1. ?Mabughëwu ebë emʋn bu anʒënelë sɛ é?

ƷOOVA evivi n’ye ebë emʋn ëë shikwanë. Anʒënelë kë nʋn Ofo shikwanë ghë. Biblënë ghë, kë elɛlɛ kelë “Ofo jɛelë.” (Job 38:7) ?Mabu anʒënelë kë elɛ é? ?Élé kë bá bóka ngiki lahɔ gbo é? ?Kebë kpa eɔsɛ eboka elë amɛn wú?—Ékpɩ Jɔ eshi 8.

2. ?Yadʋwa anʒënelë kë píe é? ?Kë lɛ́ evie é?

² Yɛsɛ n’ye ebë emʋn, n’ye anʒënelë kë píe. Colossiens 1:16 ehɛ elë kɔ Ʒoova lɛ́ Ʒezi rere ë në gbɔ́ “lɛ́ bu kalanë gbe powu oforu gbo lɛ, eshipata n’ye lɛ.” Anʒënelë kë nʋn bu ntɔnelë ghë. ?Kë lɛ́ evie é? Biblë ehɛ kɔ anʒënelë, kë lɛ́ afannga nhɛn.—Psaume 103:20; Révélation 5:11.

3. ?Mabu Job 38:4-7 ehɛ elë Anʒënelë sɛ é?

³ Biblë ekpa eya elë n’ye Ʒoova lɛ́ anʒënelë, álɛ në egbɔ elɛ eshipatanë. ?Eshipatanë kë wúnë, yɛ́yɛ kelë sɛ wú? Job nakwanë ehɛ elë kɔ sɛ yɛ́yɛ kelë dɔ́. Kë lɛ́ shikwanë eo-omu esʋ Ʒoova.—Job 38:4-7.

4. ?Élé ebá mʋn n’ye anʒënelë, kë ebɔ aɛn eba bunë ngiki elɛnë ghë é?

⁴ Píe wɔ́wɔ́, anʒënelë, kë ebɔ aɛn eba bunë ngiki elɛnë ghë ayɔghɔ nhɛn. Bunë Ʒoova evivi n’ye në elɛ elɔ eshipatanë lɛ, ngiki lɛnë esë, eyɛyɛ kelë sɛ. (Proverbes 8:30, 31; 1 Pierre 1:11, 12) Mícínë Adamë lɛ Ɛvë lɛ péte eji  tú Ofonë, jɔ hʋn anʒënelë sɛ dɔ́. Amɛn esë, jɔ ekpa ehʋn kelë sɛ edɔ tete, n’ye ngiki fannga nhɛn ghe wu Ʒoova ghɩ. Ese, àlɛ́ yiki aru apete, akaka awa Ofo aji, sɛ eyɛyɛ anʒënelë. (Luc 15:10) Anʒënelë, kë ebɔ aɛn eba aghɩnë kë esʋ Ofonë ghë ayɔghɔ nhɛn. Ʒoova ebɔ anʒënelë eboka aghɩnë kë esʋ ëë eshipata n’yenë. Ekpa ebidi aghɩ ntɔnë shi. (Hébreux 1:7, 14) Elë éwu bu ntɔnelë jɔghɔ.

5. ?Lahɔ gbo, élé anʒënelë bá bóka ofosʋghɩnelë é?

 ⁵ Álɛ Sodɔmë lɛ, Gomɔrë lɛ oonë bë egbɔ ekpʋsʋshinë, Ʒoova tʋ anʒë aɲʋn, kë wá bóka Lɔtë lɛ, ëë shikwa lɛ, álɛ kë ghe erɔ. (Genèse 19:15, 16) Agbʋʋn fannga nhɛn sáasɛ, kë ɱɛ́n Ofo agbagho Daniɛlë nɛ́fu jra ni, ese jranelë gha lɛ́ Daniɛlë lakwa noo “Ofo tʋ ëë anʒënë wá tí jranelë eyimbu ni.” (Daniel 6:22) Nʋnmɔn, n’ye akoto Piɛrë bá nʋn tɩlefanë, Ʒoova tʋ anʒë nkpɔ wá cánë. (Actes 12:6-11) Anʒënelë, kë bóka Ʒezi esë, n’ye në bá nʋn eshipata n’yenë. Fɛ bu ntɛnɩ mɩnɛn, kë wɔ́ në ji rerenë, “anʒënelë wá dí juman lɔ́ në.” (Marc 1:13) Gbɔɔje álɛ kebë ee Ʒezinë, anʒë nkpɔ “lé në mɛnsɩ.”—Luc 22:43.

