Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

KITANGO 2

“Lesa Waswile” Bupe Bwabo—Bahebelu 11:4

“Lesa Waswile” Bupe Bwabo—Bahebelu 11:4

BAHEBELU 11:4

PAIMENA KITANGO: Byamwekele kala mu bupopweshi bwa kine bwa kwa Yehoba

1-3. (a) Ñanyi mepuzho o tusakwisambapo? (b) Ñanyi bishina bina paimena bupopweshi bwa kine? (Monai kipikichala kitanshi.)

ABELA wayile na kukebamo mikooko yawama mu jitanga janji. Wiiyukile bulongo mambo wiifunganga kufumatu kimye kyo yasemenwe. Byo asajilepo imo, wiipayile ne kwiilambula kwi Lesa. Nanchi uno mulambo walambwile muntu mbulwakulumbuluka waitabilwe kwi Yehoba nyi?

2 Mutumwa Paulo bamutangijile kwi Lesa kunemba pe Abela amba: “Lesa waswile bupe bwanji.” Nangwa byonkabyo, Yehoba wakaine mulambo wa kwa Kaina. (Tangai Bahebelu 11:4.) Kino kitulengela kukeba mikumbu ya mepuzho nabiji ano alondelapo: Pano mambo ka Lesa o aswijile mulambo wa kwa Abela ne kukana wa kwa Kaina? Twakonsha kufunjilako ka ku byaubile Abela ne Kaina ne bakwabotu batongolwa mu Bahebelu kitango 11? Mikumbu ya ano mepuzho isakwitukwasha kuyuka byavwangwa mu bupopweshi bwa kine.

3 Byo tusakwisambanga pa byamwekele kufuma pe Abela kufika mu moba ajingako Ezikyo, taiko muchima mumvwishe bishina bina byalondelapo bilengela mpompwelo yetu kwitabilwa kwi Lesa: Yehoba ye ye tupopwela, byo tumupa byafwainwa kwikala byawama, jishinda jo tumupopwelamo jafwainwa kumutokesha ku muchima kabiji ne kitulengela kumupopwela kyafwainwa kwikala ke butemwe.

Mambo ka Lesa o Akanyijile Mulambo wa kwa Kaina?

4, 5. Kyamweka ñanyi bintu byalengejile Kaina kuyuka’mba wafwainwa kupana mulambo kwi Yehoba?

4 Tangai Ntendekelo 4:2-5. Kaina wayukile ye apopwejilenga kuba’mba Yehoba. Kaina wafwainwa wamuyukile Yehoba. Aye ne nkasanji Abela bafwainwa bajinga na myaka pepi na 100 byo balambwilenga milambo yabo kwi Lesa. * Bonse babiji bayukile bujimi bwa Edena, kabiji kyamweka baikalangatu kwipi. Kampe bamonanga ne bakelubi saka baimana mu jishinda jaya ku buno bujimi. (Nte. 3:24) Bansemi babo nabo bafwainwa bebabuulanga’mba Yehoba ye walengele bintu byonse kabiji byo baikelenga Lesa kechi byobyo akebelenga’mba bakekalenga, na kukota ne kufwa ne. (Nte. 1:24-28) Kuyuka bino bintu kwafwainwa ko kwalengejile Kaina kulambula mulambo kwi Lesa.

5 Ñanyi kintu kikwabo kyakonsheshe kulengela Kaina kupana mulambo kwi Lesa? Yehoba waambijile jimo kuba’mba, “mwana” ye ukafumpa mutwe wa “muloolo” walengejile Evwa kulenga mambo. (Nte. 3:4-6, 14, 15) Kaina byo ajinga mubeji, wafwainwa walangulukilenga kuba’mba ye wajinga “mwana” walayilwe. (Nte. 4:1) Kabiji Yehoba kechi walekele kwamba na bantu nangwa kya kuba balengele mambo ne. Nangwatu Adama byo asatukile, Lesa waambanga nanji kwingijisha malaika. (Nte. 3:8-10) Kaina byo apaine mulambo, Yehoba waambile nanji. (Nte. 4:6) Kaina wayukile kuba’mba Yehoba yeye afwainwatu kupopwela kwapwa.

