'Dho -a 'gü -wɔn -ta

'Dho -a 'gü -wɔn -nu 'sëëdhɛ -ta

ˈWƆN ˗GƆ ˗KƆŊ DO

Gagade ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö waa ˗zuu yaa ˗nu ˗bha

Gagade ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö waa ˗zuu yaa ˗nu ˗bha

1. ˈMën ˈö ˗kë ˈö ˈwɔn ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗bha ˈkwa ˗dho ˗a draanˈˈ?

ZOOVA ˗ya ˈˈpiʋ̈ kö ˈwɔn ˈö ˗gban ˗a ˗bha ˈkɔdhi ˗bha ˈkwa˗ dɔ. ˗A ˗bha ˈkɔdhi ˈö ˈˈdhʋ̈ ˗a ˈgümɛn ˈbhaa ˈnën ˈwo ˗tɔ ˗a ˗bha ˈˈkiö ˗nu. Biblö ˈgü ˗wo ˗an ˗dhɛ “˗Zlan ˗bha ˈnën ˗nu.” (Job 38:7) ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu kë ˗yö ˈpö ˗tɔ ˗mën? ˗Wo mɛn ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊kwɛŋzü? ˗Wo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo kwa ˗takun ꞊dɛɛ ˗ee?​—˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 8 ˗bha.

2. ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗wo ˗go ˈˈmɛn? ˗An ꞊dhɛ ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˗da?

2 ˗Yö ˗së kö ˈdhɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu go˗ ˗bha kö ˈkwa˗ ˗dɔ. Kodhɔsö 1:16 ˗ya ˗pö ˈdhɛ Zoova ö bo Yesu ˗da ˗sü ˈka, ˈyö bɔ˗ ˗ta ˈyö “Pë ˈˈpɛpɛ ˈwo dhang˗ ˈgü oo, ˈwo ˈˈkpʋng ꞊taa oo” ˈyö ˗an ˗da. ˗A pë ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈbha ˈtɔ ˗a ˗bha ˈˈkiö ˗nu. ˈˈkiö ꞊dhɛ ˈö ˗Zlan ˗yö ˗an ˗da? Biblö ˗ya ˗pö ˗wo ˗mɔɔn ˈˈmliɲɔn ꞊këŋ ꞊va ˗bha.—Psaume 103:20; ˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 5:11.

3. ˗Mën ˈö Job 38:4-7 ˗a pö ˈö ˗gban ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗bha?

3 Biblö ˗ya ˗pö kwa ˗dhɛ ˈpö ꞊dhɛ ˗Zlan ˗yö ö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗da ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈyö ꞊kun ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗da ˗ni. ˈDhɛ ˈwo ˗kpan ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˗bha ˗yö ˗kë ˗an ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Biblö ˈgü ˈsëëdhɛ ˗be ˈwo˗ ˗dhɛ Job ˗ya ˗pö ˗an zuʋ̈ˈˈ ˈˈgblü ˗yö ˗dhi. ˗Wo ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˈwo wo ˈko ˗dhɛ Zoova ˗dhɔkësü ˈgü ˗an ˈka.—Job 38:4-7.

˗ZLAN ˗BHA ˈˈKIÖ ˗NU ˗WO ˗ZLAN ˗DHƆKËMƐN ˗NU ˗TAKUN

4. Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɔ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗kë?

4 ˈWɔn ˈö ˗gban mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗bha, ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗kë. Zoova ˗zopiʋ̈wɔn ˈö ˗gban ˈˈkpɔnŋtaadhɛ waa mɛn ˗nu ˗bha, ˗a ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ˈpö. (Proverbes 8:30, 31; 1 Piɛdhö 1:11, 12) ˈDhɛ Adan waa Ɛvö ˈwo ˗gban ˗Zlan ˗gɔ, ˗wëë ˗yö ˗da ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗ta. ꞊Wa ˗kpan mɛnbhɩɩdhe ꞊vadhɛ ˗bha ꞊dɛɛ kö ˗wo ˗gban ˗ni ˈgü Zoova ˗gɔ, ˗wëë ˗yö ˗da ˗an ˗ta ˈzü ˈö ˗ʒiö mü. ˈˈKɛɛ kö mɛn ˈbha ˗yö ˈgo ö ꞊sɔŋ ˗ta, kö ˗yö slëëˈˈ ˗Zlan ˈˈpiʋ̈, ˗an zuʋ̈ˈˈ ꞊nii ˗yö ˗da. (Dhukö 15:10) Mɛn ˗nu ˈwo ˗Zlan ˗dhɔkë, ˗an ˗dhɔ ˗yö ˗an ˗kë ꞊dedewo. Zoova ˗yö ˗bɔ ö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗ta ˈö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗takun ˈö ö ˗kɔ kpa ˗an ˗ta ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. (Eblö 1:7, 14) ˗Kwaa ˈwɔnzuan ˗nu ˈbha ˗ga.

