1. Nazi u watukasile kalamo?

YEHOWA eli “Kalaga [. . .] mulami.” (Yeremia 10:10) Eli Mubumbi weitu nu atukasile kalamo. Biblia byatenda bunee: “Wabumbile bintu binsania, nu ku kabamba ka kutunda kobe, ukinsa byabumbilwe nu biligo.” (Kulolesibwa 4:11) Ndi tukulama nti kubuno Yehowa atundile tube na kalamo. Kasi kalamo keli lukaso lusoga lwatukasile Kalaga.​—Sanzula Nimbo 36:9.

2. Ndi twatunda kuba na kalamo kasoga twatunganana kukita kikizi?

² Yehowa ekutukasa bitukwijanizya buno tulame, u kubula buno idia nu maze. (Misako 17:28) Ekutunda tube na kalamo kasoga. (Misako 14:15-17) Ndi twatunda kuba na kalamo kasoga twatunganana kwanza milembe zage.​—Isaya 48:17, 18.

3. Kikizi kyakitile Yehowa gitile Kaina muto wage Abeli?

³ Biblia byatwigisya buno kalamo keitu nu ka bango, keli ka mutali lwabusyo lwa Yehowa. Tukate musumo wa Kaina nkula wa Adamu nu Eva, ongide muto wage. Yehowa amusungwide buno asige bongwa buabezaga nabo. Tondo Kaina ntungwilide lusungu lwamukasile Yehowa. “Kaina ayukide Abeli muto wage, nu amwitile.” (Kulinga 4:3-8) Kaina asungizibwe na Yehowa ku bwiti bwage. (Kulinga 4:9-11) Bongwa nu lusombo bili bibé nunse: kubuno binakita muntu abasile kuba mutombo nu mwiti. Nu ndi muntu eli bubo ntenamona kalamo ka milyalya. (Sanzula 1 Yoana 3:15.) Buno tutananizye  Yehowa twatunganana kwijigisya kutunda bantu bansania.​—1 Yoana 3:11, 12.

4. Milembe 10 zatwigisya kikizi ku kabamba ka bukuti bwa kalamo?

⁴ Kusila kwa miaka niingi na gago, gakasile Yehowa Musa milembe 10, alosizye buno kalamo kekubezaga ka mutali ku meso mage. Zimozi gazisamba zabezaga: “Tamwite ungo.” (Kukokomezia mulembe 5:17) Geba muntu enitile munyage kwa kwitundila, atungananine nuwe kwitua.

5. Buni buli makengelo ma Kalaga ku kabamba ka kutikya ijeme?

⁵ Buni buli makengelo ma Yehowa ku kabamba ka kutikya ijeme? (Sanzula mukanda 28) Yehowa ekumonaga aba kalamo ka mwana uli mw’ijeme kuba ka mutali. Mulembe wakasile Yehowa akasa Baisraeli wabulaga buno, kungwa muntu alibula mukikulu wabezaga n’ijeme nu mwana akwila mu ijeme, gozo muntu atungananine kuitua. (Sanzula Kutuka 21:22, 23; Nimbo 127:3.) Bubo bwatwigisya buno kutikya ijeme kuli kubi.

6, 7. Buni butunalosya Yehowa buno tukumona kalamo keli ka mutali?

⁶ Buni butunalosya Yehowa buno tukumona kalamo keitu nu ka bango buno keli ka mutali? Kwa kutakita kinsania kinabeka mu nkuma kalamo keitu. Anga tatwatunganana kunwa kwanga aba ingo mété za kulebesya. Kunwa kwanga nu mété za kulebesya kukubigya lukita lwa kalamo nu kubasela aba kwita.

⁷ Yehowa u watukasile mubili nu kalamo. Kasi twatunganana kubikambya bulingilingi na ntundo zage. Twatunganana kuswagya mubili weitu. Kuteli kukita bubo nti twamoneke kuba nsese lwabusyo lwa meiso ma Yehowa. (Baroma 6:19; 12:1; 2 Bakorinto 7:1) Tatunakambela Yehowa watukasile kalamo, ndi tatukukamona kuba ka mutali. Bwikile bubibu buno muntu eilekanukye na  bumba bubi bwesagomia. Tondo ndi tukukita mpumba buno tubasile kukutya kalamo, Yehowa atukasye.

