1-3. (a) Lumbululai byamwene Ezikyo. (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Ñanyi bulume bwamulengejile kumona bino bimwesho, kabiji wafunjijileko ka?

EZIKYO waimene palepa saka abena kutala mu kiselebwa mwajinga busenga. Wakebeshenga kumona byamwekelenga. Wakuminye bingi pa byo amwene. Wamwene kinkunkwila kikatampe kyaishilenga. Mwela mukatampe wapupilenga kufuma ku buyeke kabiji wamwene makumbi afinjile bingi. Mvula wabesheshenga bingi. Kino kyamulengejile ne kuvuluka biteema mujilo wa mu kya kusungulwilako mabwe a buneme. Makumbi byo akakumukilenga kwiya kwajinga Ezikyo, kikuwila kya kupata kwa mvula kyabayile bingi, kyaumvwanyikilengatu nobe kubena kwiya nzhita ikatampe.—Ezi. 1:4, 24.

² Byo afikizhe myaka nobe 30, Ezikyo popo amwene kino kimwesho kitanshi kya kukumya. Waumvwine “bulume bwa Yehoba” byo bwaishile pe aye, ko kuba’mba bulume bwa mupashi wazhila wa Yehoba. Uno mupashi wamulengejile kumona ne kumvwa bintu bya kukumya, kabiji bipezha kalango kya kuba ne balenga mafilimu mu ano moba bakyangye kwibifwanyikizhapo  ne. Abino byo amwene Ezikyo, byamulengejile kukunyika kilungi panshi, mambo byamupezhezhe maana.—Ezi. 1:3, 28.

³ Yehoba kechi wakebelengatu kumwesha Ezikyo bulume bwanji ne. Ezikyo wafunjijileko bintu byanema bingi ku kino kimwesho kitanshi kyo amwene ne ku bikwabotu biji mu buku wa bungauzhi wa Ezikyo. Bapopweshi ba Yehoba bakishinka ba mu ano moba nabo bafunjilako bintu byanema bingi. Pano twayai tumone byo twakonsha kufunjilako ku bintu Ezikyo byo amwene ne kumvwa mu bimwesho.

4, 5. Kwepi Ezikyo ko amwenejile kino kimwesho?

⁴ Tangai Ezikyo 1:1-3. Twayai patanshi twisambe pa byajinga bintu pa kyokya kimye. Mwajinga mu mwaka wa 613 B.C.E. Byonka byo twafunjile mu kitango kyafumako, pa kikye kimye Ezikyo wajinga mu Babilona pamo na Bayudea bakwabo bo batwajile mu buzha baikalanga kwipi na mukola wa Keba. Kyamweka uno mukola wajingatu mufolo ye bapoyele ku mukola wa Ufelata ne kumusolomosha kulutwe mu yenka uno mukola.

⁵ Ku Yelusalama kwafumine Bayudea, kwalepele makilomita 800. * Nzubo ya Lesa kwaingijilanga bashanji Ezikyo mwingilo wa buñanga batendekele kupopwelamo bankishi ne kubilamo bintu byatama. Bufumu bwa bena Yelusalema bwayile bingi nkuwa kimye kyajingapo mfumu Davida ne Solomone, pano bino pa kikye kimye bwalekele kutumbalala. Mfumu wajingapo pa kyo kya kimye wabujile lwitabilo aye Yehoyakina naye  bamutwajile mu buzha ku Babilona. Mfumu Zedekiya waswaine pa bufumu bamubuulanga bya kuba ku mfumu wa bena Babilona, kabiji kechi waakamwanga Lesa ne.—2 Mfu. 24:8-12, 17, 19.

6, 7. Mambo ka akya kimye o kyatamijile bingi kwi Ezikyo?

⁶ Kino kimye kyatamine bingi ku bantu bakishinka nabiji Ezikyo. Kyamweka bamo bo batwajile mu buzha baipwizhenga’mba: ‘Nanchi Yehoba witusha kikupu nyi? Nanchi bantu batama, bena Babilona bapopwela balesa ba bubela, bakazhiisha bupopweshi bwa kine bwa kwa Yehoba pano pa ntanda nyi?’

