1, 2. Nĩkĩ Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo wa kwendeesya mũno kuma kwa Ngai?

WE WĨW’AA ata ĩla mũnyanyau waũnenga mũthĩnzĩo? Nĩwĩthĩawa na mea ma kũũvingũa, na nũtanaa mũno nũndũ wa kũmanya kana mũnyanyau nũkũsũanĩaa. Na vai nzika kana nũmũtũngĩaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo ũsu.

² Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo kuma kwa Ngai. Nĩtũmanyĩasya maũndũ tũtesa kũmakwata vandũ vangĩ. Kwa ngelekany’o, Mbivilia nĩtũtavĩtye kana Ngai nĩwe woombie matu, nthĩ, mũndũũme na mũndũ mũka wa mbee. Nĩtũmanyĩasya myolooto ĩtonya kũtũtetheesya ĩla twĩ mathĩnanĩ. O na ĩngĩ, Mbivilia nĩtũmanyĩasya ũndũ Ngai ũkeanĩsya kĩeleelo kyake kya kũtw’ĩkĩthya nthĩ vandũ vaseo va kwĩkala. Kwa w’o, Mbivilia nĩ mũthĩnzĩo wa kwendeesya mũno!

3. Nĩ ũndũ mwaũ ũkamanya waendeea kwĩmanyĩsya Mbivilia?

³ Waendeea kwĩmanyĩsya Mbivilia, ũkamanya kana Ngai nĩwendaa ũtw’ĩke mũnyanyae. O ũndũ ũendeee kwĩmanyĩsya mũno ĩũlũ wake, now’o ngwatanĩo yaku nake ĩkaendeea kũlũlũmĩĩla.

4. Nĩ kyaũ kĩkwendeeasya mũno ĩũlũ wa Mbivilia?

⁴ Mbivilia ĩalyũlĩtwe kwa ithyomo ta 2,600, na nĩtumbĩthĩtw’e kovi mbilioni mbingĩ. Andũ mbilioni mbingĩ ĩũlũ wa nthĩ nĩmatonya kũsoma Mbivilia na kĩthyomo kyoo. Na kĩla kyumwa, andũ mbee wa milioni ĩmwe nĩmakwataa Mbivilia! Kwa w’o, vaiĩ ĩvuku yĩngĩ yĩtonya kũelekanw’a na Mbivilia.

5. Nĩkĩ tũtonya kwasya Mbivilia ‘nĩveveewe nĩ Ngai’?

 ⁵ Mbivilia ‘nĩveveewe nĩ Ngai.’ (Soma 2 Timotheo 3:16.) Ĩndĩ andũ amwe nĩmatonya kũsũanĩa ũũ; ‘Ethĩwa Mbivilia yaandĩkiwe nĩ andũ, ĩtonya kwĩthĩwa ata yumĩte kwa Ngai?’ Mbivilia ĩsũngĩĩte atĩĩ: “Andũ maneenie ndeto syaumie kwa Ngai, maitongoew’a nĩ Veva Mũtheu.” (2 Vetelo 1:21) Kwa ngelekany’o, mũtumĩa mũkũũ nũtonya kũtavya mwĩsũkũũe amũandĩkĩe valũa. Valũa ũsu waandĩkwa nĩ waũ? Nĩ wa mũtumĩa ũsu, ĩndĩ ti wa mwĩsũkũũe. O ta ũu, Mbivilia nĩ ndeto ya Ngai, ĩndĩ ti ya aũme ala watũmĩie kũmĩandĩka. Ngai nĩwe wamatongoesye maandĩke mosũanĩo make. Vate nzika, Mbivilia nĩ “ndeto ya Ngai.”—1 Athesalonika 2:13; soma Maelesyo ma Mũthya namba 2.

6, 7. Nĩkĩ tũtonya kwasya ũvoo ũla wĩ Mbivilianĩ nĩwĩtĩkĩlanĩte?