6, 7. Nanchi mulambo wa kwa Kaina ne jishinda jo amupanyijilemo byatamine nyi? Lumbululai.

6 Pano mambo ka Yehoba o abujile kuswa mulambo wa kwa Kaina? Nanchi mulambo ye apaine ye watamine nyi? Baibolo kechi waambapo ne. Baibolo waambatu’mba Kaina waletele “bipangwa bimo bya mu bujimi.” Yehoba waambile mu mizhilo yo apeele Mosesa kuba’mba milambo ya uno mutundu yajingatu bulongo. (Bala. 15:8, 9) Kabiji akilangulukai ne pa kino. Pa kyokya kimye, bantu bajangatu bijimwa. (Nte. 1:29) Kaina wayandanga bingi pa kujima mambo mushiji yense wajinga pangye ya bujimi bwa Edena bamufingile kwi Lesa. (Nte. 3:17-19) Onkao mambo, Kaina wapaine kajo kafumine mu kwingila na ngovu kwanji. Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi waswile mulambo wapaine Kaina ne.

7 Nanchi jishinda jo apanyijilemo mulambo jo jatamine nyi? Nanchi Lesa wakaine kutambula mulambo wapaine Kaina na mambo a jishinda jo apanyijilemo nyi? Kampe jajingatu bulongo. Pano mambo ka Yehoba o akanyijile mulambo wanji? Yehoba byo akaine mulambo wa kwa Kaina, kechi waambilepo pa jishinda jo amupanyijilemo ne. Mu Baibolo kechi mujipo po baamba pa jishinda Abela nangwa Kaina jo apanyijilemo mulambo ne. Pano nanchi ki ka kyabujile kuyilamo?

Kaina wajinga na milanguluko yatama (Monai mafuka 8, 9)

8, 9. (a) Ki ka kyalengejile Yehoba kutala bibi Kaina, ne mulambo ye apaine? (b) Ñanyi bintu byo twakonsha kufunjilako ku byaamba Baibolo pe Kaina ne Abela?

8 Byambo Paulo byo bamutangijile ku mupashi kunembela Bahebelu, bimwesha’mba Kaina kechi wapaine mulambo na mambo a kutemwa Lesa ne. Kaina kechi wajinga na lwitabilo ne. (Hebe. 11:4; 1 Yoa. 3:11, 12) Kino kyo kyalengejile Yehoba kumutala bibi Kaina, kechi mulambo ye apaine ne. (Nte. 4:5-8) Yehoba waolweleko Kaina mambo ke Shetu wa butemwe. Bino Kaina wakaine kumololako kwi Yehoba. Kaina kechi waumvwijile Yehoba ne. Onkao mambo, mu muchima wanji mwajingatu ‘bukapondo, lutobo, ne kichima.’ (Nga. 5:19, 20) Kino kyalengejile mpopwelo yanji kubula kwitabilwa kwi Lesa. Tufunjilako kuba’mba Yehoba kechi ukeba kumupopwela kya kwibepekezhatu ne.

9 Mu Baibolo mwanembwa bintu byavula byaubile Kaina nabiji, byo esambanga ne Yehoba ne byo akumbulanga, kabiji twayuka ne mazhina a baana banji ne bintu bimo byo baubilenga. (Nte. 4:17-24) Bino Baibolo kechi waambapo kuba’mba Abela wajinga na baana ne. Kabiji kechi mujipo byambo byo aambile ne. Nangwa byonkabyo, watwajijila kwamba ne atweba lelo jino. Mu ñanyi jishinda?