6. (a) ?Élé ebá mʋn n’ye, anʒënelë eboka Ofo ngikinë amɛn é? (b) ?Jɔ nkpɔca ebá egbagbashi pëlɛ é?

⁶ Amɛn, anʒënelë ghe kpa ghe pia kelë esë adɩ ghe ya ngiki n’ye. Ese ebise, Ofo ebɔ anʒënelë eboka aghɩnë kë esʋ ëënë. Biblë ehɛ kɔ: “Ʒoova anʒënë eru esasa aghɩnë kë egbʋ Ëënë, álɛ bë eca kelë.” (Psaume 34:7) ?Mabughëwu elë evivi n’ye kebë ebidi elë shi é? Noo eɔ kaɛnghɩnë kë ɔɔ mɛnsɩ she elë, kë ekpa eviɛ n’ye kebë elɛ elë lakwa. ?Ca lɛ́ kelë é? ?Yadʋwa kë píe é? ?Élé kë eba eviɛ n’ye kebë elɛ elë lakwa é? Ofo lɛ́ Adamë lɛ Ɛvë lɛ rerenë, gha nʋnmɔn, jɔ nkpɔ shú. Elë éwu bu ntɔnë, álɛ ebë eɔsɛ egbagba jɔnë kë vívinelë shi.

7. ?Satan efafa ngiki álɛ kebë elɛ bu nkpɔca é?

⁷ Órò 3 ghë, ewú n’ye anʒë nkpɔ nɩ Ofo mëlɔ, në kpa vívi n’ye në emimi aghɩnë gbe aɛn. Biblë elɛlɛ në Satan alɛ Kpala lɛ. (Révélation 12:9) Satan kpa vívi n’ye aghɩ kalanë gbe esë bë enɩ Ofo mëlɔ. Në ɔɔsɛ fáfa Ɛvë, píe n’yonë, në fáfa ngiki fannga nhɛn. Ese, ngiki aghɔ fɛ  Abɛlë lɛ, Enɔkë lɛ, Nowe lɛ mɩnɛn, kë dí ecele Ʒoova ngbeɲi.—Hébreux 11:4, 5, 7.

8. (a) ?Élé anʒënelë jɔghɔ bá káci abʋsɛmʋn é? (b) ?Élé abʋsɛmʋnnelë bá lɛ́ ë kë gha rɔ́ miji gbɔnë nɔ́nnë ghë wué?

⁸ Nowe brɛsʋ, anʒë fannga nhɛn nɩ Ofo mëlɔ, kë píe oforu gbo wá hʋn-oo eshipata n’ye fɛ ngiki mɩnɛn. ?Mabughëwu é? Biblë ehɛ elë kɔ kë vívi n’ye kebë evi eyighɔ. (Éka Genèse 6:2.) Ese, gha sheghë n’ye anʒënelë bë elɛ bu ntɔnë. (Jude 6) Cibɩ ntɔnë ghë, fɛ anʒë apʋpʋ ntɔnelë mɩnɛn, ngiki fannga nhɛn lɛ́ bunë gha sheghë, kë kpa lɛ́ kpatakpata bu. N’yonë, Ʒoova hɛ́ kɔ në elɛ miji gbɔ bë enɔn eshi ebɔ eshipatanë powu álɛ në ekpʋsʋ ngiki apʋpʋnë shi. Ese, në cá aghɩnë kë dí ecele sʋ ëënë. (Genèse 7:17, 23) Álɛ anʒë pʋpʋnelë ghe erɔ wunë, kë káka yí oforu gbo. Biblë elɛlɛ anʒë pʋpʋ ntɔnelë abʋsɛmʋn. Kë dísʋ n’ye kelë lɛ Satan lɛ bë eo-omu enɩ Ofo mëlɔ. Píe n’yonë, Kpala káci ghɩnë emimi kelë aɛn.—Matthieu 9:34.

