1. -Yɩ kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a kä ɔ -a ˈkä lagɔzuzukuu yɩbhlɩnɩ ˈnɩ?

ZOOVA yɩbhä nɩɩ -a nɩ -yi -muë -wʋä -lɛ ɔ yɔwʋ. Lagɔzuzukuu, Lagɔ a -nʋa yɩ glɩnɩɛ. -Mä Biblë ˈmö, ˈmö wa laa “Lagɔ ˈa yuëa.” (Job 38:7) Libho a -mu yɩ nʋ ɔ ˈnɩ? Bhlaˈmö a dɔˈwʋ, sɛɛ yɩ kwänɩ a-a bhä nɩkpa ˈnɩ? Yɩ bhɛnɩ ɔ yɩ -kaɲɩ -bhlɛ zɩˈɛ kwänɩ -a?—ˈYɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 8 ˈmö ˈylɩmö.

2. Mää lagɔzuzukuu ˈbhöönɩ a-a bhä ˈnɩ? Yɩ -zɩmö wa ˈwäla a-a bhä ˈnɩ?

² -A kä -a ˈkä mää lagɔzuzukuu ˈbhöönɩɛ -yi. Kɔlɔɔsɩ 1:16 ɲɩaɲɩ ˈdɩ nɩɩ, Zoova ˈkää Zezwii ˈwäla a-a ˈwë, Zezwii “ˈmö Lagɔ ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn ɔ yiɛ ˈpɩwʋ a -lii ˈwuë -bhɛ. -Mä zlɩ ˈmö a -nɩɩ mii, mäˈä dʋdʋ ˈwʋ a -nɩɩ mii.” Lagɔzuzukuu kökä. Maa lagɔzuzuku -zɩmö wa ˈwäla a-a bhä ˈnɩ? Biblë -lɛ nɩɩ, yɩ -bhli miniɲwɩ a ˈkɔkɔmlɛ ˈkɔkɔmlɛ.—Psaume 103:20; ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 5:11.

3. Lagɔzuzuku a dɔˈwʋ, ˈsaa Job 38:4-7 ˈcɩaɲɩ ɔ ˈnɩ?

³ Biblë ˈcɩaɲɩˈɛ ˈgämö nɩɩ, lagɔzuzukuu ˈmö Zoova ˈwäla a-a ˈwë ˈn ɔ yi a-a bhäla dʋdʋkpäta -bhɛ. Yɩ -kä dʋdʋkpäta ˈwʋ yɩlɩ, ˈsaa yɩ nʋa bha ˈwlu ˈnɩ? Zɔɔbö ˈa ˈbɔgʋʋ lɛ nɩɩ, yɩ ˈwuë ˈmäna ˈlɩbhɩ a-a, ˈgämö yɩ -wʋ a-a Zoova ˈyli ˈn yɩ nʋ a-a ˈɔ libhoo.—Job 38:4-7.

4. Sɛ -a -yi ɔ sɛ nɩɩ nɩkpa a gbʋ plɛnɩ lagɔzuzukuu ˈnɩ?

⁴ ˈSaa Lagɔ ˈkää zɩkö ˈyli ˈwälanɩ dʋdʋ -ɲɛ nɩkpa ˈsɔ a dɔˈwʋ, yɩ gbʋ muu plɛnɩɛ ˈkwädlɩ lagɔzuzukuu. (Proverbes 8:30, 31; 1 Piɛlɩ 1:11, 12) Adaa -ɲɛ Ɛɛvö ˈsɔ ˈkä a-a Zoova  ˈklʋkpamö -sɛ, ˈlɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, yɩ ˈnuë a-a ˈmäna ˈwʋ -bhö. Zɩˈɛ ˈgämöˈɛ, nɩkpaa -wa -sɛɛ Zoova ˈklʋkpamö ˈnʋa ˈmäna ˈwʋ -bhö. Maa nɩkpɛ -kä ˈɔ ˈɲiɲlolii yɩbhlɩnɩ ˈn ɔ -kɩɩ kɛˈmö -sɛ, ˈmäna lɩbhɩɛ. (Lwiikö 15:10) Nɩkpa -wa nʋä Lagɔ ˈa libhoo wa gbʋ muu plɛnɩɛ teɲii lagɔzuzukuu. Zoova ˈkä ɔ -nʋa -wa -wʋä mäˈä dʋdʋ ˈwʋ kwänɩ ˈn ɔ ˈkʋa ˈwʋ -kʋ a dɔˈwʋ, lagɔzuzuku ˈmö ɔ ghlɛnɩɛ ˈmö. (Ebleewaa 1:7, 14) -A nɩ ˈyɩɛ -ka nɩkpa yɩ kwänɩɛ -sɩbhä a wɛlɩ ˈylɩmö.

