛnvi awie mɔ ɛkɛ ɛ?

7 Adiema Russell nee ɔ gɔnwo mɔ kpole kɛ bɛbazukoa ndenle ngakyile mɔɔ Keleseɛnemaanle ne anu asɔne ne mɔ dua zo bɔ adwenle die ezukoa la. Wɔ Ɛzinzalɛ Arane ne mɔɔ tɔ zo nwiɔ la edwɛkɛtile ne mɔɔ se “Ɛkpondɛ ‘Ɛzinzalɛ Arane’ Ne Bie Ɔ?” la abo, Russell hanle kɛ: “Yɛdie yɛdi kɛ GYIHOVA zua ‘Ɛzinzalɛ Arane’ ne anzi, na ɛhye ati ɔnrɛzɛlɛ menli kɛ bɛboa ye ɛlɛ. Saa Ahenle mɔɔ ɔhanle kɛ: “Dwɛtɛ fufule le me ɛdeɛ, yɛɛ ezukoa nvutuke le me ɛdeɛ” la kpo kɛ ɔbava ezukoa mɔɔ yɛhyia la yeamaa a, yɛbade ɔ bo kɛ mekɛ ɛdwu kɛ yɛgyakyi buluku ne ɛyɛlɛ.” (Hagae 2:7-9) Wɔ ɛvolɛ mɔɔ bo 130 la anzi, Ɛzinzalɛ Arane ne nee ahyehyɛdeɛ ne mɔɔ yɛ la tɛgyi ye kpundii!

8 Gyihova menli ɛnzɛzɛlɛ ezukoa. Bɛnva pɛlɛte bɛnlielie ezukoa anzɛɛ bɛnva kɛlata bɛmmaa menli kɛ bɛboa bɛ. Eza bɛnlua harvest, appeal for fund anzɛɛ crusade ɛyɛlɛ zo bɛmkpondɛ ezukoa. Bɛfa mɔɔ Ɛzinzalɛ Arane ne hanle ye dɛbadɛba la bɛdi gyima: “Yɛnwu ye kɛ ɔnle kpalɛ kɛ Awulae ati yɛbazɛlɛzɛlɛ ezukoa, kɛmɔ ɛzonlenlɛ ngakyile ne mɔ yɛ ye la . . . Yɛnwu ye kɛ ndenle ngakyile mɔɔ bɛdua zo bɛsɛlɛ ezukoa wɔ yɛ Awulae duma nu la ɛnle kpalɛ, ɔnlie ɔndo nu, na ɔmmaa ɔnyila bɛdabɛ mɔɔ bɛye nee gyima mɔɔ bɛfa bɛyɛ la azo.” b

“Awie Biala Ɛva Mɔɔ Yezuzu Nwo Wɔ Ye Ahonle Nu La Ɛmaa”

9, 10. Bodane ko mɔɔ ɔti yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛye ndoboa la a le boni?

9 Kɛ Belemgbunlililɛ ne maanlema la, ɔnle kɛ bɛtinlitinli yɛ na yɛaye ndoboa. Emomu, anyelielɛ maa yɛfa yɛ ezukoa nee ninyɛne ngakyile yɛboa Belemgbunlililɛ gyimalilɛ ngakyile. Duzu ati a yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛye ndoboa ɛ? Suzu ninyɛne nsa anwo nea.

10 Mɔɔ lumua, yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛye ndoboa ɔluakɛ yɛkulo Gyihova na yɛkulo kɛ “yɛyɛ mɔɔ sɔ ɔ nye la.” (1 Dwɔn 3:22) Nɔhalɛ nu, Gyihova anye die sonvolɛ mɔɔ fi ahonle nu ye ndoboa la anwo. Bɛmaa yɛzuzu ɛzoanvolɛ Pɔɔlo edwɛkɛ mɔɔ fane kɛzi ɔwɔ kɛ Keleseɛnema fa debie maa la anwo. (Bɛgenga 2 Kɔlentema 9:7.) Nɔhalɛ Keleseɛnenli ɛndwehwenle ɔ bo aze na yeaye ndoboa. Emomu, ɔye ndoboa ɔluakɛ “yezuzu nwo wɔ ye ahonle nu.” c Kile kɛ, ɔye ndoboa wɔ mekɛ mɔɔ yezuzu ngyianlɛ bie nee kɛzi ɔbali nwolɛ gyima anwo la. Gyihova anye die sonla zɛhae anwo, ɔluakɛ “Nyamenle kulo sonla mɔɔ te ɔ nyunlu kyɛ debie la.” Baebolo ngilebɛbo gyɛne ka kɛ: “Nyamenle kulo sonla mɔɔ kulo debie ɛhyɛlɛ la.”