⁶ Mbivilia yakuie myaka mbee wa 1,600 kũandĩkwa. Ala mamĩandĩkie mekalaa ĩvindanĩ yĩ kĩvathũkany’o. Amwe maĩ asomu mũno na angĩ mayaĩ asomu. Kwa ngelekany’o, ve mũandĩki ũmwe wa Mbivilia waĩ ndakĩtalĩ. Angĩ maĩ aĩmi, atei ma makũyũ, aĩthi, athani, asili, na asumbĩ. O na kau Mbivilia yaandĩkiwe nĩ andũ me kĩvathũkany’o, ũvoo w’onthe ũla wĩ vo nĩwĩtĩkĩlanĩte. Vai kĩlungu o na kĩmwe kya Mbivilia kĩwetaa ũndũ mũna na kĩlungu kĩngĩ kĩileana naw’o. *

⁷ Ilungu sya mbee sya Mbivilia ieleetye ũndũ mathĩna mambĩĩie ĩũlũ wa nthĩ, nasyo ilungu sya mũthya ieleetye ũndũ Ngai ũkamina mathĩna asu na aitw’ĩkĩthya nthĩ ĩno nzaũ. Mbivilia nĩyĩeleetye maũndũ meekĩkie myaka ngili mbingĩ mĩvĩtu na nĩyonanĩtye kana Ngai nĩwĩanĩasya kĩeleelo kyake mavinda onthe.

8. Nengane ngelekany’o syĩkwonany’a kana Mbivilia ĩneenaa w’o ĩũlũ wa maũndũ ma saenzi.

⁸ Mbivilia ĩyaandĩkwa kwondũ wa kũmanyĩsya maũndũ ma saenzi kana ĩkatũmĩawa ta ĩvuku ya kũmanyĩasya sukulu, ĩndĩ maũndũ ala ĩwetete ĩũlũ wa saenzi methĩawa me ma w’o. Ũu now’o ĩvuku yumĩte kwa Ngai yaĩle kwĩthĩwa yĩilyĩ. Kwa ngelekany’o, ĩvuku ya Alivai nĩyonanĩtye maũndũ ala Ngai weeie Aisilaeli mekae nĩ kana mesianĩe na mowau. Maũndũ asu maandĩkiwe tene vyũ o na andũ matamanyĩte ĩũlũ wa tũsamũ tũla tũetae mowau. O na ĩngĩ, Mbivilia nĩmanyĩasya kana nthĩ ĩsũnzũũlĩte vandũ vate kĩndũ. (Yovu 26:7) Na ĩla andũ maĩ na woni ũte  wa w’o ĩũlũ wa wũmbo wa nthĩ, Mbivilia yaĩ yawetie kana nthĩ nĩ kĩlinge.—Isaia 40:22.

9. Ũĩkĩĩku wa aandĩki ma Mbivilia ũtũtetheeasya kũelewa kyaũ?

⁹ Kĩla ĩvinda Mbivilia ĩkũelesya ĩũlũ wa maũndũ ma tene, ĩneenaa w’o. Ĩndĩ mavuku angĩ maingĩ ala maeleetye ĩũlũ wa maũndũ ma tene maineenaa w’o mavinda onthe nũndũ aandĩki ma mavuku asu mayaĩ aĩkĩĩku. Kwa ngelekany’o, ti mavinda onthe aandĩki ma mavuku asu maandĩkaa ĩũlũ wa makaũ ala nthĩ yoo yokitie na yasindwa. Ĩndĩ kĩvathũkany’o na ũu, aandĩki ma Mbivilia maĩ aĩkĩĩku nũndũ o na ĩla mbaĩ ya Isilaeli yasindwa kaũnĩ mayavithaa. O na nĩmaandĩkie ĩũlũ wa mavĩtyo moo. Kwa ngelekany’o, ĩvukunĩ ya Motalo, Mose nũeleetye ĩvĩtyo ĩnene yĩla weekie na Ngai amũkany’a. (Motalo 20:2-12) Ũĩkĩĩku ũsu wa aandĩki ma Mbivilia ũtũtetheeasya kũelewa kana Mbivilia yumĩte kwa Ngai. Na ũu wĩonany’a kana Mbivilia nĩ ya kwĩkwatw’a.

10. Nĩkĩ ũtao ũla wĩ Mbivilianĩ ũtonya kũtũtethya ũmũnthĩ?

¹⁰ Mbivilia nĩyaveveewe nĩ Ngai, nayo nĩyaĩle kwa “kũmanyĩsya, na kũĩkĩĩthya andũ mavĩtyo, na kũmatũngĩĩa, na kũsilĩla kwa ũlũngalu.” (2 Timotheo 3:16) Ũu wĩonany’a kana ũtao ũla wĩ Mbivilianĩ nũtonya kũtũtethya ũmũnthĩ. Nũndũ Yeova nĩwĩsĩ ũndũ tũmbĩtwe, nĩ ũeleawa ũndũ tũsũanĩaa na ũndũ tũkwĩw’a. Nũtwĩsĩ o na mbee wa ũndũ twĩyĩsĩ, na endaa twĩkale twĩ atanu. Nĩwĩsĩ kĩla kĩseo kwitũ na kĩla kĩte kĩseo.