⁷ Byo twayuka bino byonse, nanchi kechi twafwainwa kutanga uno mutwe waamba pa kimwesho, kitanshi kya kukumya kyamwene Ezikyo pa lufunjisho lwa pa bunke bwetu nenyi? (Ezi. 1:4-28) Pa kutanga, fwanyikizhainga’mba yenu ngauzhi Ezikyo, mubena kumvwa ne kumona bintu byo amwene mu kimwesho.

8. Ñanyi kintu kyamwene Ezikyo mu kimwesho, kabiji kyaimenejilengako ka?

⁸ Ñanyi bintu byo amwene Ezikyo mu kino kimwesho? Uno kalaki wajinga wa kukumya mambo bamutongola’mba kalaki wa mwiulu. Wajinga na bitanga bikatampe bina kwajinga ne bilengwa bya mupashi byatelwa’mba bakelubi. (Ezi. 10:1) Peulu ya bakelubi pajinga kyapapakana kyamwekelenga nobe jiulu saka  kibena kubembela nobe mema achimba pajinga jitanda jikatampe ja lukumo, paikele Lesa, aye Yehoba. Pano uno kalaki waimenejilengako ka? Kino kimwesho kyamwene Ezikyo kimenakotu kintu kimo: Lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba. Mambo ka o twaambila bino? Twayai twisambe pa bishinka bisatu byalengela kwamba bino.

9. Mambo ka o kyayilamo kalaki kwimenako Yehoba byo engila na bilengwa bya mwiulu?

⁹ Yehoba byo engila na bilengwa bya mupashi bya mwiulu. Mu kino kimwesho, jitanda ja Yehoba jiji peulu ya bakelubi. Mu Baibolo, Yehoba bamwamba kuba’mba waikala pa jitanda jiji peulu nangwa pakachi ka bakelubi. (Tangai 2 Bamfumu 19:15; Lupu. 25:22; Sala. 80:1) Pano bino, Yehoba kechi waikala peulu ya bano bakelubi ne, mambo kechi bamwendesha ku bino bilengwa bya mupashi ne. Kabiji kechi wafwainwa kwenda pa kalaki ne. Bino bakelubi batundaika bumfumu bwanji. Kabiji wibatuma konse ko akeba na kuba kyaswa muchima wanji. Byonka biji bamalaika bonse ba Lesa, nabo bengila kyonse kyo afuukula mambo bo bamingilo banji. (Sala. 104:4) Mu jino jishinda, Yehoba wendela pa bano bakelubi mambo wibatuma kwingila mingilo yonse ya kutundaika bumfumu bwanji, nobe baji mu kalaki umotu.

10. Twayuka byepi kuba’mba ku kalaki wa mwiulu kuji bakelubi kukila pa bana?

 ¹⁰ Ku uno kalaki kwajinga bakelubi kukila pa bana. Ezikyo wamwene bakelubi bana. Ino nambala mu Baibolo imenako kintu kituntulu, nangwa’mba bonsetu kwa kubula kushapo umo. Onkao mambo, bano bakelubi bemenako bamalaika bonse bakishinka ba kwa Yehoba. Kabiji bitanga biji na meso ne bakelubi bana baji na meso konse konse babena kumwesha’mba ne bamalaika bonsetu byobyo baji, bamona konse konse. Kabiji Ezikyo walumbulula’mba uno kalaki wabaya bingi kya kuba bano bakelubi bamwekelenga bingi kukepa. (Ezi. 1:18, 22; 10:12) Onkao mambo, jibumba ja Yehoba ja mwiulu jabaya bingi, kechi mujitu bano bonka bakelubi bana ne.