5. Bhlaˈmö a dɔˈwʋ, sɛ lagɔzuzuku kwänɩ a-a bhä Lagɔ ˈa -nʋa ˈnɩ?

 ⁵ Zoova tie a-a lagɔzuzuku ˈsɔ Lɔɔtɩ ˈwʋ yɩ ˈkɔ kwänɩ nzɩ ɔ -ɲɛ ˈɔ ˈligbë ˈmö a -nʋa ˈsɔ wa ˈkä -mä Sodɔɔmö -ɲɛ Gomɔɔlʋ ˈsɔ a -gwlɩ ˈmö ˈwlʋ wa tɩa ˈyli bhɩɛmö. (Genèse 19:15, 16) ˈTɛɲɩ -mɛmɛɛ ˈmö, lagɔnɩkpɛ Lagɔ bhïlanɩ a-a ˈmö Daniɛlɩ, wa ˈpä a-a -mä slukwi a ˈbhʋkwa ˈmö, yɩ ˈnɔɔ -lu nʋ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa “Lagɔ tie a-a ˈɔ zuzukwëa ˈn a yiɛ slukwii ˈa nuu ˈwʋ -gba.” (Daniel 6:22) ˈTɛɲɩ -mɛmɛɛ ˈmöˈɛ, dɛɛ Zezwii ˈa tietieɲɔɔ Piɛlɩ -wʋ a-a -jie ˈmö, Zoova yi a-a lagɔzuzukwë -mämaa tie ˈn a yo a-a -mä -sɛ. (Tietiewaa 12:6-11) Dɛɛ Zezwii -wʋ a-a mäˈä dʋdʋ ˈwʋ lagɔzuzuku kwänɔ a-a. A yɩɛ -ka, ˈylɩ -bhlʋ ˈmö, Zezwii ˈkää badizee ˈwë, ɔ -wʋ a-a -mä ˈmuse ˈklʋ ˈn “lagɔzuzukuu -wɔɔɔ ˈyli.” (Maakö 1:13) Wa ˈkäa Zezwii ˈlɩbhää yi ɔ ˈkä ˈkuu ˈn lagɔzuzukwë -bhlʋ yo a-a “swɩ ɲɛmʋ ˈmö ˈpä.”—Lwiikö 22:43.

6. (a) Sɛɛ -a -yi ɔ sɛ nɩɩ, lagɔzuzuku kwänɩ zɩˈɛ Lagɔ ˈa -nʋa ˈnɩ? (b) Nimïyɩbhäkïbhï -mi a ˈkä ɔ zɛmö -sɛ ˈnɩ?

⁶ Zɩˈɛ a dɔˈwʋ lagɔzuzuku ˈnɩ ghlɛa nɩkpa ˈylimö. Maa Lagɔ ghlɛnɩ ˈkwädlɩ ˈɔ zuzukuu ˈmö ˈyize ˈn ɔ kwänɩɛ ɔ -nʋa. Biblë lɛ naa: “Zoova ˈa zuzukwëa kpëti nɩkpa ˈwuë -wa kää ˈɔ ŋanɔ kuˈmö ˈwʋ, ˈn a -kʋa ˈwʋ.” (Psaume 34:7) ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn Zoova kä bhä ɔ -kaɲɩ ˈwʋ kpëti ˈnɩ? Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa -a kä -gblɩwa -wa ˈtɛɛ ˈmö, wa yɩbhää wa -kaɲɩ -lizoku ˈwlu nʋ. -Muë bhä ˈnɩ? Mää wa ˈbhöonɩ bhä ˈnɩ? Wa -kaɲɩ -lizoku ˈwlu nʋ a za, sɛɛ wa ˈzʋzʋnɩ ɔ ˈmö ˈnɩ? -A ˈkä nimïyɩbhäkïbhï nɩ a zɛmösɛna ghlɩ a dɔˈwʋ, Zoova ˈkää Adaa -ɲɛ Ɛɛvö ˈsɔ ˈwäla a-a ˈwë, sɛɛ -lii ˈplɩplɩnɩɛ ˈmö, -a nɩ yɩlɩɛ -ka yɩ wɛlɩ yɔwʋ.