Byo Tufunjilako kwi Abela pa Bupopweshi bwa Kine

10. Abela witushijile byepi mwa kulondela mu bupopweshi bwa kine?

10 Abela walambwile mulambo wanji kwi Yehoba mambo wayukile kuba’mba ye yenkatu ye twafwainwa kupopwela kwapwa. Kabiji mulambo ye apaine wawamine. Abela wasajile “babeji ba mu jitanga janji.” Nangwa kya kuba Baibolo kechi waambapo pa byo ebalambwile ne, bino jishinda jo ebalambwijilemo jaitabijilwe kwi Lesa. Bino kintu kyakilamo kunema pa mulambo wapaine Abela kyo tufunjilako ne atweba lelo jino, ke kyamulengejile kupana mulambo. Kutemwa mizhilo ya Lesa yaoloka ne lwitabilo byo byamulengejile Abela kulambula mulambo. Twayuka byepi?

Abela wasolwele bishina bina paimena bupopweshi bwa kine (Monai jifuka 10)

11. Mambo ka Yesu o aambijile’mba Abela wajinga muntu waoloka?

11 Patanshitu, akilangulukai pa byaambile Yesu wamuyukile bingi bulongo Abela. Yesu wajinga mwiulu kimye Abela kyo ajinga pano pa ntanda. Uno mwana wa kwa Adama bamutemenwe bingi kwi Yesu. (Maana 8:22, 30, 31; Yoa. 8:58; Kolo. 1:15, 16) Onkao mambo, Yesu byo aambile’mba Abela wajinga muntu waoloka, waambile bya kine mambo wamumonanga. (Mat. 23:35) Muntu waoloka ke yewa washiinwa kuba’mba Yehoba ye wafwainwa kwitubuula byawama ne byatama. Kabiji ulondela mizhilo ya Lesa mu byambo ne mu byubilo byanji. (Esakanyaiko Luka 1:5, 6.) Papita kimye pa kuba’mba muntu ayukanyikwe’mba waoloka. Abela saka akyangye kupana mulambo, wafwainwa wajinga na bulunda bwawama ne Yehoba, kabiji walondelanga mizhilo yanji. Kuba bino kechi kwapelele ne. Mambo kolojanji byubilo byanji kechi byawamine ne. Kaina watamine muchima. (1 Yoa. 3:12) Bainanji Abela bo bajinga batanshi kulala muzhilo wa Lesa. Bashanji nabo basatukijile Yehoba na mambo a kukeba kwifuukwila abo bene byawama ne byatama. (Nte. 2:16, 17; 3:6) Kechi kyapelele Abela kwikala na byubilo byapusana na byajinga na ba mu kisemi ne.

12. Ñanyi lupusano lwajinga pe Abela ne Kaina?

12 Akimonai mutumwa Paulo byo aambile pa bololoke ne lwitabilo. Waambile pe Abela amba: “Lwitabilo lo lwalengejile Abela kupana kitapisho kyanema kyakijile kya kwa Kaina, kabiji na mambo a luno lwitabilo kyashimwinwe pe aye amba waoloka.” (Hebe. 11:4) Bino byambo byaambile Paulo bimwesha’mba Abela wajinga na lwitabilo lwakosa mwi Yehoba kabiji kechi wazhinaukanga Yehoba mo obila bintu ne. Pakuba Kaina aye kechi byo byo ajinga ne.

13. Tufunjilako ka ku byaubile Abela?

13 Ku byaubile Abela tufunjilako kuba’mba kuketekela mwi Yehoba ne kushiinwa kuba’mba mizhilo yanji yaoloka ko kulengela kupopwela Lesa na muchima yense. Kabiji tufunjilako ne Lesa byo akeba’mba tumupopwelenga. Bwikalo bwetu bonse bwafwainwa kumweshanga’mba twi bapopweshi banji.