9. (a) ?Mabu fɩ abʋsɛmʋnnelë n’ye kë bá káka yí oforu gbonë é? (b) ?Mabu ebá ewu pëlɛ é?

⁹ Noo abʋsɛmʋnnelë nɩ Ʒoova mëlɔnë ghëwu, në gha dísʋ gha bɔ́ kelë gha lé në shikwanë ghë n’ye. (2 Pierre 2:4) Abʋsɛmʋnnelë, kë gha ɔɔsɛ kebë kpa epete kelë esë elɛ ngiki n’ye, ese ebise, kë “efafa ngikinë kë nʋn eshipata n’yenë powu.” (Révélation 12:9; 1 Jean 5:19) Elë éwu n’ye kë eba eɔsɛ efafa ngiki fannga nhɛn.—Éka 2 Corinthiens 2:11.

10. ?Élé abʋsɛmʋnnelë eba efafa ngiki é?

¹⁰ Abʋsɛmɔnnelë elɛ bu fannga nhɛn efafa ngiki. Ngiki aghɔ lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ edidi jɔ, ese agheci eghʋ asarɩghɩ lɛ, amɔnwughɩ lɛ ghë edidi jɔ alɛ kelë lɛ. Bu  ntɔnë ëë kë elɛlɛ ëë kpala-bu alɛ oria-bu lɛ. Ese, Biblë ehɛ elë kɔ ebë eka abʋsɛmʋn bunelë powu miji. (Galates 5:19-21) ?Mabughëwu é? Fɛ n’ye yiki eba esheshe dɔ̀ eɲi nɛpiɛ mɩnɛn, abʋsɛmʋnnelë efafa ngiki álɛ kebë eɲi ngiki, álɛ kebë emimi kelë aɛn.—Ékpɩ Jɔ eshi 25.

11. ?Bu nkpɔca abʋsɛmʋnnelë elɛ efafa ngiki é? ?Mabughëwu ebë eka bu ntɔnë miji é?

¹¹ Bunë abʋsɛmʋnnelë elɛ efafa ngikinë nkpɔ ëë lɛ́ ngbeɲi gbo bunë kë ehɛ kɔ kë mʋnnë. Ngiki eyi ewu asarɩghɩ, kë eviɛ n’ye kebë eba emʋn bunë bá eshu ngbeɲi gbo, alɛ bunë kë gha mʋn ëë eshi lɛ. Álɛ kebë elɛ bu ntɔnë, ngiki aghɔ ekpɩ nfɩnɛnnelë, aghɔ ekpɩ yiki abatanë eviɛviɛ ëënë lɛ, bunë nána ëë ghënë lɛ. Ngiki fannga nhɛn edi akɔnda n’ye bu ntɔnelë ghe lɛ́ yiki lakwa. Ese, jɔ ntɔnë gha lɛ́ nahɔnrɛ. Bu ntɔnelë bë eɔsɛ elɛ elë lakwa tete. Fɛ bu ntɛnɩ mɩnɛn, Biblë eya n’ye aghɩnë kë ehɛ bunë bá eshu ngbeɲi gbonë lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ, kë eo-omu edi juman. Actes 16:16-18 ghë, elë eka n’ye “abʋsɛmʋnnë elɛ yiki ewu amɔnnë” bóka yighɔje nkpɔ, në “ehɛ ngiki bunë bá eshu ngbeɲi gbo.” Akoto Pɔlë bë ewɔ abʋsɛmʋn ntɔnë cɛɛ, yighɔjenë gha ɔɔsɛ bë ekpa ehɛ ngiki bunë bá eshu ngbeɲi gbonë n’ye.