“N ˗man ˗Zlan ˗yö ö ˗bha ˈˈkiö do ˗bɔ ˈö laa ˗nu ˈˈdhi kun.” —Daniel 6:22.

5. ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗wa ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗takun ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊kwɛŋzü?

5 Zoova ˗yö ö ˗bha ˈˈkiö ꞊plɛ ˗bɔ kö ˗wo Dhɔtö waa ö ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ˗takun kö ˗wo dha Sodɔmö waa Gomɔɔ ˗pö ˗nu ˈgüshiʋ̈ ˗sü ˗gɔ. (ˈWunzüdɔdhɛ 19:15, 16) ˈDhɛ ˗kwɛ këŋ ꞊va ˗ʒiö, mɛn ˗nu ˗wo ˗Zlan ˗wodhiʋ̈lomɛn Daniɛdhö ˗zuö laa ˗nu ꞊kee˗ ꞊gblüüdhö, ˈˈkɛɛ wo ˈti pë ˈbha kë˗ ˈka ˈyö ˈtɔ˗ ꞊dhɛ “˗Zlan ˗yö ö ˗bha ˈˈkiö do ˗bɔ ˈö laa ˗nu ˈˈdhi kun.” (Daniel 6:22) ˈDhɛ ˈˈtʋ̈ŋ ˈbha ˗ʒiö, ˗wo bɔmɛn Piɛdhö ˗zuö ˗kasho ˈgü, ˈö Zoova ö ˗bha ˈˈkiö do bɔ ˈö˗ bho mü. (Këwɔn ˗nu 12:6-11) ˈˈTʋ̈ŋ ˈö Yesu kun ˗a ˈka ˈˈkpɔnŋ ꞊taa, ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗wa ˗takun. ˗A ˈwɔnzuan ˈnën ˗tɔ ˈdhɛ ˈö ö bo ˗bɔ ˈˈyi ꞊bhaa ˗sü ˈka, ˈyö ‘˗Zlan ˗bha ˈˈkië ˗nu ˗wa ˈˈdhiʋ̈ ˗ziö wo.’ (Makö 1:13) ˈDhɛ Yesu zë ˈˈtʋ̈ŋ ˗yö to ꞊klöö˗, ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö do ˗yö “꞊faanˈ nu ˗a ˗dhɛ.”—Dhukö 22:43.

6. (a) Kwa˗ ˈwɔn ˗dɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗wa ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗takun kwa ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü ꞊dɛɛ? (b) Dhɛɛˈˈ ˗nu ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ˗dho ˗an ˗yɔ mɛɛnˈˈ bhë?

6 ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˈwaa wo ˗de ˗zɔn mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗dhɛ ˈzüdho. ˈˈKɛɛ ˗Zlan ˗yö ꞊kun bɔ ˗ni ˈgü ˈö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗ta ˈö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˗takun. Biblö ˗ya ˗pö: “Zoova ˗bha ˈˈkiö ˗yö dɔ ˗sü ˈka mɛn ˗nu ˈwo ˗suʋ̈ ˗a ˗gɔ, ˗an ˗züzü kö ˗yö nu ˗an ˗dhɛ.” (Psaume 34:7) ˈMën ˗kë ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗bha ˗kɔ ˗kpa kwa ˗ta ˗sü ˗bha? ˗A ˗gɛn ˈtɔ˗ ꞊dhɛ kwa ˈyɔɔ˗ ˗nu ˈö ˗an ˈˈpii ˈdhö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˈwo˗ ˈˈpiʋ̈ ˈwo pë yaa kë kwa ˈka, ˗wo ˗dhö. ˈDe ˗nu ˗mü? ˗Wo ˗go ˈˈmɛn? ˗Wa ˈˈpiʋ̈ kö ˈwo pë yaa kë kwa ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? ˈDhɛ ˗Zlan ˗yö Adan waa Ɛvö ˗an ˗da, ˈwɔn ˈö to mü ˈö ˗kë, ˗kwaa ˗ga kö dhɛɛˈˈ ˗nu ˈwo bhë ˈkwa ˗an ˗yɔ ꞊slɔɔ.

KWA ˈYƆƆ˗ ˗NU ˈÖ ˈKWAA ˗KPAN ˗AN ˗BHA

7. ˈDhɛ Sɔtraan ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗nu ˗gɔ, ˗mën ˈwo˗ ˗kë?