Bantu Bakwabo Bafunjijileko kwi Abela

14. Mambo ka Yehoba o aswijile milambo yalambwile Nowa, Abalahama ne Yakoba?

14 Abela ye muntu mutanshi mbulwakulumbuluka watokeshe Lesa ku muchima na mpopwelo yanji. Bino kuji ne bakwabo baubile bino. Mutumwa Paulo watongolapo ne bakwabo bapopwelanga Yehoba mu jishinda jaitabilwa. Nabiji Nowa, Abalahama ne Yakoba. (Tangai Bahebelu 11:7, 8, 17-21) Yehoba waswile milambo yonse yapaine bano bantu. Ñanyi kintu kibakwashishe kuba bino? Bano banabalume kechi bapopwelangatu Lesa kya kubepekezhatu ne. Kabiji bonse balondejile bikeba Yehoba pa kumupopwela. Twayai twisambe pa byo baubile.

Bavula bafunjilako ku milambo yalambwile Nowa (Monai mafuka 15, 16)

15, 16. Nowa walondejile byepi bishina bina paimena bupopweshi bwa kine?

15 Nowa wasemenwe saka papita kala myaka 126 kufuma pafwijile Adama. Kabiji wakomejile mu ntanda mwavujile bingi bupopweshi bwa bubela. * (Nte. 6:11) Nowa ne kisemi kyanji bo bonkatu baingijilanga Yehoba mu jishinda jaitabilwa pa bantu bonse bajingako Muyulo saka akyangye kwiya. (2 Pe. 2:5) Muyulo byo apwile, Nowa washimikile kya kusokelapo bitapisho pa kuba’mba alambule mulambo kwi Yehoba. Kino kyo kya kusokelapo bitapisho kitanshi kyanembwa mu Baibolo. Kino kitapisho kyo atapishe na muchima yense kyamwesheshe patoka ba mu kisemi kyanji ne bonse bakasemwa kufuma mu kikota kyanji kuba’mba Yehoba ye yenkatu ye twafwainwa kupopwela. Mu banyama bonse bo ajinga nabo, Nowa ‘wasalulwilemo banyama bonse babula muzhilo ne byonse bitumbuka byabula muzhilo’ bya kulambula kwi Yehoba. (Nte. 8:20) Abano bajinga banyama bawama mambo Yehoba mwine wibatelele’mba babula muzhilo.—Nte. 7:2.

16 Nowa wasokele bano banyama pa kya kusokelapo bitapisho kyo ashimikile. Nanchi jino jishinda jo ebalambwijilemo jajingatu bulongo nyi? Jajingatu bulongo, mambo Baibolo waamba’mba Yehoba waumvwine bwema bwawama kabiji wapesheshe Nowa ne baana banji. (Nte. 8:21; 9:1) Bino Yehoba waswile uno mulambo na mambo a kine kintu kyamulengejile Nowa kupana mulambo. Nowa wapaine uno mulambo mambo wajinga na lwitabilo lwakosa mwi Yehoba kabiji kechi wazhinaukanga mo obila bintu ne. Baibolo waamba’mba, Nowa “waendelenga ne Lesa wa kine,” mambo mu bwikalo bwanji bonse watwajijile kukookela Yehoba ne kulama mikambizho yanji. Kino kyo kyalengejile Nowa kuyukanyikwa’mba muntu waoloka.—Nte. 6:9; Ezi. 14:14; Hebe. 11:7.

17, 18. Abalahama walondejile byepi bishina bina paimena bupopweshi bwa kine?

17 Abalahama waikalanga na bantu bapopwelanga balesa ba bubela. Mu Ula mo aikalanga mo mwajinga nzubo ya lesa wa ñondo watelwanga’mba Nanna. * Bashanji Abalahama nabo pa kimye kimo bapopwelanga balesa ba bubela. (Yosh. 24:2) Bino Abalahama wasajilepo kupopwela Yehoba. Kyamweka wafunjile pe Lesa wa kine ku mushakulu wanji aye Shema, mwana wa kwa Nowa. Mambo baikele pamo myaka 150.

