1-3. a) Ambola akɔna wayotɔsɛdingola? b) Naa awui anɛi w’ohomba wendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi wayotɔsɛdingola? (Enda osato wele lo mbɔtwɛlɔ.)

AABƐLƐ ekɔ lo nsɛdingola ɛkɔkɔ ande la yambalo tshɛ. La ngandji tshɛ, nde akakokɛka nyama shɔ oma ko eotwelo kayɔ. Kakianɛ nde ambɔsɔna mɔtshi, amboyidiaka ndo amboyilambola Nzambi oko woshasha. Onde tshelo shɔ y’ɔtɛmwɛlɔ, yosalemi oma le onto lele bu kokele yayetawɔma le Jehowa?

² Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ akasambiyama la nyuma k’ekila dia mfunda lo dikambo dia Aabɛlɛ ɔnɛ: “Nzambi aketawɔ weshasha ande.” Koko Jehowa akatone olambo wa Kɛna. (Adia Hɛbɛru 11:4.) Dui sɔ monyiyaka ambola amɔtshi wahombaso nkana la wɔ yimba. Lande na kaketawɔ Nzambi ɔtɛmwɛlɔ wa Aabɛlɛ ko ntona wa Kɛna? Wetshelo akɔna wakokaso nkondja oma l’ɛnyɛlɔ ka Kɛna la Aabɛlɛ ndo k’anto akina wɔtɛkɛtami lo Hɛbɛru tshapita 11? Ekadimwelo wa ambola asɔ wayotokimanyiya dia nshihodia dimɛna kɛnɛ kalɔmba ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.

³ Etena kasɛdingolaso lo tshena pe akambo wakete ntatɛ oma lo nshi ya Aabɛlɛ polo lo nshi ya Ɛzɛkiyɛlɛ, tolembete akambo anɛi wele naka vɔ monga kaamɛ, kete ɔtɛmwɛlɔ wayetawɔma le Nzambi:  Jehowa mbahomba tɛmɔma, pombaka mbɔtɛmɔla lo yoho yoleki tshɛ dimɛna ndo woho watɛmɔlaso pombaka mbetawɔma le Nzambi ndo ɔtɛmɔdi pombaka monga l’eyango w’amɛna.

4, 5. Kakɔna kakakonya Kɛna dia mbɔsa dia Jehowa mbahomba nongola olambo ande?

⁴ Adia Etatelo 4:2-5. Kɛna akeyaka dia Jehowa mbahomba nongola olambo ande. Kɛna aki l’etena k’efula ndo la diaaso dia mbeka awui wendana la Jehowa. Nde l’Aabɛlɛ w’ɔnango waki waya l’ɛnɔnyi suke la 100 etena kakawakimɔka weshasha awɔ. * Ana w’apami ahende asɔ wakeyaka ekambɔ k’Ɛdɛna lam’akawayolaka, ondo wakɛnaka ɛtshi ka nkɛtɛ k’ɛtɛtɔ kɛsɔ oma l’etale. Lo mɛtɛ, vɔ wakakoke mɛna akɛruba wakalamaka soko di’otsha lɛkɔ. (Eta. 3:24) Aha la taamu, ambutshi wa ana asɔ wakawatɛ dia Jehowa mbakatonge ɛngɔ tshɛ kele la lɔsɛnɔ ndo ɔnɛ sangwelo diande di’oma k’etatelo ntshikitana la kɛnɛ kowɛna kakianɛ, wotatshu yema yema otsha lo nyɔi. (Eta. 1:24-28) Ondo ewo k’akambo asɔ akakonya Kɛna dia mbɔsa dia Nzambi mbahombande nambola olambo ande.

⁵ Kakɔna nto kakakoke ntshutshuya Kɛna dia nambola olambo ande? Jehowa akatatshi dia “kanula” yakahombe ndja, onto lakahombe minola ɔtɛ wa “oloyi” wakakonya Eva dia mbɔsa yɛdikɔ ya kɔlɔ efula. (Eta. 3:4-6, 14, 15) Oko wakinde ɔna l’enondo, Kɛna akakoke mfɔnya dia nde mbaki “kanula” yakalakema shɔ. (Eta. 4:1) Ndo nto, Jehowa kopembola tshɛ lo tshɛ dia nsawola l’anto wakasale pɛkato. Kaanga l’ɔkɔngɔ wa Adama nsala pɛkato, aha la taamu Nzambi akatɛkɛta la nde lo tshimbo y’ondjelo ɔmɔtshi. (Eta. 3:8-10) Ndo Jehowa akatɛkɛta la Kɛna l’ɔkɔngɔ wa nde nambola olambo ande. (Eta. 4:6) Aha la taamu, Kɛna akeyaka dia Jehowa mbahomba tɛmɔma.