7 ˈWɔn ˗gɔ 3 ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ ꞊dhɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö do ˗yö ˗gban ˗Zlan ˗gɔ, ˈö kun ˗a ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈö ˈˈkiö ˈˈwɛɛ ˈbhaa ˗nu ꞊kɔɔn. Biblö ˗ya ˗dhɛ Sɔtraan Dügɔmɛn. (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 12:9) ˗Yö ˗kun Sɔtraan ˈˈpiʋ̈ ˈpö ꞊dhɛ mɛn ˈˈwɛɛ ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗gban ˗Zlan ˗gɔ. ˈYö ˈˈkpënŋ˗ ˗kë Ɛvö ˗gɔ. ˈÖ go ˈˈtʋ̈ŋ ˈö bhë˗ ˗bha, ꞊ya ˈˈkpënŋ˗ kë mɛn ꞊va ꞊dede ˗gɔ. ˈˈKɛɛ mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwo ˗kë ꞊dhɛ Abɛdhö, Edhɔkö waa Noe ˗nu ˈdhö, ˗wo ˗to ˗klu ˗sü ˈka Zoova ˗bha.—Eblö 11:4, 5, 7.

8. (a) ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˈbhaa ˗nu ˗wo ˗kë ˗zuu yaa ˗nu ˈka ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (b) ˗Mën ˈö ˗zuu yaa ˗nu ˗wa ˗kë kö ˈwo dha ˈˈyi ˈkpii˗ ˈö pa bhë˗ ˗gɔ?

8 Noe ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü, ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˈbha ˗nu ˗wo ˗gban ˗Zlan ˗gɔ, ˈö ˈwo go wo ˗yɛɛ ˈgü dhaŋ˗ ˈgü, ˈö ˈwo ˗gla mɛnbhɩɩdhe ˈgü kö ˈwo ˗tosɛta kë ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. ˗Mën ˗wɔn ˈgü? Biblö ˗ya ˗pö, ˗yö ˗kun ˗an ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈwo dhe ˈsü. (ˈWunzüdɔdhɛ 6:2 ˗wo pö.) ˈˈKɛɛ ˗Zlan ˗bha ˈˈkiö ˗nu dua ˈyaa ˗mü ˗be kö ˗wo dhe ˈsü. (Zudö 6) Mɛn ꞊vadhɛ ˈwo kun ˈˈtʋ̈ŋ bhë˗ ˈgü ˗wo ˗da ˈwɔn yaa kë ˗ʒian ˗ta, ˈö ˈwo ˗da ˈˈvaanvandhɛ ˈgü ꞊dhɛ ˈˈkiö yaa ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈdhö. ˈDhɛ ˈö ˗kë ˈˈdhʋ̈, ˈyö Zoova ˗a pö ö ˗dho ˈˈyi ˈkpii˗ pa ˈˈkpɔnŋ ꞊taa kö ˈö ˈwɔnyaakëmɛn ˗nu ˈgüshiʋ̈. ˈˈKɛɛ ˗yö ö ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwo ˗klu ˗a ˗bha ˗an ˗dha. (ˈWunzüdɔdhɛ 7:17, 23) ˗A ˈˈkiö yaa ˗nu ˈwo bhë, ˗wo ꞊yɛɛ ˗kë ˈwo dho dhaŋ˗ ˈgü kö ˈwo dha. ˈˈKiö yaa ˗nu ˈwo bhë, Biblö ˗an ˗dhɛ ˗zuu yaa ɛɛnˈˈ ˈˈyinan ˗nu. ˗Wo ˗bɔ Sɔtraan ˈˈpiʋ̈ ˗gban ˗Zlan ˗gɔ ˗sü ˈgü, ˈyö Dügɔmɛn ˗kë ˗an ˗gɔmɛn ˈka.—Matiö 9: 34.

9. (a) ˈDhɛ ˗zuu yaa ˗nu ˗wo ꞊yɛɛ ˗kë ˈwo dho dhaŋ˗ ˈgü, ˗mën ˈö ˗kë ˗an ˈka? (b) ˗Mën ˈö ˈkwa ˗dho ˗a draanˈˈ bhë?