18 Abalahama walambwile bitapisho byavula bingi mu bwikalo bwanji. Bino byonse bitapisho wibilambwilenga kwi Yehoba mambo ye yenkatu ye twafwainwa kupopwela. (Nte. 12:8; 13:18; 15:8-10) Nanchi Abalahama wapaine mulambo wawama kwi Yehoba nyi? Kino kyamwekeshetu patoka kimye Abalahama kyo aswile kupana mwananji ye atemenwe bingi aye Izaka. Yehoba wamulumbulwijile jishinda mo afwainwe kulambwila mwananji. (Nte. 22:1, 2) Abalahama wakookejile mikambizho yonsetu yo bamukambizhe. Yehoba ye wakainye Abalahama kwipaya mwananji. (Nte. 22:9-12) Yehoba waswile mulambo wa kwa Abalahama na mambo a kyamulengejile kupana uno mulambo. Paulo waambile’mba: “Abalahama waitabijile mwi Yehoba kabiji bamutelele’mba waoloka.”—Loma 4:3.

Yakoba washijile kisemi kyanji mwa kulondela (Monai mafuka 19, 20)

19, 20. Yakoba walondejile byepi bishina bina paimena bupopweshi bwa kine?

19 Yakoba waikele myaka yavula mu Kenana, Ntanda Yehoba yo alayile Abalahama ne ba mu kisemi kyanji. (Nte. 17:1, 8) Ino ntanda mwavujile bingi bantu bapopwelanga balesa ba bubela, kabiji kino kyalengejile Yehoba kwamba’mba, “bangikazhi bakebapangamo mu kyalo.” (Levi 18:24, 25) Yakoba byo afikizhe myaka 77 wafumine mu Kenana, wakasongwele ne kubwela na kisemi kyabaya bingi. (Nte. 28:1, 2; 33:18) Bamo ba mu kisemi kyanji bapopwelanga balesa ba bulela. Nangwa byonkabyo, Yehoba byo aambijile Yakoba kuya ku Betele na kushimika kya kusokelapo bitapisho, kechi wakankazhamine ne. Yakoba wabuujile kisemi kyanji amba: “Tayai bankishi bo muji nabo ne kwitokesha anwe bene.”—Nte. 35:1-7.

20 Yakoba washimikile bya kusokelapo bitapisho byavula mu Ntanda ya Mulaye, bino wapopwelangatu Yehoba kwapwa. (Nte. 35:14; 46:1) Kuwama kwa milambo yanji, jishinda jo apopwelangamo Lesa, ne kyamulengelanga kupopwela Lesa, byo bintu byalengejile Lesa kumutemwa bingi. O ene mambo, Baibolo o yaambila’mba, Yakoba wajinga muntu “waoloka.” Kino kyambo bekingijisha pa kwamba pa bantu batalwa bulongo kwi Lesa. (Nte. 25:27) Kisaka kya bena Isalela ne bonse basemenwe kulutwe balondelanga byaikalanga Yakoba.—Nte. 35:9-12.

21. Twakonsha kufunjilako ka ku bantu ba kala bapopwelanga Lesa wa kine?

21 Twakonsha kufunjilako ka ku bantu ba kala bapopwelanga Lesa wa kine? Byonkatu byo baikalanga, ne atweba tubena kwikala mu bantu, nangwatu ba mu kisemi bakonsha kwitulengela kubula kwingijila Yehoba na muchima yense. Pa kuba’mba babule kwitulabika, twafwainwa kwikala na lwitabilo lwakosa ne kushiinwa kuba’mba mizhilo yanji yawama. Tumwesha’mba tuji na lwitabilo inge ke tukookele Yehoba ne kumwingijila na muchima yense, kwingijisha mali, kimye ne bulume bwetu. (Mat. 22:37-40; 1 Ko. 10:31) Kuyuka kuba’mba Yehoba witumona’mba twaoloka inge ke tumwingijile na muchima yense monka mo akebela, kwitutundaika bingi!—Tangai Yakoba 2:18-24.

Kisaka kya Bantu Bapopwelanga Lesa wa Kine

22-24. Mizhilo Lesa yo apeele Mosesa yakwashishe byepi bena Isalela kuyuka ye bapopwelanga, byo bafwainwe kumupa, ne jishinda jo bafwainwe kulambwilamo milambo?