8. Twatungana kukita kikizi kwa kutabeka kalamo keitu aba ka bango mu nkuma?

⁸ Twijigisizye buno kalamo keli ka mutali. Nu twalemaninwa na Yehowa: izi buno tatunakita kyampi kinabeka mu nkuma kalamo keitu aba ka bango. Anga buno, tukubezaga bengelesi gatukwendya kaminyo, pikipiki, nkinga aba kingo kinkumbizya. Tatukukitaga meja mbé aba ma bwiti. (Nimbo 11:5) Nu tukukambya mpumba zeitu zinsania buno mazumba meitu tamelisye nkuma. Yehowa atendile buno ku Baisraeli: “Kungwa wobaka numba nto, bika mukolo kuzo.” Kubuni? Kubuno, ndi muntu akoloka ku numba ziteli na mukolo, Yehowa enamonine mwija numba buno u uli na katati.​—Kukokomezia mulembe 22:8.

9. Buni butwatunganana kulama na nyama?

⁹ Aba butukulama na nyama buli bwa mutali lwabusyo lwa Yehowa. Atubula buno tuniita nyama kwakuba idia buno tuzilye, aba ga zikutulisizya nkuma. (Kulinga 3:21; 9:3; Kutuka 21:28) Tondo tatwatunganana kukitila bubi banyama aba kubiita bulyabulya.​—Misumo 12:10.

10. Buni butwamenya buno kalamo keli mu mikila?

¹⁰ Mikila zili zasililila lwabusyo lwa Yehowa kubuno kalamo keli mu mikila. Yehowa abwide Kaina buno mu nkungu z’itile Abeli: “Mikila za muto wobe zikulila kundi kutuka mu kisi.” (Kulinga 4:10) Kalamo ka Abeli kabezaga mu mikila zage. Nu Yehowa asungide Kaina kubuno eitile Abeli muto wage. Kuzinda kwa mwiyalo mu nkungu za Noa, Yehowa akengelesizye lingo buno kalamo kekubezaga mu mikila. Abwide Noa nu kikanga kyage bunee:  “Namukasa misuna za binsania bikulama buno zibe idia lyeinyu. Tamulie nyama zikili na kalamo, u mikila zazo, muzo.” (Kulinga 1:29; 9:3, 4) (Sanzula mukanda 17) Yehowa akasile nyama kuba idia ku Noa nu kikanga kyage. Tondo abazugide kulya nyama na mikila zage kubuno kalamo keli mu mikila.

11. Mulembe mukizi wakasile Yehowa akasa Baisraeli ku kabamba ka mikila?

¹¹ Kuzinda kwa miaka 800 nagazugide Yehowa Noa kulya mikila, abwide lingo buno ku Baisraeli: “Muntu unsania wa Baisraeli aba wa bageni beli munkatini mweinyu, ndi akata nyama aba kazoni ka kulibwa, nti abasie mikila zako nu kuzikukila na mukungu.” Yehowa atalikile lingo bunee: “Tamulie mikila za kibumbwa kinsania.” (Balawi 17:13, 14) Yehowa ekutundaga buno bakambi bage bamone mikila zili za sililila. Benalide tugu misuna ta mikila. Gabeitaga nyama kwakuzilya, batungananine ku kukila mikila zage na mukungu kwa kuzisingya.

12. Bakristo bekumonaga mikila buni?

¹² Kuzinda kwa miaka kishembe na gakule Yesu, basengwa nu bakungu b’ikundamano lya ku Yerusalema bakundamanine. Batungananine kusombola milembe mikizi zinaanzile bakristo gesamba milembe zakasilwe Baisraeli. (Sanzula Misako 15:28, 29; 21:25.) Yehowa abakasizye bamenye buno mikila zikubezaga za mutali lwabusyo lwage nu bakristo batunganana kuzimona buno zili zasililila. Bakristo ba nkungu za basengwa tabaliaga aba kunua mikila. Tabaliaga aba nyama zitasingibwa. Kulia mikila kwabezaga kubé nunse kubuno kwalengemanagwa na muntu wakumbamina nkisi aba wakita butazi. Unu kinsa, bakristo ba bulili tabekuliaga aba kunua mikila. Aba ono lelo, Yehowa ekutunda tumone mikila kuba zasililila.

13. Kabamba ka buni bakristo tabekwitabizyaga kwiswa mikila mu miki?

 ¹³ Ndi bubo bwalosya buno bakristo tabatunganana kwiswa mikila? U buligo lebelebe. Yehowa atuzugila buno tatulie aba kunwa mikila. Ndi musaké akuzugila kunua maku, ndi unitabizya buno bakwise mo mu miki? Nu kilo! Unu buli ku mikila, kubuno tatunalia aba kunua mikila, ukinsa tatunitabizya kasi kuziswa mu miki.—Sanzula mukanda 29.