6, 7. Onde olambo wakalambola Kɛna kana woho wakandalambola mbaki kɔlɔ? Lembetshiya.

⁶ Ko lande na kele Jehowa kombetawɔ olambo wa Kɛna? Onde kɛnɛ kakandalambola mbaki komonga dimɛna? Bible hate dui sɔ. Tɔ mbutaka tsho dia Kɛna akalambola ‘elowa w’oma lo ekambɔ.’ Jehowa akayɛnyaka l’ɔkɔngɔ l’Ɛlɛmbɛ wakandasha Mɔsɛ dia yoho y’olambo shɔ mbetawɔmaka. (Wal. 15:8, 9) Ndo nto, tende awui waketaka l’etena kɛsɔ. L’etena ka l’ɔkɔndɔ kɛsɔ, anto wakalɛka paka akatshikatshi. (Eta. 1:29) Ndo lam’ele nkɛtɛ ya l’andja w’ekambɔ k’Ɛdɛna yakadjama mananu oma le Nzambi, Kɛna akasale la wolo dia ntana kɛnɛ kakandahombe nambola. (Eta. 3:17-19) Nde akalambola mbo ya ndɛ yakandakambe wolo dia ndjikondja ndo yasukɛ lɔsɛnɔ! Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, Jehowa kombetawɔ olambo wa Kɛna.

⁷ Onde woho wakandalambola mbaki kɔlɔ? Onde Kɛna konambola lo woho wetawɔma? Mɛnamaka diaha woho wakandalambola mbaki kɔlɔ. Ko lande na kataso ngasɔ? Nɛ dia etena kakatone  Jehowa olambo wa Kɛna, Nde kombuta dia woho wakandalambola mbaki kɔlɔ. Lo mɛtɛ, ndooko lɛnɛ ɛnyami woho wakalambola Kɛna kana Aabɛlɛ elambo awɔ. Ko laasɔ, lende aki dikambo?

8, 9. a) Lande na kele Jehowa kombetawɔ Kɛna l’olambo ande? b) Naa dui di’ohomba diamboyɛna lo kɛnɛ katɛkɛta Bible lo dikambo dia Kɛna la Aabɛlɛ?

⁸ Ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ wakasambiyama wele lo Hɛbɛru mɛnyaka dia eyango wakatshutshuya Kɛna dia nambola komonga amɛna. Kɛna komonga la mbetawɔ. (Hɛb. 11:4; 1 Jni. 3:11, 12) Diakɔ diele, Jehowa kombetawɔ olambo wa Kɛna, mbuta ate Kɛna ndamɛ, koko aha tsho olambo ande. (Eta. 4:5-8) Jehowa ekɔ Shɛso ka ngandji, ɔnkɔnɛ nde akahembe dia mingola ɔnande ɔsɔ la ngandji tshɛ. Koko, Kɛna akatone ekimanyielo ka Jehowa. Otema wa didjidji wa Kɛna wakalana la etsha wa demba diele bu kokele, mbuta ate “ɔlɔshanelo, mindjo, kandjema.” (Ngal. 5:19, 20) Otema wa kɔlɔ waki la Kɛna akayokonya awui akina w’amɛna wendana l’ɔtɛmwɛlɔ ande awui w’anyanya. Ɛnyɛlɔ kande tetshaka dia ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi nɔmbaka akambo efula aha tsho ɛnamelo ka lo sɛkɛ k’onto lamamema Jehowa.

⁹ Ɔkɔndɔ wa lo Bible totɛka akambo efula wendana la Kɛna, sho mbokaka kɛnɛ kakawotɛ Jehowa, sho mbadiaka ekadimwelo wakasha Kɛna, sho mbeyaka ndo nkombo y’anande ndo awui amɔtshi wakawasale. (Eta. 4:17-24) Koko lo dikambo dia Aabɛlɛ, ndooko lɛnɛ atɛkɛtawɔ dia nde aki l’ana ndo ndooko kɛnɛ kakandate kakalamema lo Bible. Kaanga mbediɔ ngasɔ, etsha wa Aabɛlɛ wekɔ lo ntetemala tetsha ɛlɔ kɛnɛ. Lo woho akɔna?