7. Nɩkpa Sataa dulaa, ˈsaa wa nʋ ɔ ˈnɩ?

⁷ -Mä ˈkïbhï 3 ˈmö, -mä -a ˈcɩɛ a-a nɩɩ, lagɔzuzukwë -bhlʋ ma-a ˈzʋ a-a Lagɔ a ˈylimökänɩɲɔ ˈn a yɩbhä a-a a ˈkä -mumuë -gömö ˈkämanɩ. ˈMö Biblë laa zuzukuzokuu a  ˈkifii Sataa. (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 12:9) Sataa yɩbhä a-a ˈgämö nɩɩ -mumuë nɩ ˈzʋ Lagɔ a ˈylimökänɩwaa. Ɔ dula a-a Ɛɛvö. Tɛɛnɩ a-a -lɛ ˈkää zɩˈɛ, nɩkpa a -bɛ ˈmö ɔ yɛɛ -bhlɛ dula. Maa nɩkpa -mumuë, Abɛɛlɩ, Enɔɔkö ˈn Nowee a sa, waˈaa wabhlɩ Zoova -gömö ˈpanɩ.—Ebleewaa 11:4, 5, 7.

8. (a) Sɛɛ lagɔzuzuku -mimii ˈzʋ ɔ zuzukuzoku ˈnɩ? (b) Sɛɛ zuzukuzoku ˈzʋzʋnɩ ɔ ˈmö ˈn yɩ yi ɔ ˈɲizakwë ˈkäda ŋli ˈpʋ ˈnɩ?

⁸ Nowee a ˈtɛɲɩ ˈmö lagɔzuzuku -mimii, Lagɔ ˈmö -yɩ panɩ a-a -gömö ˈn yɩ yi a-a -mä zlɩ ˈmö ˈbhöö ˈn yɩ yi a-a mäˈä dʋdʋ ˈwʋ nɩkpa a sa -bhölɩnɩɛ yi. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈnɩ? Biblë ɲɩaɲɩ ˈdɩ nɩɩ yɩ yɩbhä a-a yɩ ˈkä ŋwlɩɩ kwä a za-a. (Zɛlɩ Genèse 6:2 ˈmö.) Maa lagɔzuzuku ˈnɩɛ -kä yɩ ˈkä saˈa ˈzʋ. (Zwiidɩ 6) Zuzuku ˈla a saa, -lɛ a ˈtɛɲɩ ˈla ˈmö, nɩkpa a -bɛ, ˈɲiɲlolinʋwa -ɲɛ -glakäwa ˈsɔ wa ˈzʋä. Nza Zoova nʋ a-a nɩɩ ˈɲizakwë ˈkäda ɔ ˈkää lɩbha nzɩ ɔ ˈkä ˈɲiɲlolinʋwa ˈwuë ˈyli bhɩa. Maa -wa zʋ a-a ˈɔ wɛlɩɩ ˈklʋkpamö, mʋa ghlɩɛ ˈpʋpʋɛ. (Genèse 7:17, 23) Zuzuku ˈla, yɩ tɩa ˈku a za, -mä zlɩ ˈmö -mä yɩ sɩbhä a-a ˈwlu. Zuzuku ˈla ˈmö Biblë laa zuzukuzokuu. Sataa ˈmö wa -ɲɛ pönɩɛ zaa, mɔ zʋ a-a wa ˈkifii.—Matie 9:34.