11, 12. (a) Yesũ anenganie ũtao wĩva mũseo ĩvukunĩ ya Mathayo kĩlungu kya 5 nginya 7? (b) Nĩ maũndũ angĩ meva tũtonya kwĩmanyĩsya Mbivilianĩ?

¹¹ Ĩvukunĩ ya Mathayo kĩlungu kya 5 nginya 7, nĩtũsomaa ũtao mũseo ũla Yesũ wanenganie ĩũlũ wa kwĩkala twĩ atanu, kwĩkalany’a nesa na ala angĩ, ũndũ twaĩle kũvoya,  na woni ũla twaĩle kwĩthĩwa naw’o ĩũlũ wa mbesa. O na kau anenganie ũtao ũsu myaka 2,000 mĩvĩtu, no ũtũtethye mũno o na ũmũnthĩ.

¹² O na ĩngĩ, Yeova nũtũmanyĩĩtye myolooto ya kũtũtetheesya kwĩthĩwa na mĩsyĩ mĩseo, kwĩthĩwa athũkũmi aseo, na kwĩkalany’a na mũuo vamwe na ala angĩ. Myolooto ĩla yĩ Mbivilianĩ nĩtonya kũtũtetheesya mavinda onthe, twĩthĩwe ithyĩ twĩ aaũ, twĩkalaa va, kana twĩ na mathĩna mailyĩ ata.—Soma Isaia 48:17; soma Maelesyo ma Mũthya namba 3.

13. Isaia athanie kyaũ ĩũlũ wa ndũa ya Mbaviloni?

¹³ Mawathani maingĩ ala me Mbivilianĩ nĩmeanĩĩte. Kwa ngelekany’o, Isaia nĩwathanie kana Mbaviloni ĩkaanangwa. (Isaia 13:19) Nĩwaeleisye nesa ũndũ ndũa ĩsu ĩkanangwa. Ndũa ĩsu yaĩ na mbingĩlo nene na yathyũlũlũkĩtwe nĩ ũsĩ ũkethĩa yĩ ũsũvĩonĩ. Ĩndĩ Isaia athanie kana ĩla ndũa ĩsu ĩkavithũkĩwa, ũsĩ ũsu ũkang’alĩthw’a na mbingĩlo sya ndũa ĩsu ikeethĩwa syĩ mbingũe. Avithũkĩi makalika ndũanĩ ĩsu na maimĩsinda o na vate kaũ. O na wathaninĩ ũsu Isaia nĩwawetie ĩsyĩtwa ya mũndũũme ũla ũkasinda ndũa ĩsu ya Mbaviloni, nake nĩ Kulusi.—Soma Isaia 44:27–45:2; soma Maelesyo ma Mũthya namba 4.

14, 15. Wathani wa Isaia weanĩie ata?

¹⁴ Myaka maana elĩ kuma wathani ũsu waumw’a, ita sya asikalĩ nĩsyookie kũvithũkĩa ndũa ya Mbaviloni. Nũũ watongoesye ita isu? O tondũ wathani waĩtye, syatongoew’e nĩ Kulusi, ũla waĩ mũsumbĩ wa Velisia. Ĩndĩ ita isu sya Kulusi nĩsyesaa kũlika Mbaviloni vate kaũ?

¹⁵ Ũtukũnĩ ũsu ita sya Kulusi syookie, andũ ma Mbaviloni maĩ na mboka nene. Meew’aa mate na wia nũndũ ndũa ĩsu yathyũlũlũkĩtwe nĩ ngũta ndũmu na ũsĩ. Ĩndĩ  vau nza wa ndũa ĩsu, Kulusi na asikalĩ make maendeee kwĩnza mũtaũ wa kwelelũkya kĩw’ũ kya ũsĩ nĩ kana kĩoleke. Kĩw’ũ kĩu nĩkyaolekile nginya weethĩa ita sya Velisia no ikĩle. Ĩndĩ ita isu syesaa kũlika nthĩnĩ wa ndũa ya Mbaviloni ata? O tondũ wathani wawetete, mbingĩlo sya ndũa ĩsu syatiĩtwe syĩ mbingũe na kwoou asikalĩ asu malikile ndũanĩ ĩsu vate kaũ.