12 (a) ?Mabughëwu gha yɛsɛ n’ye eɲë eviɛ n’ye eɲë lɛ aghɩnë kë rɔ́në lɛ bë edidi jɔ wué? (b) ?Mabughëwu aghɩnë kë esʋ Ofonë, gha yɛsɛ n’ye kebë elɛ kpala-bunë ngiki elɛnë wué?

¹² Abʋsɛmʋnnelë ekpa elɛ bu fuɔ efafa ngiki lapɔ. Kë efafa elë álɛ ebë edi akɔnda n’ye elë lɛ aghɩnë kë rɔ́në lɛ bë eɔsɛ edidi jɔ, n’ye kë gha rɔ́, ese kë ehʋn-oo aʋn fuɔ, n’ye kebë eɔsɛ elɛ elë lakwa. Fɛ bu ntɛnɩ mɩnɛn, àlɛ́ kɔ́ yiki shikwagho nkpɔ o, kɔ́ ëë cɛwu o arɔ, yiki ntɔnë bë eɔsɛ eyi efɩ ghɩnë ehɛ kɔ në eɔsɛ elɛ̀ aghɩnë kë rɔ́në mbë. Apɔ-ntɔnë bë eɔsɛ ehɛ ghɩnë rɔ́në jɔ yɔghɔ, bë eɔsɛ eyɔyɔ n’ye ghɩnë rɔ́në eba elɛ̀ mbë. (1 Samuel 28:3-19) Oghoku  bunë ngiki elɛnë, afannga nhɛn píe akɔndanë ngiki edi n’ye aghɩnë kë rɔ́në, kë ehʋn-oo aʋn fuɔ ghë. Bu ntɔnelë bë eɔsɛ elɛ n’ye ngiki eba elɛ ovo lɛ, ghɩnë rɔ́në agbʋʋn lɛ, ntɛɛnnë kë eyiyi elɔ aghɩnë kë rɔ́në lɛ, bu fuɔnë kë elɛ oghoku ghë lɛ. Àlɛ́ aghɩnë kë lɛ́ kretiɛnnë, kë gha dísʋ n’ye kebë elɛ bu ntɔnelë wunë, opu bë eɔsɛ ejiji kelë shikwaghɩ, kebë eɔsɛ ehɛ kelë jɔ pʋ, kebë eɔsɛ era kelë, kebë eɔsɛ eci kelë bɔ́bɔ́ esë. Ese, Kretiɛnnelë mʋn n’ye aghɩnë kë rɔ́në, kë ghe hʋn-oo aʋn fuɔ. Elë lɛ kelë lɛ gha ɔɔsɛ bë edidi jɔ, kë gha ɔɔsɛ kebë elɛ elë lakwa. (Psaume 115:17) Éle eɲë esë aɛn ghë eyɛsɛ. Eɲë gha viɛ n’ye eɲë lɛ aghɩnë kë rɔ́në lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ bë edidi jɔ, eɲë gha elɛ kpala-bunë ngiki elɛnë tata.—Éka Deutéronome 18:10, 11; Isaïe 8:19.

13. ?Ngikinë lahɔ gbo, kë ewu abʋsɛmʋnnelë erienë, mabu kë eɔsɛ lɛ é?

¹³ Abʋsɛmʋnnëlë ghe fáfa ngiki esëkpɔ, kë kpa elɛ lahuɔn eyo ngiki. Amɛn, Satan lɛ ëë abʋsɛmʋnnëlë lɛ, kë mʋn n’ye ɲan kelë “cibɩ jee nhɛn” álɛ Ofo bë egbɔ eghɔ kelë enɩ eshipata n’ye. Bu ntɔnë ghëwu, kë elɛ kpatakpata bu edɔ eshe lahɔ. (Révélation 12:12, 17) Ese, lahɔ gbo ngikinë, kë wú abʋsɛmʋnnelë rie kelë oohʋn ghënë, kelë afannga nhɛn, kë ghe kpa ghe wu kelë ghe rie n’ye. ?Élé kë bá lɛ́ ë kë ghe kpa ghe wu abʋsɛmʋnnelë ghe rie n’ye wué?