9. (a) Yɩ ˈkää -mä zlɩ ˈmö ˈwlu -sɩbhä, ˈsaa wa nʋ a-a bhä zuzukuzoku ˈwlu ˈnɩ? (b) ˈSaa -a ˈkä ɔ -sɩkaa ˈcɩɛ ˈnɩ?

⁹ Sɛɛ zuzukuzokuu ˈla -sɛ a-a Zoova ˈklʋkpamö a za, ɔˈɔ a ˈwʋ ŋlu yɩ ˈkä -mä ɔ -nʋa a jijoˈwʋ plɛ. (2 Piɛlɩ 2:4) Zuzukuzokuu nɩa bhɛnɩ yɩ ˈkä ˈwʋ ˈsɔ nɩkpɛkpökpa ˈwʋ ˈlibhïnɩ, maa ‘mäˈä dʋdʋ ˈwʋ yɩ ˈsunɩ -bhlɛ -mä nɩkpa ˈn wa nʋä -lizoku.’ (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 12:9; 1 Zaah 5:19) Sɛ yɩ zʋä ˈn yɩ dula nɩkpa a -bɛ, ˈmö -a ˈkäa -sɩkaa ˈylɩmö.—Zɛlɩ 2 Kɔlɛɛtɩ 2:11 ˈmö.

10. Sɛɛ zuzukuzokuu zʋ bhä ˈn yɩ dula bhä nɩkpa ˈnɩ?

¹⁰ -Lii a ˈki a -bɛ ˈmö zuzukuzoku ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn yɩ dula  nɩkpa. Nɩkpaa -mumuë -ɲɛ zuzukuzoku ˈsɔ ˈkä bhïla a dɔˈwʋ, zliwa, ˈwʋyɩbhäwa -ɲɛ -nɩgbɩpäwa ˈsɔ ˈmö wa ghlɛnɩɛ ˈmö. ˈSaa a -lii ˈla ˈmö wa laa gukäkʋ. Maa Biblë zʋɲɩ ˈdɩ ˈmö nɩɩ, -lii a ˈki ˈwuë -yɩ -glɛɛ gukäkʋ ˈwʋ, -a nɩ ˈdionii gwë. (Galatii a -nʋa 5:19-21) ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈnɩ? Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, maa sɛɛ käpökäpöɲɔ ghlɛnɩɛ -gboku ˈmö ˈn ɔ köbhäˈɛ nɩma, -sɩbhä zuzukuzokuu ghlɛnɩɛ yiolii ˈmö ˈn yɩ dula nɩkpa a -bɛ ˈn yɩ ˈkämanuë -gömö.—ˈYɩ -mä dlɩgömösɛsɛnɩkïbhï 25 ˈmö ˈylɩmö.

11. ˈSaa wa la bhä ˈwʋyɩbhäyɩbhʋʋ ˈnɩ? ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a ˈkʋ ɔ kɛˈmö -sɛ ˈnɩ?

¹¹ -Lu -bhlʋ yɩ ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn yɩ dulaa nɩkpa, mu -lɛ ˈwʋyɩbhäyɩbhʋʋ mu. ˈWʋyɩbhäyɩbhʋʋ, zɩzɛlu a -mu wa ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn wa -yiɛ ˈsaa ˈkää zɩkö ˈyli ˈwlʋnɩ ˈmö wa laa -sɩbhä. ˈWʋyɩbhäwa -mumuë, -mä zlɩ ˈmö a -zɛlɩ ˈmö wa ylɛɛ, -mumuë yɩlɩ -mä katɩkpö ˈmö, ˈn -mumuë yɩlɩˈɛ nɩkpa a ˈklʋ ˈwʋ ˈn wa -yiɛ ˈsaa ˈkää -mä ˈwa zɩkpaa ˈmö zɩkö ˈyli ˈwlʋnɩ. Nɩkpa a -bɛ pä dlɩ nɩɩ -sɩbhä a -lii ˈla ˈnɩɛ ˈɲiɲloli glɩnɩ. Maa ˈlɩlɩlɩ a dɔˈwʋ, ˈɲiɲloli yɩ glɩnɩɛ. A yɩɛ -ka, Biblë lɛ nɩɩ zuzukuzoku -ɲɛ ˈwʋyɩbhäwa ˈsɔ, ˈgämö wa nʋnɩɛ libho. -Mä Tietiewaa 16:16-18 ˈmö, -mä Biblë nʋä nɩɩ, ˈŋlɔ -bhlʋ “zuzukwëzokwë ɔ kää -gömö,” ma-a kwänɔ ˈn ‘ɔ yɩbhää ˈwʋ.’ Zezwii ˈa tietieɲɔɔ Pɔɔlʋ ˈkää zuzukwëzokwëa ŋlɔɔ -gömö kpëtii, ˈɔ ˈwʋyɩbhäyɩbhʋ ˈbhlenɩ wʋ ˈbhlenɩɛ.