9 ˈDhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˗zuu yaa ˗nu ˗wo ˗gban Zoova ˗gɔ bhë, yö ˈti ˈˈwɩ˗ ˗bha kö ˗wo ˗da ˈö ˗bha ˈkɔdhi ˈgü ˗dɛɛwo. (2 Piɛdhö 2:4) ˗Zuu yaa ˗nu ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzüdho kö ˗wo ˈˈgla mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˈgü, ˈˈkɛɛ ˗wo ꞊kun ‘ˈˈkpënng˗ ˗kë ˗ni ˈˈkpʋngtaadhɛ ˗todhʋ̈sü ˗gɔ.’ (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 12:9; 1 Zan 5:19) ˗Kɔ ˈwo ˈˈkpënŋ˗ kë ˗ni ˈgü˗ ˈka mɛn ꞊vadhɛ ˗gɔ, ˗kwaa ˗ga.—2 Kodhɛngtö 2:11 ˗wo pö.

˗ZUU YAA ˗NU ˗WO ˈˈKPËNŊ˗ ˗KË MƐN ˗NU ˗GƆ ˗KƆ ˗KË ꞊DHƐ?

10. ˗Zuu yaa ˗nu ˗wo ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗nu ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

10 ˗Zuu yaa ˗nu ˗bha ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗nu ˗gɔ ˗kɔ ˗yö ꞊va. Kö mɛn ˗nu waa ˗zuu yaa ˗nu ˗wo ˗da ˗mlɛɛn ˈgü, ˗wo ˈwɔn ˗blɛɛ wo ˈko ˗dhɛ vɛɛdhö, ɛɛnˈˈ ˈzü ˗wo ˗bɔ ˈˈzʋʋ waa ˗dɛ ˗nu ˗ta. Mɛn waa ˗zuu ˗nu ˗bha ˗da ˗mlɛɛn ˈgü ˗sü ˈnën ˗tɔ dü kë ˗sü. ˈˈKɛɛ Biblö ˗yö ˗dhioo ˗dɔ kwa ˗ta ꞊dhɛ ˈkwa bhɔ ˗zuu yaa ˗nu kë ˗pë ˈˈpɛpɛ ˗dhɛ ꞊taa ꞊gblɛɛn. (Gadhatö 5:19-21) ˗Mën ˈö ˗kë? ˗Zuu yaa ˗nu ˗wo ˗bɔ ˈˈkpënŋ˗ ˗ta ˈö ˈwo mɛn ˗nu kun ˈwo ˗an ˗da ꞊dhuëŋdhɛ ˈgü ꞊dhɛ ˗kɔ do ˈö ˈˈblɩɩkëmɛn ˗yö wü ˗nu kun ꞊döŋ ˈka ˗a ˈdhö.—˗Bhö kpɔɔˈˈ ˗zoto ˗a ˈˈpiʋ̈ ˗wɔn 26 ˗bha.

11. ˈMën ˈö ˗tɔ ˗dɛbɔsü? ˈYö ˈmën ˗kë ˈkwa ˗dho ˈˈkan˗ ˗bha?

11 ˗An ˗bha ˈˈkpënŋ˗ do ˈnën ˗tɔ ˗dɛbɔsü. ˗Dɛbɔsü ˈnɛn ˈtɔ˗ ˗bɔ ˗bhɔadhɛ ˗ta ˗sü kö ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü ˈwo˗ dɔ. ˈMɛn ˈbha ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈˈyi ˗da ˗kɔɔgbaŋ ˈgü ˈwo ˗dɛbɔ ˗a ˈka, ˈyö mɛn ˈbhaa ˗nu ˗de ˈpö ˈwo klɔɔnˈˈ ˗zuö, ˈyö˗ mɛn ˈbh aa ˗nu ˗dhɛga ˗dhɛɲaan ˈgü ˈyö ˈwo ˗dɛbɔ. ˗Dɛ ˈbhaa ˗nu ˗de ˈpö ˗wo ˗dhɛga mɛn ˗kɔdhɛ ꞊kwɛɛ˗, ˈyö ˈwɔn ˈö mɛn ˗bha ˈwo˗ ꞊blɛɛ. ˗Yö ˗kë mɛn ꞊vadhɛ ˈgü ꞊dhɛ pë ˗nu ˈwo bhë ˗an kë ˗sü ˈyaa ˈyaa˗, ˈˈkɛɛ ˈyaa ˈˈdhʋ̈. ˗An ˗kë ˗sü ˗yö ˈyaa˗ ꞊dedewo. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ Biblö ˗ya ˗zɔn ꞊dhɛ ˗dɛdë waa ˗zuu yaa ˗nu ˗wo yökë wo ˈkwëë˗. Këwɔn ˗nu 16:16-18 ˗yö “ˈˈyina” ɛɛnˈˈ ˗zuu yaa, ˈö dhebɔnën do ˈbha ˗kë “˗dɛdhe ˈka”, ˗ya ˗wɔn ˗blɛɛ. ˈDhɛ ˈö bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ˗zuu yaa kë dhebɔnën bhë˗ ˈgü, ˈyö˗ dhebɔnën ö kwa˗ ˗dɛbɔsü ˗zü.

