Ir al contenido

Ir al índice

PREGUNTA 8

¿Jas rajawaxik kwetaʼmaj chrij ri acoso sexual?

¿Jas rajawaxik kwetaʼmaj chrij ri acoso sexual?

JASCHE RAJAWAXIK

Ronojel junabʼ, sibʼalaj e kʼi winaq —kʼi chke are alabʼom alitomabʼ— kkiriq kʼax rumal ri abusos sexuales xuqujeʼ che keʼok kukʼ rukʼ chuqʼabʼ. *

¿AT JAS KABʼANO?

Ri ala che xbʼanow kʼax che Annette chanim xukʼaq cho ri Ulew rech kril ta ri tajin kkʼulmatajik. «Xinkoj ronojel ri nuchuqʼabʼ —kchaʼ Annette—. Xwaj xinraq nuchiʼ, are kel ta chi ri nuchʼabʼal. Xinchʼikimij, xuqujeʼ xinkoj aqan che, xinchʼayo xuqujeʼ xinkoj wixkʼaq che... kʼa chiʼ xukoj jun chʼichʼ chwe. Are chiʼ ukojom chi ri chʼichʼ chwe, xinchʼobʼ ta chik xuqujeʼ xinkun ta chik xintoʼ wibʼ».

¿Jas kabʼan chuwach jun jastaq junam rukʼ wariʼ?

QAS CHACHOMAJ

Pa neʼ kachajij awibʼ —jun kʼutbʼal re, chiʼ katel lo chaqʼabʼ—, weneʼ kakʼulmaj jastaq che utz taj. Ri Biblia kubʼij che, jujun taq mul, ri kʼo más kanim kechʼakan taj xuqujeʼ ri kʼo más kinoʼj amaqʼel taj utz kel ri kkibʼano, rumal che «konojel waʼ xaq kʼatetal kakitaqlebʼej» (Eclesiastés 9:11).

Ri xbʼanow kʼax che ri Annette, are jun winaq che retaʼm ta uwach. Jujun chik, e winaq che e kʼo naqaj chke o jun kifamiliar. Noelia kʼateʼ 10 ujunabʼ chiʼ jun ala che ukʼulja xok rukʼ chuqʼabʼ rukʼ. «Sibʼalaj nuxibʼim wibʼ xuqujeʼ kinnaʼ kʼixbʼal —kchaʼ Noelia— rumal laʼ chiʼ kʼateʼ xkʼulmatajik kʼot che nijun xinbʼij wi».

AMAK TA AT

Annette kunaʼ na che umak ri xkʼulmatajik. Areʼ kubʼij: «Kʼi taq mul kpe pa nujolom ri xkʼulmataj pa ri chaqʼabʼ riʼ xuqujeʼ kinchomaj che weneʼ xinkun ta riʼ xintoʼ más wibʼ. Qastzij che xinkun ta chik kʼo xinbʼano are chiʼ kojom chi ri chʼichʼ chwe, pa neʼ jeʼ wariʼ kʼa kinchomaj na xinkun ta riʼ xintoʼ wibʼ wet xinkoj más nuchuqʼabʼ».

Noelia xuqujeʼ kunaʼ kʼax rumal che kuchomaj che are umak ri xkʼulmatajik. «Mat xinkubʼisaj nukʼux chwij —kchaʼ—. Ri e nunan nutat xaq xiw kkiya bʼe chqe rech kojetzʼanik we kʼo ri wachalal wukʼ, are kʼu xinnimaj ta ri kitzij. Rumal laʼ kinchomaj che numak in che ri nukʼulja xubʼan kʼax chwe. Ri nufamilia sibʼalaj kʼax xkiriqo, kinnaʼo che in ajmak che ri kʼax xinbʼano. Are wariʼ ri más kubʼan kʼax chwe».

We kanaʼ kʼax junam rukʼ Annette xuqujeʼ Noelia, ksach ta chawe che we rukʼ chuqʼabʼ kok jun winaq awukʼ are jun nimalaj kʼax che at kawaj taj. Jujun winaq kkibʼan che ri e kʼax riʼ nim ta ubʼanik xa are ri winaq xtzukunik. Are kʼu nijun taqal che kqʼax pa jun xibʼibʼalalaj jastaq junam rukʼ wariʼ. We jun winaq rukʼ chuqʼabʼ xok awukʼ kachomaj taj che amak at.

Kʼax ta ubʼixik, are kʼu kʼax ukojik. Jujun chke ri kiriqom wajun kʼax riʼ kkaj taj kkitzijoj ri xkikʼulmaj xuqujeʼ xaq pa kitukel kkikʼam ri kʼaxalaj chomanik xuqujeʼ ri kkinaʼo. Are kʼu ¿jachin kuriq utzilal rumal che kʼo ta kabʼij? ¿La at o ri xbʼanow kʼax chawe? ¿La mat utz che katzukuj tobʼanik?

CHATZIJOJ RI XKʼULMATAJIK

Ri Biblia kuya ubʼixik che, pa jun qʼij re nimalaj qʼoxowem, jun sukʼalaj achi ubʼiʼ Job xubʼij: «Kintzoqopij na uloq ri nukʼayil» (Job 10:1). Weneʼ katutoʼ we junam kabʼan at. Utzijoxik che jun winaq che kakubʼsaj akʼuʼx chrij katutoʼ che uchʼobʼik ri xkʼulmatajik xuqujeʼ kuya jororibʼal chawe.