12. (a) ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn -a -ɲɛ -wa yɛ ˈku ˈwë ˈsɔ ˈkä bhïla glɩnɩ ɔ -lizoku ˈnɩ? (b) -Yɩ kä ɔ ˈŋlɩ ˈn Lagɔ a -nʋa nɩ nʋ ɔ -lii a ki ˈwuë -yɩ -glɛɛ zuzukuzoku ˈwʋ ˈnɩ?

¹² Zuzukuzokuu ghlɛnɩˈɛ -lii -mimii ˈmö yɩ ˈkä nɩkpa dula a za. Yɩ yɩbhä nɩɩ -a nɩ kɩ dlɩ ˈwʋ nɩɩ, -a bhɛnɩ -a -ɲɛ -wa yɛ ˈku ˈwë ˈsɔ ˈkä bhïla. Yɩ yɩbhäˈɛ nɩɩ, -a nɩ kɩ dlɩ ˈwʋ nɩɩ -wa yɛɛ ˈku ˈwë -bhölɩnɩ käböde, wa bhɛnɩ wa -ɲɛ abhʋa ˈsɔ ˈkä bhïla ˈn wa bhɛnɩ wa -käɲɩ -lizoku ˈwlu nʋ. A  yɩɛ -ka, nɩkpɛ a bheyi -kä ˈkuu, ˈɛ -käˈɛ ɔ -kosu yɔwʋ a -nɔɔ -kë, ˈwʋyɩbhäɲɔ a -mɔ nʋä nɩɩ, ɔ bhɛnɩ ɔ -ɲɛ -wa yɛɛ ˈku ˈwë ˈsɔ ˈkä bhïla, ˈmö ɔ möä ˈylɩmö ˈyɩɛ. ˈWʋyɩbhäɲɔ yi -kamä -ɔ yɛɛ ˈku ˈwë a dɛ -li a -lii ˈmö -sɛnɩ. Ɔ yiˈɛ -ɔ yɛɛ ˈku ˈwë a sa bhïla. (1 Samuel 28:3-19) Nɩkpa a -bɛ a ˈsaa wa kää dlɩ ˈwʋ -wa yɛɛ ˈku ˈwë a dɔˈwʋ miɛ nɩɩ, -wa yɛɛ ˈku ˈwë -bhölɩnɩ dɛ -mämaa. -Sɩbhä a za nɩkpɛ -kä ˈkuu, wa wi ˈlɩgbɩ, ˈtɛɲɩ ɔ ˈkuä ˈmö sɛɛ ˈylʋbö plɩɛ, ˈtɛɲɩ ˈla -kä ghlɛɛ ˈwlu wa yɩbhä ˈn wa ˈwinɩɛ ˈwʋ ˈsɔ ˈlɩgbʋ, wa ˈwäla -lii -ɔ yɛɛ ˈku ˈwë a za, wa lɩbhä ˈkuzle, wa ˈpää kwɩyuëa -ɲɛ ˈkuzleŋwlɩ ˈsɔ ˈɲu ˈn wa gʋä jlu ˈwʋ. -Wa glɩnɩɛ Klɩtɩɛwaa, wa ˈnɩ ˈwʋ ŋlu wa ˈkä -lii ˈla ˈwuë nʋmö, wa -kosu yɔwʋ a -nʋa ɛ ˈkäˈɛ -glɔ ˈmö a -nʋa ˈwuë, wɛlɩzoku wa bhïlanuë, -mumuë aˈbhë, wa -ɲʋa nɩ bhïla-a. Maa Klɩtɩɛwaa -yi wabhlɩ sɛ nɩɩ, -wa yɛɛ ˈku ˈwë ˈnɩɛ dɛ -mämaa -bhölɩnɩ. Waˈaa bhɛnɩ wa -ɲuä ˈkä bhïla ˈn -wa yɛɛ ˈku ˈwë ˈnɩɛ bhɛnɩ wa ˈkʋaˈɛ -lizoku ˈwlu nʋ. (Psaume 115:17) A nɩ ˈnɛmanɩ aɲɩ ˈwʋ. A -ɲɛ zuzukuzoku ˈsɔ nɩ tɩ bhïla ˈlɩlɩlɩ ˈn a nɩ tɩˈɛ -lii a ki ˈwuë -yɩ -glɛɛ zuzukuzoku ˈwʋ kɛ zɩ ˈlɩlɩlɩ.—Zɛlɩ Deutéronome 18:10, 11 ˈmö; Isaïe 8:19.