16. (a) Isaia athanie kyaũ ĩũlũ wa ũndũ Mbaviloni ĩkatiwa yĩilyĩ? (b) Twĩsĩ ata kana wathani ũsu wa Isaia nĩweanĩie?

 ¹⁶ Isaia athanĩte kana ĩtina wa Mbaviloni kũsindwa, vai mũndũ ũkesa kũtũa vo. Aandĩkie atĩĩ: “Ndĩkatũwa nĩ andũ o na ĩndĩĩ, o na ndĩkekalwa kuma nzyawa na nzyawa.” (Isaia 13:20) W’o ũndũ ũsu nĩweanĩie? Vala ndũa ya Mbaviloni yaĩ, vakuvĩ maili 50 ĩtheo wa taoni ya Baghdad, ĩla yĩ Iraq, no myako mĩombokangu yĩ vo. O na ũmũnthĩ, vai mũndũ ũtwĩe vo. Yeova nĩwaanangie Mbaviloni na “ũvyaĩo wa wanangĩko.”—Isaia 14:22, 23. *

17. Nĩkĩ tũtonya kũĩkĩĩa mawatho onthe ma Ngai?

¹⁷ Kwĩanĩa kwa mawathani maingĩ ala me Mbivilianĩ nĩkũtumaa tũĩkĩĩa vyũ kĩla Mbivilia ĩwetete ĩũlũ wa ĩvinda yũkĩte. Nĩtũtonya kwĩthĩwa tũte na nzika kana Yeova akeanĩsya watho wake wa kũtw’ĩkĩthya nthĩ ĩno nzaũ. (Soma Motalo 23:19.) Kwa w’o, twĩ na wĩkwatyo  mũlũmu wa kũkwata “thayũ ũtathela, ũla Ngai wathie mbee wa mavinda ma tene tene, nake ndatonya kũneena ũvũngũ.”—Tito 1:2. *

18. Vaulo aisye ata ĩũlũ wa “ndeto ya Ngai”?

¹⁸ Nĩtweemanyĩsya kana vaiĩ ĩvuku yĩngĩ yĩilyĩ ta Mbivilia. Ũvoo wayo nĩwĩtĩkĩlanĩte, na ĩwetaa maũndũ ma w’o ĩũlũ wa saenzi na maũndũ ala meekĩkie ĩvinda ya tene. O na ĩngĩ, Mbivilia nĩtũnengae ũtao mũseo na yĩ na mawathani maingĩ ala meanĩĩte. Ĩndĩ Mbivilia yĩ na maũndũ angĩ maingĩ maseo. Mũtũmwa Vaulo aandĩkie atĩĩ: “Ndeto ya Ngai ĩ thayũ, na nĩ nthangaau.” Syo ndeto isu syĩonany’a kyaũ?—Soma Aevelania 4:12.

19, 20. (a) Nĩ kwa nzĩa yĩva Mbivilia ĩtonya kũũtethya ũmanye wĩ mũndũ ũilyĩ ata? (b) Ũtonya kwonany’a ata kana nũũtũnga mũvea kwondũ wa mũthĩnzĩo wa Mbivilia?

¹⁹ Mbivilia no ĩkũtetheesye ũkaalyũka. No ĩũtetheesye ũkamanya we wĩ mũndũ ũilyĩ ata. O na no ĩũtetheesye ũkamanya mosũanĩo maku ma ngoonĩ na ũndũ ũkwĩw’a. Kwa ngelekany’o, nĩtũtonya kwasya nĩtũmwendete Ngai. Ĩndĩ nĩ kana twonany’e nĩtũmwendete, no nginya tũatĩĩe ũndũ Mbivilia yaasyaa.

²⁰ Vate nzika, Mbivilia nĩ ĩvuku yumĩte kwa Ngai na endaa ũmĩsome, wĩmanyĩsye, na ũimyenda vyũ. Tũngaa mũvea nũndũ wa mũthĩnzĩo ũsu kwa kũendeea kwĩmanyĩsya maũndũ ala me Mbivilianĩ. Na weeka ũu, ũkaelewa kĩeleelo kya Ngai kwondũ wa andũ. Kĩlungunĩ kĩla kĩatĩĩe, nĩtũkwĩmanyĩsya maũndũ maingangĩ ĩũlũ wa kĩeleelo kĩu.