Yɛ mediema ngakula mɔɔ wɔ Mozambique la noko anye die kɛ bɛbaye ndoboa

11. Duzu a ka yɛ maa yɛfa ahyɛlɛdeɛ kpalɛ yɛmaa Gyihova a?

11 Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, yɛfa nwonane afoa nu ninyɛne yɛye ndoboa yɛyɛ Gyihova mo ɔlua ye nyilalɛ dɔɔnwo ne ati. Suzu ngyinlazo bie mɔɔ ka ahonle mɔɔ wɔ Mosisi Mɛla ne anu la anwo. (Bɛgenga Mɛla ne 16:16, 17.) Saa bɛlɛkɔ ɛvolɛ ne anu ɛvoyia nsa ne mɔ abo a, ɔwɔ kɛ Yizilayɛ nrenya biala fa ahyɛlɛdeɛ ‘kɛmɔ Gyihova nyilalɛ ne’ mɔɔ yeva yemaa ye la si de la maa. Ɛhye ati, kolaa na bɛahɔ ɛvoyia bie la, ɔwɔ kɛ nrenya biala nwu nyilalɛ mɔɔ yenyia la na ɔsuzu ahyɛlɛdeɛ kpalɛ mɔɔ ɔbahola ye fa la anwo. Zɔhane ala a saa yɛsuzu kɛzi Gyihova ɛyila yɛ la anwo a, yɛ ahonle baha yɛ yeamaa yɛava ahyɛlɛdeɛ kpalɛ yɛamaa a. Yɛ ahyɛlɛdeɛ mɔɔ vi ahonle nu mɔɔ nwonane afoa nu ninyɛne mɔɔ yɛfa yɛye ndoboa boka nwo la kile kɛ yɛ nye sɔ kɛzi Gyihova ɛyila yɛ la.​—2 Kɔl. 8:12-15.

12, 13. Kɛzi ndoboa mɔɔ yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛye la kile kɛ yɛkulo Belemgbunli ne ɛ, na ɛzɛ a awie biala fa maa a?

12 Mɔɔ tɔ zo nsa, yɛkile kɛ yɛkulo Belemgbunli Gyisɛse Kelaese ɔlua ndoboa mɔɔ yɛfi ahonle nu yɛye la azo. Adenle boni azo? Yɛ mɔɔ Gyisɛse hanle hilele ye ɛdoavolɛma ne wɔ nɔe ne mɔɔ aleɛ kye a ɔbawu la nzonlɛ. (Bɛgenga Dwɔn 14:23.) Gyisɛse hanle kɛ: “Awie biala mɔɔ kulo me la bali me ngilehilelɛ zo.” Gyisɛse mɛla mɔɔ se bɛbɔ Belemgbunlililɛ edwɛkpa ne nolo wɔ aleɛabo amuala la boka ye “ngilehilelɛ” ne anwo. (Mat. 24:14; 28:19, 20) Yɛyɛ mɔɔ yɛbahola biala la yɛdi zɔhane “ngilehilelɛ” ne azo​—yɛfa yɛ mekɛ, anwosesebɛ nee nwonane afoa nu ninyɛne yɛboa Belemgbunlililɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne. Yɛdua adenle ɛhye azo yɛkile kɛ yɛkulo Mɛzaya Belemgbunli ne.

13 Nɔhalɛ nu, kɛ Belemgbunlililɛ ne maanlema mɔɔ di nɔhalɛ la, yɛkulo kɛ yɛfi yɛ ahonle nu yɛye ezukoa yɛboa Belemgbunlililɛ ne. Ɔwɔ kɛ yɛye ɛzɛ? Ɔle awie biala kpɔkɛzilɛ. Awie biala ye ndoboa kɛmɔ ɔbahola la. Noko yɛ mediema ekyi bie a bɛ sa nu le kpalɛ a. (Mat. 19:23, 24; Gye. 2:5) Noko saa menli ɛhye mɔ nwu kɛ Gyihova nee ɔ Ra ne anye sɔ ndoboa ngyikyi mɔɔ bɛfi ahonle nu bɛye la a ɔkyekye bɛ rɛle.​—Maake 12:41-44.