Utz che katchʼaw rukʼ jun chik rech katutoʼ. Rumal che we xaq atukel kasukʼumaj kubʼan más kʼax chawe.

Are waʼ ri xubʼan Annette, xrilo che xutoʼ. Areʼ kubʼij: «Xintzijon rukʼ jun utzalaj wachiʼl are xuya nuchuqʼabʼ xuqujeʼ xubʼij chwe che kintzijoj chke jujun ajkʼamal bʼe re ri congregación. Sibʼalaj kinkikotik che jeʼ xinbʼano. Kʼi mul xetzijon wukʼ xkibʼij ri qas kajwataj chwe kintatabʼej: che numak ta ri xkʼulmatajik».

Noelia xutzijoj chke ri e unan utat ri xkʼulmatajik. «Xkiya ronojel ri kitobʼanik chwe —kchaʼ Noelia—. Xuqujeʼ, rukʼ utz taq tzij xkibʼij chwe che kojtzijon chrij ri xkʼulmatajik, wariʼ qas xinutoʼ rech xaq ta kinbʼisonik xuqujeʼ xaq ta woyowal chbʼil wibʼ».

Xuqujeʼ xuriq kubʼsal kʼuʼx rukʼ ri kʼi chʼawem xubʼano. Noelia kubʼij: «Sibʼalaj xinutoʼ are chiʼ xintzijon rukʼ ri Dios, más are chiʼ kinnaʼo che kinkun taj kintzijon chrij ri jastaq riʼ rukʼ jun winaq chik. Are chiʼ kinbʼan nuchʼawem, kinkunik kinbʼij che ri Dios ronojel ri kinnaʼo, wariʼ kuya nimalaj jororibʼal chwe».

Xuqujeʼ at katkunik kawilo che kʼo jun tiempo «che kunanik» (Eclesiastés 3:3). Chachajij ri acuerpo xuqujeʼ ri awanimaʼ, xuqujeʼ rajawaxik che qas katuxlanik. Are kʼu ri más nim ubʼanik: chatzukuj ri Jehová, ri Dios re kubʼsal kʼuʼx (2 Corintios 1:3, 4).

¿LA KʼO CHI AJUNABʼ CHE KATEL RUKʼ JUN WINAQ?

We ri ala che tajin katubʼochiʼj katutaqchiʼj che ubʼanik jun tzʼil jastaq, rukʼ kowil chabʼij che: «¡Kabʼan ta wariʼ!» o «¡Chawesaj ri aqʼabʼ chwij!». Xaq ta kaya awibʼ rumal che kaxibʼij awibʼ che katuya kanoq. We katuya kanoq, qʼalaj riʼ che nim ta ubʼanik wajun winaq riʼ. Qas taqal chawe jun utzalaj ala: jun che qas nim katrilo xuqujeʼ che nim kril ri akojonik.

¿LA ARE ACOSO SEXUAL?

«Are chiʼ kʼo weneʼ 13 o 14 nujunabʼ, ri alabʼom pa ri tijobʼal kkijikʼ ri nubrasier chwij xuqujeʼ kkibʼij tzʼil taq tzij chwe: ‹Sibʼalaj utz kanaʼ riʼ are chiʼ katqʼoyiʼ wukʼ›» (Coretta).

¿La kabʼij che ri alabʼom riʼ tajin...

  1. ... keʼetzʼan rukʼ?

  2. ... kkibʼan coquetear?

  3. ... kkibʼan acosar sexualmente?

«Pa ri chʼichʼ, jun ala xumaj ubʼixik tzij chwe che utz taj xuqujeʼ xinuchapo. Xinkoj jun qʼabʼ che xuqujeʼ xinbʼij che, che kutas ribʼ chwij. Xkaʼy chwe jeʼ ta neʼ che xa kchoman ta nujolom» (Candice).

¿La kabʼij che ri ala riʼ tajin...

  1. ... keʼetzʼan rukʼ?

  2. ... kkibʼan coquetear?

  3. ... kkibʼan acosar sexualmente?

«Jun ala pa ronojel ri junabʼ xubʼij chwe che utz kinrilo xuqujeʼ kubʼij chwe che kraj kinuchʼabʼej. Amaqʼel xinbʼij che, che kwaj taj. Jujun mul, kinuchap che ri nutelebʼ. Kinbʼij che, che kubʼan ta chik, are kʼu kuta taj. Jun qʼij, tajin kinxim ri nuxajabʼ, xuya jun qʼabʼ che ri wachaq» (Bethany).

¿La kabʼij che ri ala riʼ tajin...

  1. ... keʼetzʼan rukʼ?

  2. ... kkibʼan coquetear?

  3. ... kkibʼan acosar sexualmente?

Chke ri oxibʼ are qastzij ri opción C.

¿Jasche junam ta ri acoso sexual rukʼ ri etzʼanem o ri coqueteo?

Ri acoso sexual kubʼan che ri winaq che kunaʼ kʼixbʼal. Ri kʼax kkʼis taj pa ne ri winaq ri kriqowik kubʼij che ri bʼanal kʼax che kubʼan ta chik.

Ri acoso are sibʼalaj kʼax: kkunik kukʼam bʼi pa jun abuso sexual.

^ párr. 4 Pa neʼ ri kyaʼ ubʼixik waral kchʼaw chkij alitomabʼ, ri e pixabʼ xuqujeʼ are utz chke ri alabʼom.