14, 15. a) Bakristo bekumonaga kalamo keli buni? b) Bakristo benaida kwanza Kalaga kwakulonda buni bubenakita kalamo kabo kuba kalazi? Isula.

¹⁴ Kasi buni butunakita geba musaké atubula buno twakue ndi tatukwitabizya kwiswa mikila mu miki? Kwanza mulembe wa Kalaga ku kabamba ka mikila kuli kusombola kwa naa muntu. Bakristo bekukutya nunse kalamo kubuno keli lukaso lwa Kalaga. Ukinsa mu lukita lulo bekulondaga ingo nzila za busaké. Tondo tabekwitabizyaga kwiswa mikila mu miki.

¹⁵ Tukwidendeka nunse buno tube na lukita lusoga lwa mubili. Tondo tatukwitabizyaga kwiswa mikila mu miki kubuno mu mikila u mukubezaga kalamo, nu lingo mikila zili za sililila lwabusyo lwa Kalaga. Kwanza Yehowa kuli kusoga kutinga kulonda buni butunakita kalamo kito kuba kalazi. Yesu atendile bunee: “Muntu unsania ukutunda konia kalamo kage ekakazimizia; nu unsania ukukazimizia ku kabamba kane ekakamona.” (Matayo 16:25) Tukwanza Yehowa kubuno twamutunda. Izi bili bisoga kweitu. Nu anga gwe, tukumona kalamo kuba ka mutali nu kasililila.​—Baebrania 11:6.

16. Ku kabamba kakizi bakambi ba Kalaga bekumwanzaga?

¹⁶ Bakambi ba Kalaga bekutunda nunse kwanza mulembe wage ku mikila. Tabekulia aba kunua mikila. Nu  tabekwitabizyaga busaké bwisa munda mikila. * Ukinsa bekwitabizyaga bungo busaké kwa kulanga kalamo. Bakatizya buno Mubumbi wa kalamo nu wa mikila izi bili bisoga ku bo. Ndi nugwe witabizya buno Mubumbi izi bili bisoga kwobe?

17. Nzila imozi nkizi za kukambya mikila zitabizibwaga na Yehowa ku Baisraeli?

¹⁷ Mulembe wakasile Kalaga ku Baisraeli kutingila Musa, watendaga bunee: “Kubuno kalamo ka mubili keli mu mikila, nu nazikasile kumuli ga kasenga buno zimukitile bukulumania, kubuno zili mikila zikumukitila bukulumania.” (Balawi 17:11) Gabede Baisraeli baaga, benasegile isigililo kwa Yehowa kwa kukasana nyama za kisansa. Sankoga munene nti akubula mikila za nyama ku kasenga mu numba zakukumbamina. U nzila imozi tugu za kukambya mikila zitabizibwaga na Yehowa ku Baisraeli.

18. Tuli na kiziki kikizi kutingila kisansa kya bukuluzi kyakasene Yesu?

¹⁸ Yesu azimizizye mulembe wa bisansa bya nyama. Mu nzila nkizi? Kwa kukasana kalamo kage, aba mikila zage, kuba kisansa kya kusigililwa kwa bwagi bweitu. (Matayo 20:28; Baebrania 10:1) Kalamo ka Yesu kabezaga ka bukunza bukali nunse: Yehowa ayukizye Yesu kutuka ku bakuzi, nu ku kabamba ka kisansa kyage, Yehowa enakasa banakantu bansania kiziki kya kulama milyalya.​—Yoana 3:16; Baebrania 9:11, 12; 1 Petro 1:18, 19.

19. Twatunganana kukita kikizi kwakutaba na “katati ka mikila za bantu bansania”?

¹⁹ Yehowa u watukasile kalamo nu tuli na lusimo  lunene ku luluno lukaso lusoga. Tuli na nkasa za kusambalela bango buno ndi bakatizya Yesu benema kulama milyalya. Twatunda bango, ukinsa tukukitaga mpumba zeitu zinse kwa kubeigisya buni bubenamona kalamo ka milyalya. (Ezekieli 3:17-21) Anga musengwa Paulo, tunatenda bunee: “Nenga kubuno nsili na kabamba [aba katati, NWT] ku mikila za bantu bansania. Kubuno nsyakutilwe na kumusambalila kusombola kunsania [aba nsungu insania za, NWT] kwa Kalaga.” (Misako 20:26, 27) Kasi tusambalile bango bamenye Yehowa nu tubalosye buno kalamo keli ka mutali lwabusyo lwage. Ndi twakita bubo, nti twalosya lebelebe buno twakutya nunse kalamo nu mikila.