1. Bezẹle nọn da khẹke nin mhan luẹ ẹmhọn ene ẹhi?

JEHOVA guanọ nin mhan lẹn azagba-uwa nọnsọle. Ẹhi deba bhi ẹwẹ ene ribhi azagba-uwa nọnsi Jehova. Baibo tie ele imọn nesi Osẹnobulua. (Job 38:7) Iwẹnna nela ene ẹhi lu? Be ele ka rẹ rẹkpa ẹbho yẹ bhi ẹghe nọn gbera? Ele dẹ be sabọ rẹkpa mhan ẹlẹnan?​—Fẹ Ebi A Gbẹn Ba Ọle nọnzi 8 ghe.

2. Ejela ene ẹhi na vae? Eka ẹhi Jehova manlẹn?

² Ọkhẹke nin mhan lẹn eji ene ẹhi na vae. Colossians 1:16 ji mhan lẹn ghe, ẹghe nin Jehova rẹ man iJesu fo, ọle da na bhi obọ iJesu man emhin nekẹle rebhe ne ribhi otọ bi okhun.’ Ene ẹhi yẹ deba bhi ene emhin nekẹle rebhe nan manlẹn. Eka ẹhi Jehova manlẹn? Baibo yọle ghe, ẹhi ne ribhi okhun bun sẹbhi ẹbo bhi ijianlẹn iyisẹn ne bunbun.​—Psalm 103:20; Revelation 5:11.

3. Be iJob 38:​4-7 taman mhan rẹji ene ẹhi?

³ Baibo yẹ ji mhan lẹn ghe, ene ẹhi Jehova ka man ọkuẹsẹ ọle man ọne otọ nan bi emhin rebhe ne ribhọ. Be ọ dia ene ẹhi yẹ bhi egbe, ẹghe nin ele rẹ daghe ọne otọ nan? Ebe nọnsi Job ji mhan lẹn ghe, ele da wo ha ghọnghọn. Azagba-uwa ne kugbe ha ga iJehova, ọle ene ẹhi khin.​—Job 38:​4-7.

4. Be imhan rẹ lẹn yẹ ghe, ẹmhọn eria rẹtẹ ene ẹhi?

⁴ Rẹ na bhi otọ ha vade, ọle ẹmhọn eria, bi ebi iho nọnsi Jehova ha rẹ munsẹ yẹ bhi ọne otọ nan rẹ rẹtẹ ene ẹhi. (Proverbs 8:​30, 31; 1 Peter 1:​11, 12) Edandan iribhọ ghe, ọ dẹ wo ba ele bhi egbe ẹghe nin Adam bi Eve rẹ sọtẹ bhi obọ iJehova. Ọ yẹ wo manman ba ele bhi egbe ẹlẹnan rẹ daghe ẹbho ne bunbun lu emhin ne iyẹẹ iJehova. Ọkpakinọn, ọria ha fidenọ  yẹ bu Osẹnobulua re, ene ẹhi ki ha ghọnghọn. (Luke 15:10) Ẹmhọn ẹbho ne ga Osẹnobulua yẹ wo rẹtẹ ele. Jehova noo ene ẹhi rẹ ha rẹkpa eguọmhandia nesọle bhi ọne otọ nan. Ọle yẹ noo ele rẹ ha gbega ele. (Hebrews 1:​7, 14) Bha ji mhan fẹ ijiẹmhin eso ghe.

5. Be ene ẹhi rẹ rẹkpa eguọmhandia nesi Osẹnobulua yẹ bhi ẹghe ẹdẹlẹ?

⁵ Jehova da noo ẹhi eva rẹ rẹkpa iLot bi azagba-uwa  nọnsọle rẹ nẹ sibhi agbaẹbho ọsi Sodom bi Gomorrah re, ọle kuẹ dunmhun ene agbaẹbho a. (Genesis 19:​15,16) Ikpe ne bunbun ki gbera, a da mun Daniel nin akhasẹ fi ọbhi uhio nin oduma ne bunbun ye. Ọkpakinọn, emhin soso bha lu ọle ranmhude, “Osẹnobulua da je ẹhi nọnsọle rẹ gue unun ọsi ene oduma.” (Daniel 6:22) Akizẹbue, a da yẹ mun iPeter nin odibo fi ọbhi ighan. Ọkpakinọn, Jehova da yẹ ji ẹhi nọnsọle rẹ fan ọlẹn fia bhi ighan. (Acts 12:​6-11) Ene ẹhi wo yẹ rẹkpa iJesu ẹghe nin ọle rẹ ha ribhi ọne otọ nan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹghe nin Jesu rẹ mianmẹn fo, “ene ẹhi da ha gaga ọle.” (Mark 1:13) Ọkuẹsẹ a gbe iJesu a, ẹhi ọkpa da dọ “ze ọle udu.”​—Luke 22:43.