14. ?Fɛ kretiɛn pidɛnelë mɩnɛn, élé ebë eba elɛ álɛ ebë epieji abʋsɛmʋnnelë mërɩ é?

¹⁴ Biblënë eya elë n’ye ebë eba erishi ekpɛkpɛ abʋsɛmʋnnelë ngbeɲi alɛ n’ye ebë eba elɛ álɛ ebë epieji abʋsɛmʋnnelë mërɩ lɛ. Fɛ bu ntɛnɩ mɩnɛn, ngikinë kë nʋn Efɛzë gbonë, n’ye kë gha bá gha mʋn nahɔnrɛnë se  wunë, kelë aghɔ, kelë lɛ abʋsɛmʋnnelë lɛ edidi jɔ. ?Élé kë bá ɔ́ɔsɛ ɲá bu ntɔnë shi é? Biblënë ehɛ kɔ: “Ngikinë kë elɛ maʒinë, kelë afannga nhɛn, kë bɔ́ kelë maʒi nakwanelë powu se bá aʋn-nkpɔ, kë gbé nakwa ntɔnelë la ngiki powu ngbeɲi.” (Actes 19:19) Noo kë vívi n’ye kebë elɛ kretiɛnnë, kë gbé kelë maʒi nakwanelë powu la. Nhɛn ëë ngiki bë eba elɛ amɛn esë. Aghɩnë kë evivi n’ye kebë esʋ Ʒoovanë, kebë ebɔ abʋsɛmʋn bunelë powu ecefu kpà. Bu ntɔnelë bë eɔsɛ elɛ nakwa lɛ, filmë lɛ, nɛn lɛ, gbegbe bu lɛ, foto bɔ́bɔ́ esë lɛ, óó elɛ ngiki edi akɔnda n’ye bu ntɔnelë ghe lɛ́ yiki lakwa wunë. Bunë ngiki ebɔ ele sɛ álɛ bu kwa ghe efɩ kelënë lɛ, nʋn bu ntɔnelë ghë.—1 Corinthiens 10:21.

15. ?Bu fuɔ nkpɔca ebë ekpa elɛ álɛ ebë erishi ekpɛkpɛ Satan lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ ngbeɲi é?

¹⁵ Ngiki gbé kelë maʒi nakwanelë la Efɛzë gbo. Agbʋʋn je sáasɛ, akoto Pɔlë ghɛ́ghɛ kɔ ebise kë ekpa elele mɛnsɩ edɔ álɛ kebë erishi ekpɛkpɛ abʋsɛmʋnnelë ngbeɲi. (Éphésiens 6:12) Agbate, kë gbé kelë maʒi nakwanelë powu la kʋra, ese abʋsɛmʋnnelë víɛ n’ye kebë ekpa elɛ kelë lakwa. ?N’yonë, bu fuɔ nkpɔca yɛsɛ n’ye kebë kpa elɛ é? Pɔlë hɛ́ kelë kɔ: “Ébɔ ntɩji bu gbɔnë ebidi eɲë shi, óó bë elɛ eɲë eɔsɛ enini abɛlɛghonë ëë ngɛlɛ lalanelë ebɔ enɛ eni eɲënë shi.” (Éphésiens 6:16) Fɛ n’ye sonjapie eba ebɔ bu ebidi ëë esë shi álɛ ngɛlɛ ghe efɩ ëë wunë mɩnɛn, ntɩji esë bë eɔsɛ ebidi elë shi. Àlɛ́ elë abɔ elë ntɩji powu aba Ʒoova ghë, n’ye në eɔsɛ ebidi elë shinë, ebë eɔsɛ erishi ekpɛkpɛ Satan lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ ngbeɲi.—Matthieu 17:20.