Kɛzi Bɛnyia Ezukoa Ɛ?

14. Kɛzi Gyihova Alasevolɛ vale bɛ mbuluku ne mɔ manle wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo anu ɛ?

14 Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la, ɛnee Gyihova Alasevolɛ pɛ Baebolo nwo mbuluku ne mɔ bolɛ. Ɛnee bolɛ ne wɔ aze mɔɔ menli mɔɔ ɛnlɛ bie bɔbɔ la bahola anyia buluku ne bie. Nɔhalɛ nu, saa suamenle bie anye die nwo na ɔnlɛ ezukoa bɔbɔ a, Belemgbunlililɛ nolobɔlɛma lɛ ɛhulolɛ kɛ bɛbamaa ye buluku ne bie. Bɛ nye die kɛ bɛbava buluku ne bɛamaa menli mɔɔ bɛbahola ye kenga na bɛanyia zolɛ nvasoɛ la.

15, 16. (a) Nzenzaleɛ boni a Neazo Eku ne bɔle ɔ bo yɛle wɔ 1990 ne anu wɔ adenle mɔɔ yɛdua zo yɛfa yɛ mbuluku ne mɔ yɛmaa la anu a? (b) Kɛzi bɛnyia ndoboa mɔɔ bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛye la ɛ? (Eza nea ɛlɛka “ Yɛ Ndoboa Ne Kɔ Ni?”)

15 Wɔ 1990, Neazo Eku ne bɔle ɔ bo kɛ ɔyɛ nzenzaleɛ wɔ kɛzi yɛfa mbuluku ne mɔ yɛmaa la anu. Bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛfa buluku biala bɛamaa bɛalie ndoboa wɔ ɛvolɛ zɔhane anu wɔ United States. Kɛlata mɔɔ asafo muala nyianle ye wɔ zɔhane maanle ne anu la hilehilele nuhua kɛ: “Bɛbava magazine nee mbuluku bɛamaa nolobɔlɛma nee maanlema mɔɔ anye balie nwolɛ la mɔɔ bɛnrɛbɔ bɛ bolɛ a. . . . Awie biala mɔɔ kulo kɛ ɔye ndoboa ɔmaa bɛfa bɛtua yɛ ngilehilelɛ gyima ne anwo kakɛ la bahola ayɛ zɔ, noko saa bɛye ndoboa anzɛɛ bɛanye bie bɔbɔ a yɛbahola yɛava buluku ne yɛamaa bɛ.” Zɔhane ngyehyɛleɛ ne manle yɛdele ndoboa mɔɔ yɛfi ahonle nu yɛye nee yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne abo na ɔmanle ɔlale ali kɛ ‘yɛnva Nyamenle edwɛkɛ ne yɛnzi kongo.’ (2 Kɔl. 2:17) Nzinlii, bɛvale ndoboa mɔɔ bɛfi ahonle nu bɛye la bɛlile gyima wɔ ewiade amuala.

16 Kɛzi bɛnyia ndoboa ne ɛ? Wɔ Gyihova Alasevolɛ Belemgbunlililɛ Asalo ne mɔ anu, bɛva ndoboa nlɛka bɛziezie ɛleka bie mɔ. Awie biala noko bahola ava ndoboa ado nu anzɛɛ ava anwa Gyihova Alasevolɛ ɔfese ngakyile ne mɔ. Ɛvolɛ biala, Ɛzinzalɛ Arane ne anu edwɛkɛ bie kile kɛzi bɛbava ndoboa ɛhye mɔ bɛanwa la.

Gyima Boni A Bɛfa Ezukoa Ne Bɛyɛ A?

17-19. Kilehile mɔɔ bɛfa ndoboa ɛhye mɔ bɛyɛ la anu (a) ewiade amuala gyima ne, (b) ewiade amuala Belemgbunlililɛ Asalo ɛsisilɛ, yɛɛ (d) asafo kakɛdualɛ.