11. Kimwesho kyamwene Danyela kipasha byepi na kyamwene Ezikyo, kabiji kitufunjishapo ka?

¹¹ Kimwesho kya bya mwiulu kyamwene Danyela kipasha na kyamwene Ezikyo. Ngauzhi Danyela waikele myaka yavula mu buzha mu Babilona. Naye wamwene kimwesho kya mwiulu. Mu kino kimwesho kyo amwene, namo wamwene jitanda ja Yehoba jajinga na bitanga. Kimwesho kyamwene Danyela kyamwesheshenga byavula bamalaika ba kwa Yehoba. Danyela wamwene “milyonyi umo . . . ne mamilyonyi 100” a bamalaika baimene ku meso a Yehoba. Bonse baikajile ku jitanda ja Lesa, kyamweka monka mo bebambijile kwikala. (Da. 7:9, 10, 13-18) Nanchi bino kechi byakonsha kwitulengela kwamba’mba jino jo jibumba jintutu jimo ja mwiulu jamwene ne Ezikyo nenyi?

12. Kutanga bibaaba nabiji kyaamba pa kimwesho kyamwene Ezikyo kya kalaki wa mwiulu kwakonsha kwituzhikijila byepi?

¹² Yehoba wayuka’mba tuzhikijilwa inge twata muchima pa bintu bya ku mupashi, nangwa’mba “bintu bibula kumweka” byaambilepo mutumwa Paulo. Mambo ka? Mambo byo tuji na mubiji wa bundengamambo, tuta bingi muchima ku “bintu bimweka,” bintu bya mu bwikalo bya pa kakimye kacheche. (Tangai 2 Kolinda 4:18.) Na mambo a kino, Satana ukebesha’mba tutetu muchima pa bintu bya mu ino ntanda. Pa kuba’mba tushinde luno lweseko, Yehoba witunengezhezha byambo nabiji bungauzhi bwa kwa Ezikyo bwituvululamo lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba ja kukumya.

13, 14. (a) Ezikyo walumbululwile byepi bitanga byo amwene? (b) Mambo ka o kyayilamo kuba’mba kalaki wa Yehoba uji na bitanga?

¹³ Patanshitu, Ezikyo watele muchima pa bakelubi bana. Mu Kitango 4 kya uno buku, tukafunda pa bimweka bakelubi ne byo twakonsha kufunjilako pe Yehoba. Ezikyo wamwene bitanga bina byajinga pepi na pajinga bakelubi, byajinga pa mapunzha ana saka byazhokoloka. (Tangai Ezikyo 1:16-18.) Byamwekelenga nobe byalengwa na jibwe ja kisolite. Ano mabwe kuji a kibobo ne a manzhamatamba kabiji amweka ne mukachi. Ano mabwe abembela bingi.

 ¹⁴ Kimwesho kyamwene Ezikyo kyaambile bingi pa bitanga bya kalaki. Uno kalaki bamulengele mu jishinda ja kukumya. Jino ke jitanda jajinga na bitanga. Kwesakana na byo twayuka, jitanda ja mfumu jikalatu pamo kechi jenda ne, mambo bulume bwabo bwapelelela. Bino bukalama bwa kwa Yehoba bwapusana bingi na bukalama bwa bantu. Kino kimwesho kyalengejile Ezikyo kuyuka’mba Yehoba uji na bulume bubula kupela. (Ne. 9:6) Bukalama bwa kwa Yehoba bujitu konse.

15. Ezikyo walumbulwile’mba bitanga byalengelwe byepi, kabiji byabayile byepi?

¹⁵ Ezikyo wakuminye bingi pa kubaya kwa bitanga. Wanembele’mba: “Bitanga byazandamine bingi ne kulenga moyo.” Kyamweka Ezikyo watajilenga mwiulu pa kuba’mba amone kino kitanga kyonse kyabembejilenga kufika mwiulu mwine. Kepo aambile’mba: “Kabiji ku bino bitanga bina kwazhokolokele meso.” Kabiji kikwabo kyamulengejile kukumya bingi ke byo bebilengele bino bitanga. Walumbulwile’mba: “Kitanga kimo kimo kyamwekelenga nobe kipika mu kitanga kikwabo.” Kino kyalumbulwilenga ka?