6. (a) Be imhan rẹ lẹn yẹ ghe, ẹhi rẹkpa eguọmhandia nesi Osẹnobulua ẹlẹnan? (b) Inọnta kẹkẹ nela mhan ha re ewanniẹn ọi?

⁶ Ẹlẹnan nian, ene ẹhi iyẹ zegbere nin mhan miẹn. Ọkpakinọn, Osẹnobulua sẹyẹ noo ele rẹ rẹkpa eguọmhandia nesọle. Baibo yọle: “Ẹhi nọnsi Jehova gbega ene mun ofẹn ọlẹn. Ọle yẹ hinmhin ele.” (Psalm 34:7) Bezẹle nọn da khẹke nan gbega mhan? Ranmhude, mhan mhọn eghian ne bunbun ne manman mhọn ahu, ne guanọ ne kuan mhan. He bhọ ele khin? Ji ele na vae? Be ele rẹ guanọ nin ele kuan mhan yẹ? Mhan kuẹ re ewanniẹn ọbhi ene inọnta nan, bha ji mhan ka zilo nyan emhin nọn sunu bhi ẹghe nan rẹ wo la man Adam bi Eve fo.

7. Be Esu sẹ sabọ hiẹ ẹbho sẹ yẹ?

⁷ Mhan ka luẹ bhi uhọnmhọn-ọta nọnzi 3 ghe, ẹhi ọkpa da sọtẹ bhi obọ iJehova. Ọle da ha guanọ nin ọle ha gbẹloghe. Ọne ẹhi nan, ọle a tiọle Ojuu la Esu. (Revelation 12:9) Esu da yẹ ha guanọ nin eria sọtẹ bhi obọ Osẹnobulua. Ọle da hiẹ Eve. Rẹ na bhi ọne ẹghenin ha vade, ọle Esu rẹ ha hiẹ ẹbho. Ọkpakinọn, ọle bha sabọ hiẹ eria bii Abel, Enoch, bi Noah​—Hebrews 11:​4, 5, 7. 

8. (a) Be ẹhi eso rẹ kiẹn ẹlinmhin ebe yẹ? (b) Be ene ẹlinmhin ebe ki lu yẹ bhi ẹghe nin ọne okpamẹn rẹ munhẹn?

 ⁸ Bhi ẹghe nin Noah rẹ ha nyẹnlẹn, ẹhi eso da sọtẹ bhi obọ iJehova. Ele da sibhi okhun re vae bhi ọne otọ nan dọ ha nyẹnlẹn bii eria. Bezẹle? Baibo taman mhan ghe, ranmhude ele guanọ nin ele ne ikhuo bhi amhẹn. (Tie Genesis 6:2.) Ọkpakinọn, ọ bha khẹke nin ele lu iriọ. (Jude 6) Beji ene ẹhi nan rẹ ha lu emhin ebe, iriọ eria ne bunbun bhi ọne ẹghe nin yẹ rẹ ha lu emhin ebe ne bunbun. Ranmhude ọnan, Jehova da re okpamẹn rẹ fuẹn ẹbho ne imhẹn an. Ọkpakinọn, Jehova da hinmhin eria ne ga ọle nọnsẹn. (Genesis 7:​17, 23) Ranmhude ene ẹhi ne imhẹn bha ho nin ọne okpamẹn fuẹn ele a, ele da fikie ha khian okhun. Baibo da tie ene ẹhi nan, ene ẹlinmhin ebe. Ele da zẹ nin ele rẹ deba Esu sọtẹ bhi obọ iJehova. Bhiriọ, Ojuu da dọ kiẹn ọnọn ki ha gbẹloghe ele.​—Matthew 9:34.

9. (a) Be sunu ji ene ẹlinmhin ebe ẹghe nin ele ki rẹ fikie ha khian okhun? (b) Be imhan ha ki zilo nyan nian?

⁹ Ranmhude ene ẹhi nan sọtẹ bhi obọ iJehova, Ọle bha yẹ ji ele da deba azagba-uwa nọnsọle bhi okhun. (2 Peter 2:4) Ene ẹhi nan iyẹ sabọ kiẹn eria, ọkpakinọn, ele sẹyẹ ha “hiẹ ọne agbọn nan rebhe.” (Revelation 12:9; 1 John 5:19) Bha ji mhan fẹ ebi ele rẹ sabọ ha hiẹ eria ne bunbun yẹ.​—Tie 2 Corinthians 2:11.