10. Ngande wakasha Aabɛlɛ ɛnyɛlɔ lo dikambo di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?

¹⁰ Aabɛlɛ akalambola olambo ande le Jehowa lo mbeya dia paka Nde mbahomba nongola elambo. Kɛnɛ kakandalambola l’olambo ande kaki dimɛna dioleki, Aabɛlɛ akasɔnɛ “ana wa ntondo amɔtshi w’ɛkɔkɔ ande.” Kaanga mbele ɔkɔndɔ hate dia nde akalambola lo elambwelo kana bu, woho wakandakimɔ woshasha ande aketawɔma. Koko kɛnɛ, koleki ohomba lo dikambo dia woshasha w’Aabɛlɛ ele, ɛnyɛlɔ kande kakatetemala totsha wetshelo kaanga mambeta ɛnɔnyi oko nunu samalo, mbuta ate eyango wakootshutshuya dia nambola. Mbetawɔ kaki lande le Nzambi ndo woho wakandalangaka ɛlɛmbɛ wosembwe waki Jehowa mbakootshutshuya dia nsala ngasɔ. Ngande weyaso dui sɔ?

11. Lande na kakate Yeso dia Aabɛlɛ aki onto l’ɔlɔlɔ?

¹¹ Ntondotondo, tɔsɛdingole kɛnɛ kakate Yeso lo dikambo dia Aabɛlɛ, pami kakandeyaka dimɛna. Yeso akasɛnaka l’olongo etena kaki Aabɛlɛ la nkɛtɛ. Yeso akayashaka efula le ɔnaki Adama ɔsɔ. (Tok. 8:22, 30, 31; Jni. 8:58; Kɔl. 1:15, 16) Ɔnkɔnɛ, etena kakate Yeso dia Aabɛlɛ aki onto ɔlɔlɔ, nde akatɛkɛta mɛtɛ kɛnɛ kakandɛnyi la washo. (Mat. 23:35) Onto ɔlɔlɔ ekɔ onto leya dia Jehowa mbahomba nshikikɛ ɛlɛmbɛ wendana la ɔlɔlɔ la kɔlɔ. Koko aha laasɔ ato, nde mɛnyaka oma l’ɛtɛkɛta ndo oma l’etsha ande  dia nde mbetawɔka ɛlɛmbɛ akɔ. (Ɛdika la Luka 1:5, 6.) Nɔmbamaka etena k’otale di’onto monga la lokumu l’onto l’ɔlɔlɔ. Ɔnkɔnɛ, kaanga la ntondo ka nambola Nzambi olambo ande, Aabɛlɛ akahombe mbeyama oko onto lasɛna lo yoho yɔtɔnɛ l’ɛlɛmbɛ wa Jehowa. Ɔsɔ komonga dikambo dia wɔdu. Enondo ande Kɛna lakahombe monga la shɛngiya ya dimɛna le nde, akayongaka l’otema wa kɔlɔ. (1 Jni. 3:12) Nyango Aabɛlɛ akɔnyɔla didjango dia Nzambi ndo she akatɔmbɔkwɛ Jehowa lo nanga dia ndamɛ mbɔsa yɛdikɔ ya nshikikɛ kɛnɛ kele ɔlɔlɔ la kɛnɛ kele kɔlɔ. (Eta. 2:16, 17; 3:6) Ande dihonga diakɛnya Aabɛlɛ lo nsala ɛsɔnwɛlɔ wotshikitanyi la wa nkumbo kande lee!

12. Otshikitanu akɔna wa woke waki lam’asa Kɛna la Aabɛlɛ?

¹² Dui dia hende, tende woho wakɛdika ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ mbetawɔ la monga onto l’ɔlɔlɔ. Pɔɔlɔ akafunde ate: “Oma lo mbetawɔ, Aabɛlɛ akalambola Nzambi olambo woleki wa Kɛna nɛmɔ, ndo oma lo mbetawɔ kakɔ, akatama lo dikambo diande ɔnɛ nde aki onto ɔlɔlɔ.” (Hɛb. 11:4) Ɛtɛkɛta wa Pɔɔlɔ mɛnyaka dia otshikitanyi la Kɛna, Aabɛlɛ akatshutshuyama la mbetawɔ kaki la nde edja efula ndo k’oma k’ɛse otema le Jehowa ndo la yoho yakasalaka Jehowa akambo.

13. Wetshelo akɔna wakondjaso oma l’ɛnyɛlɔ ka Aabɛlɛ?

¹³ Ɛnyɛlɔ ka Aabɛlɛ tetshaka di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi koka ndja paka oma l’otema wele l’eyango w’amɛna, mbuta ate otema woludi la mbetawɔ le Jehowa ndo wetawɔ tshɛ lo tshɛ ɛlɛmbɛ ande wosembwe. Ndo nto, tambɛna di’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi nɔmbaka akambo efula, aha tsho tshelo tshɔi y’omamemelo le Nzambi. Vɔ mendanaka la lɔsɛnɔ laso l’otondo ndo la dionga diaso lo tshɛ kadiɔ.