22 Lesa wapeele ba mu kisemi kya kwa Yakoba mizhilo ya kulondela ibalumbulwijile byo bafwainwe kubanga. Kukookela ino mizhilo kwibalengejile kwikala “kya bunonshi” kabiji “kisaka kyazhila.” (Lupu. 19:5, 6) Twayai twisambe pa ino Mizhilo byo isolola bishina bina paimena bupopweshi bwa kine.

23 Yehoba wibabuujile bena Isalela ye bafwainwe kupopwelangatu kwapwa. Yehoba wibabuujile’mba: “Kechi mwafwainwa kwikala na balesa bakwabo kununga pe amiwa ne.” (Lupu. 20:3-5) Kabiji bafwainwe kumupanga milambo yawamisha. Nabiji banyama bakulambula bafwainwe kwikala banyama babula bulema. (Levi 1:3; Mpitu. 15:21; esakanyaiko Malakai 1:6-8.) Bena Levi bamwenangamo mu milambo bena Isalela yo balambulanga kwi Yehoba, bino nabo bapananga milambo yabo. Bena Levi pa kupana milambo bafumyanga pa ‘bya bupe byonse byawamisha byo bebapanga.’ (Bala. 18:29) Bena Isalela bebabuujile ne jishinda ja kupopwelamo Lesa. Bebabuujile mpunzha, bya kupana ne bya kutapisha bitapisho kwi Yehoba. Mizhilo yonse yo bebapeele ya kwibakwasha mu bwikalo yajinga 600. Kabiji bebakambizhe’mba: “Anweba mwafwainwa kuteshako muchima kuba byonkatu Yehoba Lesa wenu byo emukambizha. Kechi mwafwainwa kusendukila ku kilujo nangwa ku kipiko ne.”—Mpitu. 5:32.

24 Nanchi mpunzha kwa kulambwila bitapisho yanemene nyi? Yanemene bingi. Yehoba wibakambizhe kulenga tente wa lusambakeno. Koko bayanga na kupopwela Lesa wa kine. (Lupu. 40:1-3, 29, 34) Pa kyokya kimye, Lesa waswangatu milambo ya bena Isalela inge beitwala ku tente wa lusambakeno. *Mpitu. 12:17, 18.

25. Ñanyi kintu kyakijilemo kunema pa kupana milambo? Lumbululai.

25 Bino kyakijilemo kunema, ke kyalengelanga bena Isalela kupana milambo. Kutemwa Yehoba na muchima yense ne mizhilo yanji ko kwafwainwe kwibalengela kupana milambo. (Tangai Mpitulukilo ya mu Mizhilo 6:4-6.) Yehoba wakananga milambo ya bena Isalela bonse bapopwelanga Yehoba kya kwikanjikizhatu. (Isa. 1:10-13) Yehoba waambile kupichila mwi ngauzhi Isaya amba kumupopwela kwa kubepekezhatu kumufichisha bingi ku muchima. Yehoba waambile’mba: “Abano bantu beya kwi amiwa na tunwa twabo, kabiji bannemekatu na byatunwa byabo, pano bino, michima yabo iji kwalepa ne amiwa.”—Isa. 29:13.