13. Nɩkpa a -bɛ -wa gu a-a zuzukuzokuu, ˈsaa wa nʋ bhä ˈnɩ?

¹³ Zuzukuzoku dula nɩkpa ˈn yɩ ˈlɩbhʋa ŋanɔ. Zɩˈɛ, Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ -yi sɛ nɩɩ, ‘ˈtɛɲɩ -ɛ tʋʋä -mä Lagɔ ˈkʋa ˈyli bhɩaa, ɛˈɛaˈa -zu zaa’ teɲii yɩ ˈpänɩɛ nɩkpa ˈklɛ yɔwʋ. (ˈKlʋkälɩwɛlɩɩ 12:12, 17) Maa nɩkpa a -bɛ -wa kä a-a Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ a ŋanɔ ˈku ˈmö, ˈnuë a -sɩkaa -gu. ˈSaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn wa ˈnɩ -guë bhä a -sɩkaa ˈnɩ?

14. Tɛkäklɩtɩɛwaa a sa, sɛɛ -a ˈkä ɔ -aɲɩ zuzukuzoku -gömö -sɛ ˈnɩ?

¹⁴ Biblë ˈcɩaɲɩ sɛ -a ˈkää ˈyli yɔwʋ ˈtɛmanɩ nzɩ -a kä -aɲɩ zuzukuzoku -gömö -sɛ. A yɩɛ -ka, -mä Ɛfɛɛzɩ a -glɔ ˈmö  a -nʋa -mumuë, dɛɛ waˈaa -bhlɛ lagɔwɛlɩɩ ˈcɩɛ, guwa wa glɩnɩ a-a la. Sɛɛ wa ˈzʋ bhä ˈn wa yi ɔ waɲɩ zuzukuzoku -gömö -sɛ ˈnɩ? Biblë lɛ nɩɩ: “Wa glaˈmö a -nʋä a -bɛ, wa glɩnɩ a guwa. ˈWa ˈbɔgwɩɩ wa yɩlɩ a-a ˈmö ˈn wa nʋä ˈwa guu, yɩ ˈwuë ˈn wa -ɲɩɩ yiɛ yi, nɩkpabhë a ˈyila ˈklʋ ˈn wa yiɛ -lɛ sianɩ.” (Tietiewaa 19:19) Wa yɩbhä a-a wa ˈkä Klɩtɩɛwaa ˈzʋ nza wa sia a-a ˈwa gu a ˈbɔgwɩɩ. Sa -bhlʋ -kpɔ la, -sɩbhä nɩkpa kää wa ˈkä zɩˈɛ ˈzʋmö. Nɩkpa ˈwuë -wa yɩbhää wa ˈkä Zoova bʋbɔɔ, wa kä wa ˈkä -lii ˈwuë -yɩ ˈbhöönɩɛ zuzukuzoku ˈmö kɛˈmö -sɛ ˈlɩlɩlɩ. Ɛ yi ˈbʋgwɩ oo, filimö oo, lwɩ oo, ˈbhlibhïle oo, ˈfoti ˈn -lii -mimii a -bɛ -yɩ ˈbhöönɩɛ zuzukuzoku ˈmö. Ɛ yiˈɛ -kamä kplɔ -mumuë -suä wa ˈkä waɲɩ ˈwʋ gwɩ a za.—1 Kɔlɛɛtɩ 10:21.