14. Lande na kaketawɔ Jehowa weshasha wakoolambola Nɔa, Abrahama ndo Jakɔbɔ?

¹⁴ Aabɛlɛ mbaki onto la ntondo laki komonga kokele lakatɛmɔla Jehowa lo yoho yetawɔma, koko aha nde mbaki onto l’ekomelo. Ɔpɔstɔlɔ Pɔɔlɔ tɛkɛtaka dia anto akina wakatɛmɔla Jehowa lo yoho yetawɔnde, anto wele oko Nɔa, Abrahama ndo Jakɔbɔ. (Adia Hɛbɛru 11:7, 8, 17-21.) Lo etena kɛmɔtshi ka lo nsɛnɔ yawɔ, ewandji wa nkumbo ɛsɔ onto l’onto akalambola Jehowa olambo ndo Nzambi aketawɔ weshasha awɔ. Lande na? Nɛ dia apami asɔ konambola tsho elambo, koko wakakotsha awui w’ohomba walɔmbama l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Nyɛsɔ tɔsɛdingole bɛnyɛlɔ diawɔ.

15, 16. Ngande wakakotsha Nɔa awui anɛi walɔmbama l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?

¹⁵ Nɔa akootɔ ɛnɔnyi 126 l’ɔkɔngɔ wa nyɔi ka Adama, koko etena kakootɔ Nɔa ko andja wambolola la ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. * (Eta. 6:11) Lo nkumbo tshɛ yakasɛnɛ la nkɛtɛ yema tshitshɛ la ntondo ka Mvula k’elola, paka Nɔa la nkumbo kande ato mbakakambɛ Jehowa lo yoho yetawɔma. (2 Pe. 2:5) L’ɔkɔngɔ wa nde shimbamɛ lo Mvula k’elola, Nɔa akɛnyi ohomba mbika elambwelo kɛmɔtshi, elambwelo ka ntondo kɔtɛkɛtami lo Bible ndo akalambola Jehowa  elambo. Oma lo tshelo ya l’otema ɔtɔi shɔ, Nɔa akɛnya hwe nkumbo kande ndo anto wayoyotɔ l’ɔlɔndji ande dia Jehowa oto mbakawahombaka ntɛmɔla. L’atei wa nyama tshɛ yakandahombe nambola, Nɔa akasɔnɛ “nyama mɔtshi oma lo nyama tshɛ ya pudipudi ndo oma lo ditongami tshɛ dia pudipudi diafumbɔ.” (Eta. 8:20) Ɔsɔ aki elambo wakaleke tshɛ amɛna nɛ dia Jehowa ndamɛ akate dia wekɔ pudipudi.​—Eta. 7:2.

¹⁶ Nɔa akalambola elambo wa lotshumba ɛsɔ l’elambwelo kakandake. Onde woho w’ɔtɛmwɛlɔ ɔsɔ waketawɔma? Eelo. Ɔkɔndɔ mbutaka dia Jehowa akoke opomu wa dimɛna w’oma l’olambo ko akatshɔkɔla Nɔa l’anande. (Eta. 8:21; 9:1) Koko, Jehowa aketawɔ olambo ɔsɔ ntondotondo nɛ dia Nɔa akoolambolawɔ la eyango w’amɛna. Elambo ɛsɔ wakakɛnɛmɔlaka nto mbetawɔ ka wolo kaki la Nɔa le Jehowa ndo lo yoho yasala Jehowa akambo. Lam’ele Nɔa akatetemala nkitanyiya Jehowa ndo nsukɛ ɛlɛmbɛ Ande, Bible mbutaka dia nde “akakɛndakɛndaka la Nzambi ka mɛtɛ.” Etombelo waki la dui sɔ ele, Nɔa akeyamaka oko onto ɔlɔlɔ.​—Eta. 6:9; Ɛzk. 14:14; Hɛb. 11:7.

17, 18. Ngande wakakotsha Abrahama awui anɛi walɔmbama l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?