16. ?Élé ebë eba elɛ álɛ elë ntɩjinë ebɔ bá Ʒoova ghënë bë eɔ mɛnsɩ é?

¹⁶ ?Élé ebë eba elɛ álɛ elë ntɩjinë ebɔ́ bá Ʒoova ghënë  bë eɔ mɛnsɩ é? Yɛsɛ n’ye ebë eka Biblënë mici powu, ebë ekpa ehɔhɔ n’ye ebë eba ebɔ elë ntɩji eba Ʒoova ghë n’ye në ebidi elë shi. Àlɛ́ elë ntɩjinë ebɔ́ bá Ʒoova ghënë aɔ mɛnsɩ ayɛsɛ, Satan lɛ abʋsɛmʋnnelë lɛ, kë ghe eɔsɛ ghe elɛ elë lakwa.—1 Jean 5:5.

17. ?Bu fuɔ nkpɔca bë ekpa ebidi elë shi abʋsɛmʋnnelë ngbeɲi é?

¹⁷ ?Kretiɛnghɩnë kë nʋn Efɛzë gbonë, bu fuɔ nkpɔca kebë kpa elɛ é? Kë nʋn oonë ngiki elɛ kpala-bu edɔnë ghë. Bu ntɔnë ghëwu, Pɔlë hɛ́ kelë kɔ: “Ésɛrɛ Ofo bu powu ghë.” (Éphésiens 6:18) Yɛsɛ n’ye kebë esɛrɛ Ʒoova álɛ bë ebidi kelë shi mici powu. ?Ese, elë ëë é? Elë esë, elë ehʋn-oo maɛnnë ghë, n’ye kpala-bu dɔ́ ëë ghënë. Bu ntɔnë ghëwu, yɛsɛ n’ye elë esë, ebë esɛrɛ Ʒoova álɛ bë ebidi elë shi. Kpa yɛsɛ n’ye ebë eru në eyi elë ofosɛrɛ ghë. (Éka Proverbes 18:10.) Àlɛ́ elë afuɔ alɛlɛ Ʒoova n’ye bë eca elë epieji Satan mërɩ, Ʒoova bë ece elë sɛrɛnë.—Psaume 145:19; Matthieu 6:13.

18, 19. (a) ?Élé ebë eba eɔsɛ ekʋra Satan lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ é? (b) ?Jɔ nkpɔca ebá egbagba shi órò gbeenë ghë é?

¹⁸ Àlɛ́ elë abɔ abʋsɛmʋn bunelë powu ace fu kpà, àlɛ́ elë aji Ʒoova ntɩ n’ye bë ebidi elë shinë, ebë eɔsɛ erishi ekpɛkpɛ Satan lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ ngbeɲi. Elë gha ewu kelë gha rie. (Éka Jacques 4:7, 8.) Ʒoova ɔɔ mɛnsɩ dɔ́ she abʋsɛmʋnnelë. Nowe brɛsʋ, Ofo wú abʋsɛmʋnnelë evi. Ngbeɲi gbo, ná ekpʋsʋ kelë shi. (Jude 6) Elë éghaghaghë n’ye gha lɛ́ elë esëkpɔ ëë elë edi ntɔ ntɔnë. Ʒoova ebɔ ëë anʒënelë ebidi elë shi. (2 Rois 6:15-17) Elë émʋn eyɛsɛ n’ye, noo Ʒoova eboka elënë, ebë eɔsɛ ekʋra Satan lɛ, abʋsɛmʋnnelë lɛ.—1 Pierre 5:6, 7; 2 Pierre 2:9.

¹⁹ ?Ese, noo Satan lɛ abʋsɛmʋnnelë lɛ, kë elɛ lakwa edɔnë, mabughëwu Ofo gha kpʋsʋ kelë shi se wué? Ebá egbagba jɔ ntɔnë shi órò gbeenë ghë.