12. (a) ˗Mën ˈö ˗kë ˈwɔn ˗blɛɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗an ˗dhɛ ˗sü ˈdhö ˈyaa˗? (b) ˗Mën ˈö ˗kë ˈö ˗Zlan ˗dhɔkëmɛn ˗nu ˈwaa wo ˗kɔ ˗da ˗zuu yaa ˗nu ˗bha wɔkɔ ˗nu ˈgü toŋtoŋdhö?

12 ˗Zuu yaa ˗nu ˗wo ˗bɔ ˈˈkpënŋ˗ ˈˈwɛɛ ˗nu ˗ta kö ˈwo mɛnbhɩɩdhe ˗nu kë wo ˗bha ꞊dhuëŋ ˗nu ˈka. ˗Wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˗yö kë kwa ˈgü ꞊dhɛ kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˈwɔn ꞊blɛɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗an ˗dhɛ. ˗Wa ˈˈpiʋ̈ ˈzü kö ˗yö kë kwa ˈgü ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗wo mü ˗dhɛ ˈbha ˈgü, ˈö ˈwo ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈwo ˈwɔn ꞊blɛɛ kwa ˗dhɛ ɛɛnˈˈ ˈö ˈwo ˈwɔn ˗wɔ kwa ˗ta. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ ꞊dhɛ mɛn ˈbha ˈö˗ ˈˈtɔŋdë ɛɛnˈˈ ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗yö ga, ˗yö ˗mɔɔn ˗a ˗bha ˈö dho ˗dɛdë ˈö˗ pö ö ˗de ˗dhɛ ꞊dhɛ ö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwɔn ꞊blɛɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗an ˗dhɛ ˗a ˈˈpiʋ̈. ˗A ˗dɛdë ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö pë ˗tiaandhö ˈbha ˈö ˗gban ˈmɛn ga bhë ˗a ˈˈtɔŋdë ɛɛnˈˈ ˗a ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗bha ˈö˗ pö. Ɛɛnˈˈ ˗yö ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈzü ˈö ˈwɔn ꞊blɛɛ ꞊dhɛ ˈmɛn ga bhë ˗a ˈdhö. (1 Samuel 28:3-19) Ga ꞊ya bhɔ ˈwɔn ˗nu ˈwo ˗an ˗kë, ˗an ꞊vadhɛ ˗gban ˗sü ˈka ˈzü ˗zoyödhe ˈö ˗kë ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗wo mü ˗dhɛ ˈbha ˈgü bhë˗ ˗ta. Wɔkɔ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˈbhaa ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ ˈˈwo kuunˈˈ ˗bho ˈˈkpan ˈˈdhiʋ̈ ˗sü, ga ˈˈsaa˗ ˈˈkpii˗ kë ˗sü, ˈˈsaa˗ ˗bho mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˗an ˈˈdhiʋ̈ ˗sü, ꞊gɛɛnbhosü waa ga ˗wɔɲaankësü ˗nu. Kö Kletiɛn ˗nu ˗wo ˈˈkan wɔkɔ ˗nu ˈwo ˈˈdhʋ̈ ˗an ˗bha, ˗an ˗bha ˈkɔdhigümɛn ˗nu ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ˈwo ˗an ˗dhiaŋ yaa zë, ˈwo ˗we ˗an ˗dhɛ, ɛɛnˈˈ ˈwo wo ˗kɔ bho ˗an ˗bha ˈwɔn ˈˈpɛpɛ ꞊gban ˈgü. ˈˈKɛɛ Kletiɛn ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ˈwaa mü ˗dhɛ ˈbha ˈgü. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗an ˗dhɛ, ɛɛnˈˈ ˈwaa ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo pë yaa kë kwa ˈka. (Psaume 115:17) Ü ˗zo kë ü ˗de ˈˈpiʋ̈. ˈBha ˗dho ˈwɔn ˗blɛɛ mɛn ˗nu ˈö ꞊wa ga ɛɛnˈˈ ˗zuu yaa ˗nu ˗dhɛ ˗sü ˈgüdan ɛɛnˈˈ ˈbha ˗dho ü ˗kɔ ˗da ˗zuu yaa ˗nu ˗bha wɔkɔ ˗nu ˈgü.​—Deutéronome 18:10, 11 ˗wo pö; Isaïe 8:19.