17 Ewiade amuala gyima. Bɛfa ezukoa ɛhye mɔ bɛtua ewiade amuala edwɛkɛhanlɛ gyima ne anwo kakɛ. Ninyɛne mɔɔ bɛtua nwolɛ kakɛ la bie mɔ a le mbuluku mɔɔ bɛyɛ bɛava bɛanwa, Bɛtɛle azua ɛsisilɛ nee bɛ boɛyɛlɛ nee teokelase sukulu ngakyile. Eza bɛfa ezukoa ne bɛnea edwɛkpatɛlɛvolɛma, neavolɛ adenduvoma nee adekpakyelɛ titilema. Bɛfa yɛ ndoboa ne bie bɛdi mediema mɔɔ esiane kɛdo bɛ arɛlevilɛ nu la ngyianlɛ nwo gyima. d

18 Ewiade amuala Belemgbunlililɛ Asalo ɛsisilɛ. Bɛfa ezukoa ɛhye bɛboa asafo ne mɔ bɛmaa bɛsi anzɛɛ bɛsiezie bɛ Belemgbunlililɛ Asalo. Ndoboa mɔɔ bɛye la maa bɛnyia ezukoa bɛboa asafo ngakyile. e

19 Asafo kakɛdualɛ. Bɛfa ezukoa ɛhye bɛtua gyima mɔɔ bɛyɛ ye wɔ Belemgbunlililɛ Asalo ne anwo la anwo kakɛ. Mgbanyima ne mɔ bahola azi kpɔkɛ kɛ bɛfa ezukoa ne bie bɛanwa ɔfese ne mɔɔ wɔ bɛ ɛkɛ ne la amaa bɛava bɛaboa ewiade amuala gyima ne. Wɔ tɛnlabelɛ ɛhye mɔ anu, mgbanyima ne mɔ bava kpɔkɛbɔlɛ ne ado asafo ne anyunlu. Saa bɛdie bɛto nuhua a, bɛbava zɔhane ezukoa ne bɛanwa. Siane biala, adiema ne mɔɔ nea asafo ne gya zo la bu ezukoa ne anwo mgbonda na bɛkenga bɛkile asafo ne.

20. Kɛzi ɛbahola wɔava wɔ ninyɛne mɔɔ sonle bolɛ la wɔali Gyihova eni ɛ?

20 Saa yɛsuzu mɔɔ kɔ zo wɔ Belemgbunlililɛ edwɛkɛhanlɛ nee ewiade amuala ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne anu la anwo a, ɔka yɛ ɔmaa yɛfa yɛ nwo ninyɛne mɔɔ sonle bolɛ la ‘yɛdi Gyihova eni.’ (Mrɛ. 3:9, 10) Yɛfa yɛ anwosesebɛ, yɛ adwenle nee mɔdenle mɔɔ yɛbɔ ye wɔ sunsum nu la yɛboa. Yɛkpondɛ kɛ yɛfa ɛhye yɛdi gyima kpalɛ wɔ Belemgbunlililɛ gyima ne anu. Eza kakye kɛ, yɛ ninyɛne mɔɔ sonle bolɛ la bie a le yɛ nwonane afoa nu ninyɛne. Bɛmaa yɛzi kpɔkɛ kɛ saa yɛbahola a, yɛbava biala mɔɔ yɛlɛ la yɛamaa. Yɛ ndoboa ne wula Gyihova anyunlunyia na ɔkile kɛ yɛlɛboa Mɛzaya Belemgbunlililɛ ne.

a Ɛzinzalɛ Arane, July 15, 1915, mukelɛ 218-219.

b Ɛzinzalɛ Arane, August 1, 1899, mukelɛ 201.

c Nwomanli bie hanle kɛ adwenle mɔɔ wɔ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ bɛhile ɔ bo “yezuzu nwo” anu la a le kɛ “ɛdumua wɔadwenle debie nwo na wɔazi nwolɛ kpɔkɛ.” Ɔdoale zo kɛ: “Ɔwɔ nuhua kɛ anyelielɛ wɔ debie mɔɔ ɛfa wɔamaa mɔɔ ɛtɛsuzule nwolɛ la anu ɛdeɛ, noko ɔwɔ kɛ yɛsuzu nwolɛ na yɛyɛ nwolɛ ngyehyɛleɛ.”​—1 Kɔl. 16:2

d Saa ɛkpondɛ moalɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea Tile 20.

e Saa ɛkpondɛ Belemgbunlililɛ Asalo ɛsisilɛ gyima ne anwo edwɛkɛ dɔɔnwo a, nea Tile 19.