Byo Bapopwelanga pa Nzubo ya Lesa

26. Patanshitu, nzubo ya Lesa yashimikile Solomone beingijishanga byepi mu bupopweshi bwa kine?

26 Bena Isalela byo baikele myaka yavula mu Ntanda ya Mulaye, Mfumu Solomone washimikile nzubo ya kwingijisha pa kupopwela Lesa wa kine, yawamine bingi kukila tente wa lusambakeno. (1 Mfu. 7:51; 2 Moba 3:1, 6, 7) Patanshitu, Yehoba ye ye bapopwelangatu ne kulambula milambo kwi aye pa nzubo ya Lesa. Solomone ne bantu bonse bapaine milambo yavula yawamisha ne kulondela byonka byaambile Mizhilo ya Lesa. (1 Mfu. 8:63) Nangwa byonkabyo, buuya bwa nzubo ya Lesa ne kuvula kwa milambo kechi byo byalengejile Yehoba kutemwa byo bamupopwelanga pa nzubo yanji ne. Kyakijilemo kunema ke kibalengelanga kupana milambo. Byambo byaambile Solomone pa kupana ino nzubo ya Lesa bisolola kino kishinka. Waambile’mba: “Mwafwainwa kwingijilanga Yehoba Lesa wetu na muchima wenu yense ne kulondela malamuna anji ne kulama mikambizho yanji byonka byo mubena kuba lelo jino.”—1 Mfu. 8:57-61.

27. Ñanyi bintu byaubile bena Isalela ne bamfumu babo, kabiji Yehoba wibobilepo ka?

27 Kyataminekotu ke kya kuba’mba bena Isalela kechi batwajijile kulondela bibajimwineko mfumu wabo ne. Bakankelwe kulondela bishina bina paimena bupopweshi bwa kine. Bamfumu ba bena Isalela ne bantu babo bakoseshe michima yabo kabiji balekele kuketekela mwi Yehoba, kabiji bakaine kukookela mizhilo yanji yaoloka. Yehoba wibatumijile bangauzhi javula bingi bakwibajimunako pa byatama bikafuma mu byo baubilenga. (Yele. 7:13-15, 23-26) Ngauzhi umo waingijile uno mwingilo mu bukishinka ke Ezikyo, wajingako pa kimye kyakatazhe bingi kwikala wakishinka.

Ezikyo Wamwene byo Baonawine Bupopweshi bwa Kine

28, 29. Ñanyi bintu byo twayukapo pe Ezikyo? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba: “Bwikalo bwa kwa Ezikyo ne Kimye kyo Ajingako.”)

28 Ezikyo wayukile bingi bulongo byo bapopwelanga pa nzubo ya Lesa yashimikile Solomone. Bashanji bajinga bañanga, kabiji kyamweka nabo baingilangako uno mwingilo inge kimye kyabo kyafika. (Ezi. 1:3) Ezikyo wafwainwa waikalanga bingi bulongo byo ajinga mwanyike. Bashanji bafwainwa bamufunjishe pe Yehoba ne Mizhilo yanji. Ezikyo saka akijitu mwanyike, popo bataaine “buku wa Mizhilo” mu nzubo ya Lesa. * Byambo byajingamo byafikile bingi pa muchima Mfumu Yosiya kya kuba watendekele ne mukwekele wa kutundaika bupopweshi bwa kine.—2 Mfu. 22:8-13.

Ezikyo bashanji bafwainwa bamufunjishanga pe Yehoba ne Mizhilo yanji (Monai jifuka 28)

29 Byonka byaubanga bakalume ba Lesa bakishinka batanshi, Ezikyo naye walondelanga byonse bishina bina paimena bupopweshi bwa kine. Inge tubena kutanga buku wa Ezikyo twimwena kuba’mba waingijilanga Yehoba na muchima yense, wamupanga byawamisha kabiji wakookelanga byonse byamubuulanga Yehoba ne kwibyubila mu jishinda jikeba Yehoba. Kabiji lwitabilo lwa kufuma panshi ya muchima lo lwamulengelanga kuba byonse bino. Bino bantu bavula kechi byo baubanga ne. Ezikyo byo akomenenga watelekanga ku bungauzhi bwa kwa Yelemiya. Ezikyo watendekele mwingilo wa bungauzhi mu mwaka wa 647 B.C.E. Yelemiya wajimunangako bantu pa lukabisho lwa Yehoba lwaishilenga.

30. (a) Tufunjilako ka ku bungauzhi bwa kwa Ezikyo? (b) Bungauzhi bo bu ka, kabiji ki ka kyakonsha kwitukwasha kumvwisha bungauzhi bwa kwa Ezikyo? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba: “Kumvwisha Mwatala Bungauzhi bwa kwa Ezikyo.”)