¹⁷ Abrahama akadingama l’anto wakayashaka l’ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Tɛmpɛlɔ ka jambizambi ngɔndɔ Nanna kaki la shɛngiya y’efula l’osomba wa Ura, lɛnɛ akadjasɛka Abrahama. * L’etena kɛmɔtshi kaanga she Abrahama akatɛmɔlaka tozambizambi ta kashi. (Jas. 24:2) Koko, Abrahama akasɔnɛ dia ntɛmɔla Jehowa. Ondo nde akeke akambo wendana la Nzambi ka mɛtɛ oma le tshɛnde Shɛmɛ, ɔmɔtshi la l’atei w’ana wa Nɔa. Vɔ wakasɛnɛ kaamɛ l’edja k’ɛnɔnyi 150.

¹⁸ L’edja tshɛ ka lɔsɛnɔ lande l’otale, Abrahama akalambola elambo efula. Koko totshelo t’amɛna t’ɔtɛmwɛlɔ tɔsɔ takasalemaka mbala tshɛ paka otsha le ɔnɛ lahomba nongola ɔtɛmwɛlɔ, mbuta ate Jehowa. (Eta. 12:8; 13:18; 15:8-10) Onde Abrahama akayalɔngɔsɔla dia nambola Jehowa olambo woleki dimɛna? Aha la taamu dimbola sɔ diakakadimɔma etena kaketawɔ Abrahama dia nambola Isaka w’ɔnande la ngandji. Lo diaaso sɔ, Jehowa akate awui tshɛ wendana la woho wakahombe Abrahama nambola olambo. (Eta. 22:1, 2) Ndo Abrahama aketawɔ ndjela ɛlɔmbwɛlɔ kɛsɔ tshɛ lo tshɛ. Jehowa mbakayoshimba Abrahama diaha nde ndjaka ɔnande. (Eta. 22:9-12) Jehowa aketawɔ totshelo t’ɔtɛmwɛlɔ ta Abrahama nɛ dia tɔ takasalema oma le onto laki l’eyango w’amɛna. Pɔɔlɔ akafunde ate: “Abrahama aki la mbetawɔ le Jehowa ko nde akɔsama oko onto ɔlɔlɔ.”​—Rɔmɔ 4:3.

19, 20. Ngande wakakotsha Jakɔbɔ awui anɛi walɔmbama l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?

¹⁹ Jakɔbɔ akadjasɛ edja efula la Kanana, nkɛtɛ yakalake Jehowa Abrahama nde la tokanula tande. (Eta. 17:1, 8) Ɔsɔ aki dihole diele anto wakayashaka efula l’ɔtɛmwɛlɔ wa kɔlɔ, diakɔ diakate Jehowa  dia wodja akɔ ‘wayotowɔ anto wodjashi lɛkɔ.’ (Lɛw. 18:24, 25) Etena kakinde l’ɛnɔnyi 77, Jakɔbɔ akamɔ oma la Kanana, akatotshuka ndo l’ɔkɔngɔ diko nde akayokalolaka la nkumbo ka woke. (Eta. 28:1, 2; 33:18) Koko, ase nkumbo kande amɔtshi wakasɛngiyama la ɔtɛmwɛlɔ wa kashi. Kaanga mbakidiɔ ngasɔ, etena kakelɛ Jehowa Jakɔbɔ dia ntshɔ la Bɛtɛlɛ ndo toka elambwelo, Jakɔbɔ akasale dui sɔ la dihonga tshɛ. Ntondotondo, nde akatɛ ase nkumbo kande ate: “Nyonya tozambizambi t’ase wedja tele l’atei anyu, nyoyaɛdia.” Oma laasɔ, nde akayele alako wakawawosha la kɔlamelo tshɛ.​—Eta. 35:1-7.

²⁰ Jakɔbɔ akake dilambwelo lo Nkɛtɛ ya Daka, koko ɔnɛ lakahombaka nongola ɔtɛmwɛlɔ nshi tshɛ aki paka Jehowa. (Eta. 35:14; 46:1) Elambo ande w’amɛna, woho wakandatɛmɔlaka Nzambi ndo eyango waki la nde dia nsala dui sɔ aketawɔma le Nzambi, diakɔ diele Bible tɛkɛtaka dia Jakɔbɔ aki onto “laha l’onongo,” etelo kakambawɔ latɔ lo dikambo dia wanɛ wetawɔma le Nzambi. (Eta. 25:27) Lo lɔsɛnɔ lande l’otondo, Jakɔbɔ akatshike ɛnyɛlɔ ka dimɛna le wodja w’Isariyɛlɛ wakahombe ndjonga tokanula tande.​—Eta. 35:9-12.

21. Wetshelo akɔna wendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi wakokaso nkondja oma lo bɛnyɛlɔ diakatotshikɛ ewandji wa nkumbo?