13. Mɛn ꞊va ˈwo kun ˈˈsuʋ̈ ˗ni ˗zuu yaa ˗nu ˗gɔ ˗be, ˗mën ˈö ꞊waa˗ kë?

13 ˗Zuu yaa ˗nu ˗wo ˈˈkpënŋ˗ ˗kë mɛn ˗nu ˗gɔ, ˈˈkɛɛ ˗wo ˈˈsuʋ̈ ˗da mɛn ˈgü ˈpö. ꞊Dɛɛ, Sɔtraan waa˗ ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗wa ˈwɔn ˗dɔ ꞊dhɛ ‘ˈˈtʋ̈ng ˈwo˗ ˗ya ˗an ˗gɔ ˈyaa ˈgbɛ ˈzü’ kö ˗Zlan ˗yö ˗an bho ˈˈkpɔnŋ ꞊taa. ˗A ˗wɔn ˈgü, ˗an zuʋ̈ˈˈ ꞊ya kë ˈˈdhiʋ̈˗ ꞊ya ʒiö ˗a ˈka ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗ta. (˗Dhɛkpaɔ dhiaˈˈ ˈsëëdhɛ 12:12, 17) ˈˈKɛɛ mɛn ˈˈgblü ꞊va ˈwo kun ˈˈsuʋ̈ ˗ni ˗zuu yaa ˗nu ˗gɔ ˗be, ˈwaa ˈˈsuʋ̈ ˗an ˗gɔ ˈzüdho. ˗Wo ˗go ˗suʋ̈ ˗an ˗gɔ ˗sü ˈˈgan ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

˗GBAN ˗ZUU YAA ˗NU ˗GƆ, KÖ ˈÜ ˈGO ˗AN ˗GƆ ˈˈGAN ˈGÜ

14. Kwa ˗dho ˈgo ˗zuu yaa ˗nu ˗gɔ ˈˈgan ˈgü ꞊dhɛ Kletiɛn ˗blɛɛsü ˗nu ˈwo kun ꞊kwɛŋzü ˗an ˈdhö ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

14 ˗Kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˗gban ˗a ˈka ˗zuu yaa ˗nu ˗gɔ waa ˗kɔ ˈö ˈkwa ˗dho ˈgo ˗suʋ̈ ˗an ˗gɔ ˗sü ˈˈgan ˈgü ˗a ˈka, Biblö ˗ya ˗zɔn kwa ˗dhɛ. ˗A ˈwɔnzuan ˈtɔ˗ ꞊dhɛ mɛn ˈbhaa ˗nu ˈwo kun Efɛzö ˗pö ˈgü, ˗wo ˗kun ˈwɔn blɛɛˈˈ ˗ni ˈgü ˗zuu yaa ˗nu ˗dhɛ ˈˈdhiʋ̈ ˗be ˈyö ˈwo ꞊kun kë ˗ni Kletiɛn ˈka. ˗Wo ˗go ˈˈgan bhë˗ ˈgü ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Biblö ˗ya ˗pö: “ˈYö ˈmɛ ˈwo gun ˈˈzʋʋdhɛ këmɛ ˗nu ˈka ˗nu wo, ˗a mɛgbɛdhɛ ˈwo nu ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu ˈwo gun ˈˈzʋʋdhɛ kë sië˗ ˗bha bha˗ ˈka, ˈyö ˈwo˗ ˗nu ˗gʋ̈ mɛ ꞊gban ˈˈyan ˈˈdhiʋ̈.” (Këwɔn ˗nu 19:19) ˈDhɛ ˈö ˗kë ꞊dhɛ ˗yö ˗kun ˗an ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈwo kë Kletiɛn ˈka bhë, ˗wo wo ˗bha ˈˈzʋʋdhɛ kë˗ ˗bha ˈsëëdhɛ ꞊gban ˗gʋ̈. ˈWɔn do bhë ˗yö ˗së kö ˗yö kë ˈpö ꞊dɛɛ. Mɛn ˈˈoo ˗mɛn ˈö˗ ˈˈpiʋ̈ ꞊dhɛ ˈö Zoova ˗dhɔkë, ˗a dua ˗mü kö ˗yö ˈˈkan ˗zuu yaa ˗nu ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˗bha. ˗A ꞊kwɛɛ˗ ˗nu ˈbhaa ˈtɔ˗ kliiga ˗nu, ˗yökɔŋpë ˗nu, ˈbiaa˗ ˈˈyoo kpö ˗nu, dü ˈˈtan ˗nu, ˈˈzʋʋ ꞊kwɛɛpë ˗nu, ˈˈgblan ˈˈbhee ˗nu, ꞊geebɔga ˗nu waa ꞊biëëga ˗nu. Pë ˗nu ˈwo bhë ˗wo ˗zuu yaa ˗nu ˗bha ˈˈpiigbɩɩdhɛ ˗zɔn ꞊dhɛ ˈwɔn ˗së ˈdhö. ˗A pë ˗nu ˈwo bhë ˗an ˈbhaa ˗nu ˈnën ˈwo ˗tɔ ˈpë mɛn ˗nu ˗wa ˗da wo ˗bha kö ˈwo wo ˗de ˗takɔɔˈˈ ˗a ˈka dü ˗gɔ.—1 Kodhɛngtö 10:21.