30 Ezikyo bamutangijile ku mupashi kusolola bubi bwaubilenga bantu ba Lesa. (Tangai Ezikyo 8:6.) Ezikyo wajinga pa bantu bo batwajile mu buzha, kimye Yehoba kyo atendekele kukambula bena Yuda. (2 Mfu. 24:11-17) Nangwa kya kuba Ezikyo bamutwajile mu buzha, kechi bamuyanjishanga ne. Yehoba wamupeele mwingilo wa kukwasha bantu banji bo batwajile mu buzha. Bimwesho byo amonanga Ezikyo ne bungauzhi bo aaulanga bwamweshanga bupopweshi bwa kine byo bakebubwezha jikwabo mu Yelusalema. Bino kuji ne bintu bikwabo byo bwaambangapo. Bwaambanga ne pa bupopweshi bwa kine byo bakebubwezha kimye bantu batemwa Yehoba kyo bakamupopwelanga pano pa ntanda ponse.

31. Uno buku usakwitukwasha kumvwisha ñanyi bintu?

31 Mu bipungu byalondelapo mu uno buku, tukesamba pa biji mwiulu mwikala Yehoba, pa bupopweshi bwa kine byo bwaonawinwe, pe Yehoba byo abwezha bupopweshi bwa kine ne byo azhikijila bantu banji, kabiji ne pa kimye bantu bonse pano pa ntanda po bakapopwelangatu Yehoba kwapwa. Mu kitango kyalondelapo, tukesamba pa kimwesho kitanshi kyamwene Ezikyo. Kiketukwasha kufwanyikizha Yehoba byo engila na jibumba janji ja mwiulu, ne ene mambo o twafwainwa kupopwelangatu aye yenka kwapwa na muchima yense.

^ jifu. 4 Abela kyamweka wasemenwe saka papitatu myaka icheche kufuma po bebapangijile ba Adama ne Evwa mu bujimi bwa Edena. (Nte. 4:1, 2) Pa Ntendekelo 4:25 paamba’mba Lesa wapaine Seta “wakupingakena pe Abela.” Adama wajinga na myaka 130 byo asemene Seta, Abela saka bamwipaya kala. (Nte. 5:3) Onkao mambo, Abela kyamweka wajinga na myaka 100 kimye kyamwipaile Kaina.

^ jifu. 15 Pa Ntendekelo 4:26 paamba’mba pa kimye kyasemekelwe Enoshi munkana wa kwa Adama, “bantu batatwile kwita pa jizhina ja Yehoba.” Bino kyamweka baubilenga bino mu jishinda ja mukeyu, kyamweka balangulukilenga’mba Yehoba naye nkishi.

^ jifu. 17 Lesa wamulume Nanna wayukanyikilwe ne kuba’mba Sin. Nangwa kya kuba bangikazhi ba mu muzhi wa Ula bapopwelanga balesa bapusana pusana, bino nzubo ya lesa ne bya kusokelapo bitapisho byajinga bya kwa Nanna.

^ jifu. 24 Jikwachi jazhila byo bejifumishe mu tente wa lusambakeno, Yehoba waswishishe kulambula milambo pa bya kusokelapo bitapisho mu mapunzha akwabo apusana pusana.—1 Sam. 4:3, 11; 7:7-9; 10:8; 11:14, 15; 16:4, 5; 1 Moba 21:26-30.

^ jifu. 28 Kyamweka Ezikyo watendekele mwingilo wa bungauzhi saka aji na myaka 30 mu mwaka wa 613 B.C.E. Kyamweka wasemenwe mu mwaka wa 643 B.C.E. (Ezi. 1:1) Yosiya watendekele kulama mu 659 B.C.E., kabiji buku mutanshi wa mizhilo kyamweka bamutaaine mu mwaka wa bu 18 wa bukalama bwanji nangwa kampe mu mwaka wa 642 kufika mu 641 B.C.E.