10. Be ene ẹlinmhin ebe rẹ hiẹ ẹbho yẹ?

¹⁰ Uwedẹ ne bunbun ene ẹlinmhin ebe rẹ hiẹ ẹbho ẹlẹnan. Ẹbho sabọ tobele ne ene ẹlinmhin ebe muobọ. Eso yo isi ọbo bi eria ne yọle ghe, ele mhọn ọne ahu nin ele rẹ lẹn emhin nin ọria ọkhọnkhan ida sabọ lẹn. A ha ne ene ẹlinmhin ebe ha muobọ, ọnin a tiọle ikpẹbo. Baibo gbuhi nin mhan ghe, nin mhan hẹi ne obọ ọbhi emhin nọn ha sabọ rẹ mhan sikẹ ene ẹlinmhin ebe. (Galatians 5:​19-21)  Bezẹle? Ranmhude, beji ohuẹ rẹ re ufi rẹ mun elanmhẹn, iriọ ene ẹlinmhin ebe rẹ guanọ nin ele re ilọnmhọn ikpẹbo mun mhan.​—Fẹ Ebi A Gbẹn Ba Ọle nọnzi 26 ghe.

11. Bezẹle nin ẹbho da bọ yẹ fi oguega? Bezẹle nin mhan ha da nẹ bhọ?

¹¹ Uwedẹ ọkpa nin ẹbho rẹ de ọbhi ufi ọsi ene ẹlinmhin ebe hi, ele ki ha bọ yẹ fi oguẹga. Ranmhude ele ho nin ele noo ahu nọn iyi ọsi abọ-abọ rẹ guanọ otọ emhin nin ọria bha lẹn, la emhin ne ha sunu bhi ẹghe odalo, ele ki ha bọ yẹ fi oguẹga. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹbho eso ghe ahiẹnhiẹn, la atatabọ ọsi ọria, la ẹlo ọsi ọria rẹ taman ọlẹn emhin ne ha sunu bhi iẹnlẹn nọnsọle. Ẹbho ne bunbun riale ghe, okhẹnan iribhi ene emhin nan soso, sokpan, ohoghe ọnan khin. Udede okhẹnan ribhọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, Baibo ji mhan lẹn ghe, ene ẹlinmhin ebe bi eria ne taman ẹbho ebi ẹghe odalo nọnsele ha diayẹ koko wẹnna kugbe. Acts 16:​16-18 tẹmhọn obhokhan ọmanmhẹn ọkpa nin ẹlinmhin ebe re ahu nan rẹ ha taman ẹbho ebi iẹnlẹn nọnsele ha diayẹ. Ẹghe nin Paul ki rẹ khu ọne ẹlinmhin ebe sibhi egbe ọsi ọne ọmanmhẹn re, ọle bha yẹ sabọ ha tẹmhọn emhin ne ha sunu bhi ẹghe odalo man ẹbho.

12. (a) Bezẹle nọn ida mhẹn nan rẹ ha guanọ nan nin ẹbho ne yu talọ? (b) Bezẹle nin eguọmhandia nesi Osẹnobulua ida ne obọ ọbhi emhin kẹkẹ ne rẹtẹ ene ẹlinmhin ebe?