15. ˗Mën ˈbha ˈö kwa ˗bhawɔn ˈdhö˗ kë ˗sü ˗bha kö ˈkwa ˗gban Sɔtraan waa ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗an ˗gɔ?

15 ˈDhɛ Efɛzö ˗mɛn ˗nu wo ˗bha ˈˈzʋʋdhɛ ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu ˗gʋ̈, ˈö ˗kwɛ ꞊va ˗ʒiö, bɔmɛn Pɔdhö ˗yö ˈsëëdhɛ ˗bɔ ˗an ˗dhɛ ˈö˗ pö ˗wo ꞊kun “˗gblügɔɔn” ˈö ˈwo ko zë ‘ˈˈyina yaa [ɛɛnˈˈ ˗zuu yaa ˗nu ˗bha ˈpiigbɩɩdhɛ ˗nu]’ ˈka. (Efɛzö 6:12) ˈKö ˗kë ꞊dhɛ ꞊wa wo ˗bha ˈsëëdhɛ ˗be ˗nu ˈˈgʋ̈ ˈsaadhö, ˗zuu yaa ˗nu ˗wa ˈˈslö ˗mɛɛn kö ˈwo pë yaa kë ˗an ˈka. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, ˗mën ˈbha ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö ꞊kun˗ ˗bha? Pɔdhö ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: ‘˗Zʋ ˗yö ˗Zlan ˗dhɛ ˗sü ꞊në ˗yö kë ka ˗gɔ ˈˈtʋ̈ng ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü. Yö ꞊në ˗yö kë ka ˗gɔ ꞊dhɛ dhɛga ˈö ˗kë ˈˈsɔdha ˗nu ˗gɔ bha˗ ˈdhö. Kë ˈˈdhʋ̈ kö Sɔtraan ˗bha ꞊saaga ˗nu ˈö pɛng ˈdhö˗ ˈˈdhiʋ̈ ˈö dho˗ ˗zuö ka ˗bha bha ˗yö ˈto yö ꞊në˗ ˗bha kö ˈya ˈdho zun ka ˗bha.’ (Efɛzö 6:16) ˗Kɔ do ˈö dhɛga ˗yö ˈˈsɔla ˈö ˗gblü ˗gɔn ˗ni ˈgü ˗a ˗takpa ˗a ˈka bhë, kwa ˗bha ˗zoyödhe ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö kwa ˗takpa ˗a ˈka ˈpö. Kö ˗zoyödhe ꞊dede ˗yö kë kwa ˗gɔ ꞊dhɛ Zoova ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈö ö ˗kɔ kpa kwa ˗ta, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gban Sɔtraan waa ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗an ˗gɔ.—Matiö 17:20.

16. Kwa ˗dho kwa ˗bha ˗zo ˗yö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ?

16 Kwa ˗dho kwa ˗bha ˗zo ˗yö Zoova ˗dhɛ ˗sü ˗gɛn ˗gban ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? Kwa ˗bhawɔn ˗yö Biblö ˗wo pö ˗sü ˗bha ˗dhɛkpaɔyi ˈˈpɛpɛ ˈka. ꞊Ya ˈgo mü ˈzü, ˗kwa ˗tën Zoova ˈgü ˗sü draanˈˈ kö ˗yö ö ˗kɔ ˈkpa kwa ˗ta. Kö ˈkwa kwa ˗zo yö Zoova ˗dhɛ ꞊dedewo, Sɔtraan waa˗ ˗bha ˗zuu yaa ˗nu wo ˈti ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha kö ˗wo pë ˈbha kë kwa ˈka.—1 Zan 5:5.

17. ˗Mën ˈwɛɛ ˈbha ˈö ˈkwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa˗ kë kö Zoova ö ˗kɔ kpa kwa ˗ta ˗zuu yaa ˗nu ˗gɔ?