15. -A kä -a ˈkä Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ ˈwlu plɩ a dɔˈwʋ, ˈsaa -a kä ɔ -a ˈkä nʋ ˈnɩ?

¹⁵ Ɛfɛɛzɩ a -nʋa sia a-a ˈwa gu a ˈbɔgwɩɩ wa kä a-a, ˈylʋböya ˈplɩɛ, ˈn Zezwii ˈa tietieɲɔɔ Pɔɔlʋ yɩ a-a ˈcɛlɩ nɩɩ, wa kä wa ˈkä ˈkwädlɩ ˈyli yɔwʋ ˈtɛmanɩ. Ɛˈɛ -bhö ɲɩasɛ, ‘maa zuzukuzokuu a kii ˈwuë -yɩ -wʋä -mä zlɩ ˈmö wa -ɲɛ gwɩɛ.’ (Ɛfɛɛzɩ 6:12) Wa yɛ a-a ˈwa ˈbɔgwɩɩ sia ˈwë abhlɩ, maa zuzukuzokuu yɩbhä a-a -bhlɛ yɩ ˈkʋa -lizoku ˈwlu nʋ. Zaa, ˈsaa wa kä ɔ wa ˈkä nʋˈɛ ˈnɩ? Pɔɔlʋ ˈɲʋa a-a ˈdɩ nɩɩ: “Zezwii Klii a dlɩtɛɛnɩtɛnɛ, mɛɛ nɩ glɩnɩ a tʋgwɩgbäta. -Lɛ a dɔˈwʋ, kii ˈwuë zuzukuzoku a ˈkifii ˈkää ˈmö ghlɛnɩ ɔ ˈkaɲɩ sɛ bhlɩɩ, yɩ ˈnaa ˈkaɲɩ ˈwʋ plɛ.” (Ɛfɛɛzɩ 6:16) Sɛɛ ˈslʋjeyi ˈlibhïˈɛ tʋgwɩgbäta ˈwʋ ˈn ɔ -kʋˈɛ ɔɲɩ ˈwʋʋ, -sɩbhä -aˈa Lagɔ a dlɩtɛɛnɩtɛnɛ -kaɲɩɛ ˈwʋ -kʋ. ˈN -a -kɩɩ dlɩ ˈwʋ -kä nɩɩ, Zoova -yiɲɩ ˈwʋ -kʋʋ, -a bhɛnɩ -a ˈkä Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ ˈwlu plɩ.—Matie 17:20.

16. Sɛɛ -a kä ɔ zʋ nzɩ -aˈa Zoova a dlɩtɛɛnɩtɛnɛ ˈkä ˈmö ˈtumanɩ ˈnɩ?

¹⁶ Sɛɛ -a kä ɔ zʋ nzɩ -aˈa Zoova a dlɩtɛɛnɩtɛnɛ ˈkä ˈmö ˈtumanɩ ˈnɩ? -A kä -a ˈkä zila ˈwuë ˈmö Biblë ˈmö zɛlɩ ˈn -a käˈɛ  -a ˈkɩ dlɩ ˈwʋ -kä nɩɩ, Zoova bhɛnɩ ɔ -kaɲɩ ˈwʋ -kʋ. ˈN -a -kä ˈteɲii Zoova dlɩ ˈtɛɛnɩ, Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ ˈnɩa bhɛnɩ wa -kaɲɩ -lizoku ˈwlu nʋ.—1 Zaah 5:5.