²¹ Wetshelo akɔna wakokaso nkondja lo kɛnɛ kendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi oma lo bɛnyɛlɔ diakatshike ewandji wa nkumbo? L’ɛnyɛlɔ kawɔ, sho ningama l’anto, ondo ndo l’ase nkumbo wakoka mbekola timba taso diaha sho mamema Jehowa la tshondo tshɛ. Dia nshika tanga lo tɔsɛngiya tɔsɔ, sho pombaka monga la mbetawɔ ka wolo le Jehowa ndo ndjashikikɛ di’ɛlɛmbɛ ande wosembwe mboleki tshɛ amɛna. Sho kɛnɛmɔlaka mbetawɔ ka ngasɔ lo nkitanyiya Jehowa ndo lo nkamba la wenya, wolo ndo la diangɔ diaso dia mbokambɛ. (Mat. 22:37-40; 1 Kɔr. 10:31) Ekɔ mɛtɛ dui di’ekeketshelo dia mbeya dia etena katɛmɔlaso Jehowa l’akoka aso tshɛ, lo yoho yalɔmbande ndo l’eyango w’amɛna, nde tɔsaka oko anto w’ɛlɔlɔ!​—Adia Jakɔba 2:18-24.

22-24. Ngande wakadjaka Ɛlɛmbɛ dikako vɔlɛ l’ohomba wa ɔnɛ lahomba nongola elambo ndo woho wakalambolaka ase Isariyɛlɛ elambo?

²² Jehowa akasha tokanula ta Jakɔbɔ Ɛlɛmbɛ dia vɔ mbeya dimɛna kɛnɛ kakandalɔmbaka. Otowokitanyiya Jehowa, tshike wotonga ‘ɛngɔ kande ka laande’ ndo “wodja w’ekila.” (Eto. 19:5, 6) Tende woho wakadjaka Ɛlɛmbɛ dikako vɔlɛ l’akambo anɛi w’ohomba wendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.

²³ Jehowa akɛnya hwe dia nde mbele ɔnɛ lakahombaka ase Isariyɛlɛ ntɛmɔla. Nde akate ate: “Toyalake la nzambi nkina laadiko diami.” (Eto. 20:3-5) Elambo wakawoolambolaka wakahombe monga kɛnɛ koleki dimɛna. Ɛnyɛlɔ, wakahombaka nambola nyama ka dimɛna kaha l’ɛkɔmɔ. (Lɛw. 1:3; Eoh. 15:21; ɛdika la Malaki 1:6-8.) Ase Lɛwi wakakondja wahɔ oma lo weshasha wakashaka Jehowa,  koko vɔ lawɔ, onto l’onto akalambolaka elambo ande hita. Kɛnɛ kakawakimɔka kaki oma l’atei wa “diangɔ dioleki amɛna di’oma lo weshasha wakawa[wa]sha.” (Wal. 18:29) Lo kɛnɛ kendana la woho wakawatɛmɔlaka, ase Isariyɛlɛ wakalongola ɛlɔmbwɛlɔ ka shikaa kendana la kɛnɛ, dihole ndo woho wakawahombaka nambola Jehowa elambo. Lo tshɛ, vɔ wakalongola ɛlɛmbɛ ndekana 600 dia mbalɔmbɔla ndo wakawatɛ ɔnɛ: “Nyu pombaka nsala tshɛ dia nkitanyiya kɛnɛ kakanyodjangɛ Jehowa Nzambi kanyu. Hanyohombe mbɛtɔla lo lonya l’omi kana la lɔmɔsɔ.”​—Eoh. 5:32.

²⁴ Onde dihole diakahombe ase Isariyɛlɛ nambolaka elambo diaki mɛtɛ ohomba? Eelo. Jehowa akatɛ ekambi ande dia mbika tabɛrnaklɛ ndo tɔ kakayonga dihole diakalɔmbɔmaka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. (Eto. 40:1-3, 29, 34) L’etena kɛsɔ, naka ase Isariyɛlɛ wakalangaka dia elambo awɔ mbetawɔma le Nzambi, kete vɔ wakahombaka ndja la wɔ lo tabɛrnaklɛ. *​—Eoh. 12:17, 18.