17 ˗Mën ˈˈwɛɛ ˈbha ˈö Kletiɛn ˗nu ˈwo kun Efɛzö ˈö ˗an ˗bhawɔn ˈdhö kun ˗a kë ˗sü ˗bha? ˈˈKwipö ˈwo kun ˗a ˈgü bhë, ˗yö ˗kun dü ˗pö ˈka. ˗A ˗wɔn ˈgü, Pɔdhö ˗ya ˗pö ˗an ˗dhɛ: ‘˗Ka ˗bhɛa ˗Zlan ˗dhɛ [...] ˈˈtʋ̈ng ꞊gban ˈˈpɛpɛ ˈgü.’ (Efɛzö 6:18) ˗An ˗bhawɔn ˗yö ˗kun ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ ˗sü ˈö ˈˈtʋ̈ŋ ꞊gban ˈka˗ ˗bha, kö ˗yö ö ˗kɔ ˈkpa ˗an ˗ta. Kwa ˗de ˈpö ꞊wɛ? Kwa ˗de ˈpö kwa ˈˈkpɔnŋtaadhɛ ˈö pa ˗sü ˈka dü ˈka ˗a ˈgü. ˈDhɛ ˈö ˈˈdhʋ̈, kwa ˗de ˈpö kwa ˗bhawɔn ˗yö ˗bhɛɛ Zoova ˗dhɛ ˗sü kö ˗yö ö ˗kɔ ˈkpa kwa ˗ta ˗a ˗bha. ˗Kwaa ˈtɔ pö kwa ˗bha bhɛɛwo ˈgü. (Proverbes 18:10 ˗wo pö.) Kö ˈkwa bhɛɛˈˈ Zoova ˗dhɛ kpɛawo kö ˗yö kwa bho Sɔtraan ˗gɔ ˈˈgan ˈgü, ˗yö ˗dho ö ˈˈtʋ ˈto kwa ˗wo ˗bha.—Psaume 145:19; Matiö 6:13.

18, 19. (a) ˗Gblü ˈö kwaa Sɔtraan waa˗ ö ˗bha ˗zuu yaa ˗nu kwa ꞊zinŋ ˈgü bhë, ˗yö ˗dho dhi kwa ˗gɔ ˗kɔ ˗kë ꞊dhɛ? (b) Dhɛɛˈˈ ˗mɛɛn ˈö ˈkwa ˗dho ˗a ˗yɔ ꞊slɔɔ˗ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˈkwa ˗dho yö˗ ˗bha bhë ˗a ˈgü?

18 Kö ˈkwa ˈˈkan ˗zuu yaa ˗nu ˗bha ꞊kwɛɛ˗ ˈˈpɛpɛ ˗bha, kö ˈkwa ˈtën Zoova ˈgü kö ˗yö ö ˗kɔ kpa kwa ˗ta, kwa ˗dho ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa ˗gban Sɔtraan waa ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗an ˗gɔ. Kwa dua ˈyaa ˗mü kö ˈkwa ˈˈsuʋ̈ ˗an ˗gɔ. (Zakö 4:7, 8 ˗wo pö.) Zoova ˈˈpii ˗yö ˈˈgbɩɩ˗ ˈö ˗ʒiö ˗a ˈka ˗zuu yaa ˗nu ˗ta. ˗Yö ˈwɔn ˗bho ˗an ˈgü Noe ˗bha ˈˈtʋ̈ŋ ˈgü. ˗Yö ˗dho ˗an ˈgüshiʋ̈ ˗dhɛkpaɔ dhiʋ̈ˈˈ ˈgü. (Zudö 6) Ü ˗zo ˗yö ˗bo ꞊dhɛ ˈkwaa do ˗gblü ˈö bhë ˗a gɔn ˗sü ˈgü. Zoova ˗yö ˗bɔ ö ˗bha ˈˈkiö ˗nu ˗ta ˈö ö ˗kɔ kpa kwa ˗ta. (2 Rois 6:15-17) Kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa kwa ˗zo yö ꞊dhɛ Zoova ˗bha ˗takundhe ˈsaa˗ ˈgü, kwa ꞊mɔɔn˗ ˗bha ˈkwa to ˗a ˈˈgbɩɩ˗ ˈka Sɔtraan waa ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˗ta.​—1 Piɛdhö 5:6, 7; 2 Piɛdhö 2:9.

19 ˗Mën ˈö ˗kë ˈkwa dɔ ˗ni ˈö ˗Zlan yö ˈti Sɔtraan waa ˗bha ˗zuu yaa ˗nu ˈgüshiʋ̈ ꞊köŋ ˈˈkɛɛ kö ˗wo mɛnbhɩɩdhe ˗nu ˗wëëkëwo ˗ni ˈgü ꞊gbɔɔnsü? Dhɛɛˈˈ ˈö bhë kwa ˗dho ˗a ˗yɔ ꞊slɔɔ˗ ˈwɔn ˗gɔ ˈö ˈkwa ˗dho yö˗ ˗bha bhë ˗a ˈgü.