¹² Ene ẹlinmhin ebe yẹ noo uwedẹ ọbhebhe rẹ hiẹ ẹbho. Ele ki ha dọnmhegbe nin ele rẹ re imhan rẹọbhọ ghe, mhan dẹ sabọ nin ene yu talọ. Ele ki yẹ ha guanọ nin mhan rẹọbhọ ghe, ene yu nyẹnlẹn bhi ije ebhebhe, ghe ele dẹ sabọ ne mhan talọ; ele dẹ yẹ sabọ ha kpokpo mhan. Bhi ọsi ijiẹmhin, ọria nin ọmọẹ ọle la obhio ọle yu sabọ rẹ ha khian isi ọbo. Ọne ọbo sabọ rẹ ta emhin eso reji ọne ọria nọn yu man ọlẹn. Ọne ọbo sabọ rẹ mun urulu ọsi ọne ọria nọn yu rẹ ha talọ. (1 Samuel 28:​3-19) Ranmhude ẹbho ne bunbun rẹọbhọ ghe, ọria nọn yu sẹyẹ nyẹnlẹn bhi ije ebhebhe, ọle  zẹle nin ele da lu emhin kẹkẹ nin ele lu sade ọria yu. Emhin bọsi iganẹdẹ, itodede, itolinmhin, urọnmhin, manman nọn ọsi okhuo nin ọdọ ọle yu. Ahamiẹn iKristiẹn ọsaje bha deba ẹbho lu ene emhin nan, azagba-uwa nọnsele, la idunmhun nin ele da ha nyẹnlẹn sabọ rẹ ha zuọzuọ ele. Ele sabọ ha re unun gbe ele, la, ele iyẹ da ha deba ele muobọ. Ọkpakinọn, Kristiẹn ọsaje lẹnmhin ghe, ene yu iyẹ nyẹnlẹn bhi ije ebhebhe. Ele ida sabọ ne mhan talọ; ele bhọ ida sabọ lu mhan emhin soso. (Psalm 115:17) Bhiriọ, hẹi dọ ha guanọ nin uwẹ ne eria ne yu talọ, la ne obọ ọbhi emhin nan lu bhi agbaẹbho nọnsẹbha ne rẹtẹ ene ẹlinmhin ebe.​—Tie Deuteronomy 18:​10, 11; Isaiah 8:19.

13. Be ẹbho ne bunbun ne rẹ ha mun ofẹn ene ẹlinmhin ebe sabọ lu?

¹³ Ọ iyi nan rẹ ha hiẹ ẹbho ọkpa ene ẹlinmhin ebe lu, ele yẹ re ofẹn mun ẹbho. Ẹlẹnan nian, Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle lẹn ghe, obhi ẹghe khere ele ki mhọnlẹn ọkuẹsẹ Osẹnobulua fuẹn ele a. Ọnan zẹle nin ẹkẹ da manman ha khọ ele. Ọnan yẹ zẹ nin ele da manman ha gbe ugbele. (Revelation 12:​12, 17) Ẹbho ne bunbun ne rẹ ha mun ofẹn ene ẹlinmhin ebe khẹ iyẹ mun ofẹn ele nian. Be rẹkpa ele rẹ sabọ lu ọnan?

14. Beji Kristiẹn bhi ore nin ọhẹnhẹn lu, emhin nela mhan ha lu nin mhan da sabọ rẹban ene ẹlinmhin ebe?

¹⁴ Baibo taman mhan ebi mhan ha rẹ sabọ khọn ene ẹlinmhin ebe yẹ, bi ebi mhan ha rẹ sabọ miẹn yẹ ghe, mhan bha ha deba ele muobọ. Bhi ọsi ijiẹmhin, ẹbho eso ne ha ribhi Ephesus ka rẹ ha ne ene ẹlinmhin ebe muobọ ọkuẹsẹ ele dọ ha yi iKristiẹn. Be ele rẹ sabọ khọn ọnan yẹ? Baibo yọle ghe, “ẹbho ne bunbun ne lu ilọnmhọn idunan da koko ebe nesele nin ele rẹ zẹ idunan kugbe yẹ tuẹ ele a bhi isira ẹbho rebhe.” (Acts 19:19) Ranmhude ele guanọ nin ele ha yi  Kristiẹn, ele da tuẹ ebe idunan nọnsele a. Iriọ ọ yẹ khẹke nin mhan lu ẹlẹnan. Ọkhẹke nin ẹbho ne guanọ nin ele ga iJehova dunmhun emhin ne rẹtẹ ene ẹlinmhin ebe a. Eso bhi ene emhin nan sabọ rẹ ha yi ebe nan rẹ lu ilọnmhọn ikpẹbo, oguẹga bi emhin kẹkẹ nin ẹbho rẹ bọ, ividio, illo, igemu kẹkẹ, ebe nan ne toma bhi egbe-uwa la emhin ne dia iriọ, ne ha sabọ re ilọnmhọn idunan bi ẹmhọn ene elinmhin ebe ha ti ẹbho bhọ. Emhin bọsi ikhunmhun nin ẹbho vin ọbhi egbe, la emhin eso nin ẹbho ne ọbhi egbe rẹ gbega egbe yẹ deba bhi ene emhin nan.​—1 Corinthians 10:21.

15. Emhin ọbhebhe nela ọkhẹke nin mhan lu, nin mhan da sabọ ne Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle dan?