25. Lo kɛnɛ kendana l’elambo, kakɔna kakaleke ohomba? Lembetshiya.

²⁵ Koko kɛnɛ kakaleke ohomba ele eyango waki l’ose Isariyɛlɛ lakakimɔka woshasha! Nde akahombe tshutshuyama oma lo otema woludi la ngandji ka Jehowa ndo k’ɛlɛmbɛ ande. (Adia Eohwelo k’Ɛlɛmbɛ 6:4-6.) Etena kakatɛmɔlaka ase Isariyɛlɛ Jehowa  paka tsho l’ɔtɛ wɔnɛ vɔ pombaka mbɔtɛmɔla, Jehowa kombetawɔka elambo awɔ. (Isa. 1:10-13) Lo tshimbo y’omvutshi Isaya, Jehowa akɛnya dia nde kokesamaka la omamemelo wa kashi, lo mbuta ɔnɛ: “Anto anɛ . . . watɔnɛmiyaka lo ɛlɔmɔ, koko etema awɔ mangana etale oma le mi.”​—Isa. 29:13.

26. L’etatelo, ɔkɛndɛ akɔna waki la tɛmpɛlɔ kakake Sɔlɔmɔna lo kɛnɛ kendana l’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi?

²⁶ Ɛnɔnyi nkama l’ɔkɔngɔ w’ase Isariyɛlɛ mbidjasɛ lo Nkɛtɛ ya Daka, nkumekanga Sɔlɔmɔna akake dihole diakalɔmbɔmaka ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi diaki woke efula ndeka tabɛrnaklɛ. (1 Ku. 7:51; 2 Ɛk. 3:1, 6, 7) Ntondotondo, Jehowa mbaki onto laamɛ lakahombaka nongola elambo wakakimɔmaka lo tɛmpɛlɔ kɛsɔ. Sɔlɔmɔna l’anto ande wakalambolaka elambo w’amɛna efula lo woho wakalɔmbaka Ɛlɛmbɛ wa Nzambi. (1 Ku. 8:63) Koko, falanga ya mbika tɛmpɛlɔ ndo efula k’elambo komonga kɛnɛ kakakoke nkonya di’ɔtɛmwɛlɔ wa lo tɛmpɛlɔ mbetawɔma le Jehowa. Kɛnɛ kaki ohomba ele, eyango waki la wanɛ wakakimɔka weshasha. Sɔlɔmɔna akadje dikako vɔlɛ lo dikambo sɔ l’osapwelo wa tɛmpɛlɔ. Nde akate ate: “Etema anyu wonge tshɛ lo tshɛ le Jehowa Nzambi kaso lo nkɛndakɛnda lo ndjela wadjango ande ndo lo nkitanyiya ɛlɛmbɛ ande, oko lushi l’ɛlɔ.”​—1 Ku. 8:57-61.

27. Kakɔna kakasale nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ l’anto waki l’ɛse k’ɛlɔmbwɛlɔ kawɔ, ndo kakɔna kakasale Jehowa lo dikambo sɔ?

²⁷ Lonyangu ko, ase Isariyɛlɛ kotetemala ndjela alako wa nkumekanga ka lomba kɛsɔ. Vɔ kokotsha kaanga dui ɔtɔi kana awui efula walɔmba ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi. Nkumi ya dikanga ya l’Isariyɛlɛ ndo anto waki l’ɛse k’ɛlɔmbwɛlɔ kawɔ, waketawɔ di’etema awɔ ndanyema, vɔ komonga la mbetawɔ le Jehowa ndo vɔ wakatone ɛlɛmbɛ ande wosembwe. Mbala la mbala, la ngandji tshɛ Jehowa akatomaka amvutshi dia mbangola ndo dia mbahɛmɔla lo etombelo wayonga l’etsha awɔ. (Jɛr. 7:13-15, 23-26) L’atei w’amvutshi asɔ mbele ndo Ɛzɛkiyɛlɛ pami ka kɔlamelo. Nde akasɛnaka l’etena ka kɔlɔ ka l’ɔkɔndɔ w’ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.

28, 29. Kakɔna keyaso lo dikambo dia Ɛzɛkiyɛlɛ? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Ɛzɛkiyɛlɛ​—Lɔsɛnɔ lande ndo tena diakandasɛnɛ.”)

²⁸ Ɛzɛkiyɛlɛ akeyaka dimɛna woho waketaka ɔtɛmwɛlɔ lo tɛmpɛlɔ kakake Sɔlɔmɔna. She aki ɔlɔmbɛdi ndo akahombe nkamba l’etena kɛmɔtshi lo tɛmpɛlɔ kɛsɔ. (Ɛzk. 1:3) Ɛzɛkiyɛlɛ aki l’ɔngɛnɔngɛnɔ l’ɛnɔnyi w’etatelo wa lɔsɛnɔ lande. Aha la taamu, she akawetsha akambo wendana la Jehowa ndo la Ɛlɛmbɛ ande. Lo mɛtɛ, lo kɛnɛ kendana la etena kakotɔ Ɛzɛkiyɛlɛ, “dibuku di’Ɛlɛmbɛ” diakatanemaka lo tɛmpɛlɔ. * Jɔsiya nkumekanga ka dimɛna kakoolɛka, akanandema efula la kɛnɛ kakandoke, ko nde akanyomoleka mbidja welo dia nsukɛ ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi.​—2 Ku. 22:8-13.