17. Zuzukuzoku a za, -lu a -mu bhɛnɩ ɔ wʋ -kaɲɩˈɛ ˈwʋ -kʋ ˈnɩ?

¹⁷ ˈSaa Ɛfɛɛzɩ a Klɩtɩɛwaa kä ɔ wa ˈkäˈɛ nʋ ˈnɩ? -Glɔ wa -bhölɩnɩ a-a ˈmö, -mä a -nʋa a -bɛ, zuzukuzoku wa kä a-a -gömö. Nza Pɔɔlʋ -ɲʋa a-a ˈdɩ nɩɩ: ‘Wa -kä -lɛ glɩɩ, wa nɩ bhibhe ˈkwädlɩ Lagɔ ˈyize.’ (Ɛfɛɛzɩ 6:18) Wa kä a-a wa ˈkä Zoova bhibhe nzɩ ɔ ˈkʋa ˈkwädlɩ ˈwʋ -kʋ. -Abhʋa ˈnaa? Zɩˈɛ a ˈpɩwʋ -a -bhölɩnɩɛ dɛˈɛ ˈmö a dɔˈwʋ, nɩkpa a -bɛ zuzukuzoku wa kää -gömö. Zaa, -a kä -a ˈkä ˈkwädlɩ Zoova bhibhe ɔ -kaɲɩ ˈwʋ -kʋ. A -kɔɔ bhibhee dɔˈwʋ -wʋ, a nɩ -dɔɔ ˈŋlɩ. (Zɛlɩ Proverbes 18:10 ˈmö.) -A -kä ˈkwädlɩ Zoova bhibhe ɔ -kaɲɩ kwänɩ -a ˈkä Sataa ˈwlu ˈplɩ a dɔˈwʋ, ɔ -yiɲɩ ˈyukwli -pʋnɩ.—Psaume 145:19; Matie 6:13.

18, 19. (a) Tʋ Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ kwaɲɩɛ, sɛɛ -a ˈkʋ bhä ˈwlu ˈplɩ ˈnɩ? (b) Nimïyɩbhäkïbhëa -maɲɩ zɛmösɛna -a ˈkä ɔ -mä kïbhëa -a -gää ˈyuku ˈmö ˈylɩmö ˈnɩ?

¹⁸ -Lii a ki ˈwuë -yɩ -glɛɛ zuzukuzoku ˈwʋ, -a -kɩɩ kɛˈmö -sɛ, ˈn -a -kä Zoova a ˈyize dlɩ tɛɛnɩ, yɩ yi ˈŋlɩ -kä -a yi Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ ˈwlu ˈplɩ. -A ˈnaa ˈkɩˈɛ -gu. (Zɛlɩ Zaakö 4:7, 8 ˈmö.) Zoova ˈtɛɛ teɲii ˈmö ɔ ˈkä zuzukuzokuu ˈwʋ zi. Nowee a ˈtɛɲɩ ˈmö, ɔ ˈɲɩ a-a yɩ ˈpɛna, maa ɔ yi zɩkö ˈyli bhɩa. (Zwiidɩ 6) -A nɩ ligba nɩɩ, tʋ Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ -wʋɲɩɛ kwä dɔˈwʋ, -aa -bhlʋ -bhli. Zoova, ˈɔ zuzuku ˈmö ɔ ghlɛnɩɛ ˈmö ˈn ɔ -kʋɲɩɛ ˈwʋ. (2 Rois 6:15-17) -A nɩ kɩ dlɩ ˈwʋ nɩɩ, Zoova -yiɲɩ kwänɩ nzɩ -a ˈkä Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ ˈwlu ˈplɩ.—1 Piɛlɩ 5:6, 7; 2 Piɛlɩ 2:9.

¹⁹ Sataa -ɲɛ ˈɔ zuzukuzokuu ˈsɔ -wʋ nɩkpa ˈklɩ ˈyɩa dɔˈwʋ abhlɩ. Zaa, ˈsaa kä ɔ ˈŋlɩ ˈn Lagɔ ˈnʋa ɔ -bhlɛ ˈyli bhɩa ˈnɩ? Kïbhëa -a -gää ˈyuku -yiɲɩ nimïyɩbhäkïbhëa nɩ a zɛmösɛna ˈɲɛ.