¹⁵ Ikpe eso ki gbera nin ẹbho ne ribhi Ephesus dunmhun emhin nesele nin ele rẹ zẹ idunan an, Paul nin odibo da yọle ghe “odan” bi okhọnlẹn ele sẹyẹ ye rẹji ene “ẹlinmhin ne imhẹn ne ribhi ije khua okhun kẹkẹ.” (Ephesians 6:12) Bhi ọsi ẹmhọanta, arẹmiẹn ele tuẹ ebe nesele a, ene ẹlinmhin ebe da sẹyẹ ha ne ele dan. Emhin ọbhebhe nela ọkhẹke nin ele lu? Paul nin odibo da taman ele yọle: “Bha mun ugue nọn khua ọsi urẹọbhọ mhọnlẹn. Ọle bha ha rẹ sabọ da ifẹnmhẹn eranlẹn nesi ọnọn imhẹn kie.” (Ephesians 6:16) Beji ugue rẹ gbega ọyokhọnlẹn, iriọ urẹọbhọ nọnsẹmhan ha yẹ rẹ gbega mhan. Mhan ha re ọkhọle mhan rebhe rẹọbhọ ghe, Jehova dẹ gbega mhan, ọle ọkpa mhan ha da sabọ ne Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle dan.​—Matthew 17:20.

16. Be imhan ha rẹ manman ziẹn urẹọbhọ nin mhan mhọn da iJehova yẹ?

¹⁶ Be imhan ha rẹ manman ziẹn urẹọbhọ nin mhan mhọn da iJehova yẹ? Ọkhẹke nin mhan ha tie iBaibo ẹdẹdẹ, yẹ mun udu nyan ọlẹn ghe, ọle dẹ gbega mhan. Mhan ha manman mun udu nyan iJehova, Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle ida sabọ kuan mhan.​—1 John 5:5.

17. Emhin ọbhebhe nela mhan ha rẹ sabọ gbega egbe mhan bhi obọ ene elinmhin ebe?

 ¹⁷ Emhin ọbhebhe nela ọkhẹke nin Kristiẹn ne ribhi Ephesus lu? Ranmhude agbaẹbho nin ẹbho da manman ha lu ilọnmhọn ikpẹbo ele da ha nyẹnlẹn, Paul da taman ele ghe, nin ele ha nan erọnmhọn ẹghe rebhe. (Ephesians 6:18) Ọkhẹke nin ele ha bhii Jehova ẹghe rebhe nin ọle ha gbega ele. Imhan kii? Agbọn nin ene ẹlinmhin ebe vuọnlẹn mhan da yẹ nyẹnlẹn ẹlẹnan. Bhiriọ, ọ yẹ khẹke nin mhan ha bhii Jehova nin ọle ha gbega mhan. Ọkhẹke nin mhan ha noo elin nọnsọle sade mhan nan erọnmhọn. (Tie Proverbs 18:10.) Ahamiẹn mhan bhii Jehova ẹghe rebhe nin ọle ha gbega mhan, Ọle ki wanniẹn erọnmhọn nọnsẹmhan.​—Psalm 145:19; Matthew 6:13.

18, 19. (a) Be imhan ha rẹ sabọ khọn Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle yẹ? (b) Inọnta nela mhan ha wanniẹn bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe?

¹⁸ Ahamiẹn mhan ne obọ sibhi emhin rebhe re ne ha re imhan sikẹ ene ẹlinmhin ebe, yẹ mun udu nyan iJehova ghe ọle dẹ gbega mhan, ọle ọkpa mhan ha da sabọ ne Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle dan. Ọ bha khẹke nin mhan ha mun ofẹn ele. (Tie James 4:​7, 8.) Jehova mhọn ahu nẹ ene ẹlinmhin ebe. Ọle ka re oya nin ele bhi ẹghe nọnsi Noah. Ọle dẹ yẹ gbe ele khuelo bhi ẹghe odalo. (Jude 6) Yere ghe, ọ iyi mhan ọkpa khọn ọne okhọn nan. Jehova noo ẹhi nesọle rẹ gbega mhan. (2 Kings 6:​15-17) Mhan mhọn ọne iruduba ghe, Jehova dẹ sabọ re ahu nọnsọle rẹkpa mhan rẹ khọn Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle.​—1 Peter 5:​6, 7; 2 Peter 2:9.

¹⁹ Beji a miẹn ghe Esu bi ẹlinmhin ebe nesọle wo manman ha si iloya ji ẹbho, bezẹle nin Osẹnobulua bha da sẹ gbe ele kuelo? Mhan dẹ miẹn ewanniẹn rẹji ọne inọnta nan bhi uhọnmhọn-ọta nọn ki sẹ ọle bhi egbe.