²⁹ L’ɛnyɛlɔ k’apami wa kɔlamelo wakasɛnaka la ntondo kande, Ɛzɛkiyɛlɛ akakotsha akambo anɛi walɔmbama l’ɔtɛmwɛlɔ wa  pudipudi. Naka sho nsɛdingola dibuku dia Ɛzɛkiyɛlɛ, kete tayɛna dia nde akakambɛ Jehowa tshɛ lo tshɛ, dia nde akatetemala mbosha kɛnɛ kakaleke dimɛna ndo akakitanyiya kɛnɛ tshɛ kakawotɛ Jehowa ndo kɛnɛ tshɛ kakandawodjangɛ. Ɛzɛkiyɛlɛ akatshutshuyama dia nsala akambo asɔ tshɛ nɛ dia nde aki la mbetawɔ ka mɛtɛ. Koko aha dionga sɔ mbaki l’anto wakasɛnaka lo nshi yande. Lam’akandayolaka, Ɛzɛkiyɛlɛ akoke prɔfɛsiya ka Jɛrɛmiya, ɔnɛ lakatatɛ nkamba olimu ande l’ɔnɔnyi wa 647 N.T.D. ndo ɔnɛ lakewoya l’ohetoheto tshɛ oyelo wa elanyelo ka Jehowa.

30. a) Kakɔna kɛnya prɔfɛsiya yakafunde Ɛzɛkiyɛlɛ? b) Prɔfɛsiya kɛdikɛdi na ndo ngande wahombaso nshihodia nyɛ yakafunde Ɛzɛkiyɛlɛ? (Enda kiombo yele l’ɔtɛ a dui ɔnɛ: “Woho wa nshihodia prɔfɛsiya ya Ɛzɛkiyɛlɛ.”)

³⁰ Efundelo wakasambiyama wa Ɛzɛkiyɛlɛ mɛnyaka woho wakatshike ekambi wa Nzambi dia Mbokambɛ. (Adia Ɛzɛkiyɛlɛ 8:6.) Etena kakatatɛ Jehowa mbisha Juda dilanya, Ɛzɛkiyɛlɛ aki l’atei wa wanɛ wakatɔlama lo lɔhɔmbɔ la Babilɔna. (2 Ku. 24:11-17) Kaanga mbakinde lo lɔhɔmbɔ, Ɛzɛkiyɛlɛ konongola dilanya. Jehowa aki l’olimu wa mbosha l’atei w’ekambi ande waki lo lɔhɔmbɔ. Waɛnɛlɔ ndo prɔfɛsiya ya diambo yakafunde Ɛzɛkiyɛlɛ mɛnyaka woho wakahombe ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi kaloyama la Jɛrusalɛma nto. Koko laadiko dia laasɔ, waɛnɛlɔ ndo prɔfɛsiya shɔ mɛnyaka woho wayokaloyama ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi tshɛ lo tshɛ lo wahɔ wa wanɛ tshɛ woka Jehowa ngandji.

31. Kakɔna kayotokimanyiya dibuku nɛ dia nsala?

³¹ Lo tenyi diayela dia dibuku nɛ, tayonga oko anto wɛna bɛdi olongo lɛnɛ odjashi Jehowa, tayɛna woho wakadjama ɔtɛmwɛlɔ wa pudipudi mindo tshɛ lo tshɛ. Tayeya woho wakaloya Jehowa ndo waamɛnde ekambi ande ndo tayɛna lo tshena pe awui wa lo nshi yayaye etena kayɔtɛmɔla onto tshɛ lele la lɔsɛnɔ Jehowa. Lo tshapita yayela, tayɔsɛdingola ɛnɛlɔ ka ntondo kakɛnyi Ɛzɛkiyɛlɛ. Tɔ kayotosha kanyi lo dikambo dia woke woke wa Jehowa ndo dia etenyi ka l’olongo k’okongamelo ande, ndo tɔ kayɔtɔtɔmiya woho wele paka ndamɛ oto mbahombaso ntɛmɔla ndo mamema tshɛ lo tshɛ.