16, 17. (a) Bitanga bya ku kalaki bipika byepi? (b) Bitanga bitulengela byepi kuyuka byenda uno kalaki wa Yehoba?

¹⁶ Bitanga byonse byamwene Ezikyo, byajinga bitanga bibiji bibiji, kitanga kimo kipika mu kitanga kikwabo. O ene mambo, Ezikyo o alumbulwila bino bitanga’mba: “Kabiji pa kwenda byailengatu konse konse kwa kubula kwaluluka ne.” Bino bitanga byamwene Ezikyo mu kimwesho bimenako ka?

¹⁷ Bitanga byakyo bikatampe byaendelenga museke walepa bingi inge byazhokolokatu jimo. O ene mambo Baibolo o yaambila’mba uno kalaki wa mwiulu kwenda kwanji kwamwekelenga nobe kubesha kwa mvula. (Ezi. 1:14) Kabiji byaendelenga bino bitanga bashayuka bakonsha kukeba kwibilenga, pano kafwako muntu wakonsha kwibilenga ne. Uno kalaki waluluka kwa kubula kukepeshako masekenyi. Bino kechi uyatu kiyeyeye ne. Meso aji ku bitanga amona konse konse. Ko kuba’mba uno kalaki umona bintu biji konse ko abena kuya.

18. Tufunjilako ka ku kubaya kwa bitanga ne kuvula kwa meso ajiko?

¹⁸ Ñanyi bintu Yehoba byo afunjishenga Ezikyo ne bantu bonse bakishinka pa lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Lesa? Akilangulukaitu pa byo twaambapo kala. Uno kalaki wa lukumo kabiji ulenga moyo, mambo bitanga byanji byabaya kabiji byabembejilenga bingi. Uno kalaki umonatu bintu byonse mambo uji na meso ku bitanga. Meso a Yehoba amona konse konse. (Maana 15:3; Yele. 23:24) Kabiji Yehoba uji na bamalaika bo akonsha kutuma konsetu mwiulu ne pano pa ntanda. Bano bamalaika bamona byonse ne kubwezha sawakya kwi Nkambo yabo.—Tangai Bahebelu 1:13, 14.

19. Masekenyi ne ñendelo ya kalaki wa Yehoba bitufunjisha ñanyi bintu pa lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba?

 ¹⁹ Kabiji twayuka kuba’mba uno kalaki wenda bingi masekenyi kabiji uyatu konse konse. Akilangulukai pa bingila lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba ne pa bingila makafulumende ne bipamo bya bantu. Makafulumende ne bipamo bya bantu kechi bayuka bya kupwisha makatazho ne, kabiji kechi balulako mwa kubila bintu ne, mambo kechi bayuka biji kulutwe ne. O ene mambo o bakebonawina. Kalaki paji jitanda ja Lesa umwesha maana a Lesa, ne bulume bwanji bwa kuba bintu byo akeba. Byonkatu bilumbulula jizhina ja Lesa, kafwako kintu kyakonsha kulengela Yehoba kukankalwa kuba byo akeba ne. (Lupu. 3:13, 14) Yehoba wakonsha kupokolola bantu banji kabiji wakonsha ne kwibalekelako mambo ne kukwasha bandengamambo balapila.—Sala. 30:5; Isa. 66:13.

20. Mambo ka o twafwainwa kunemekela kalaki wa Yehoba?

²⁰ Kino kimwesho kyamwene Ezikyo kyakonsha kwitulengela kwiipuzha kuba’mba, ‘Nanchi nanemeka kalaki wa Yehoba nyi?’ Twafwainwa kuyuka kuba’mba kalaki wa Yehoba ubena kwenda pa kino kimye. Kechi twafwainwa kulanguluka’mba Yehoba, Mwananji ne bamalaika kechi bayuka makatazho etulefula ne. Kabiji kechi twafwainwa kulangulukanga’mba Lesa kechi ubena kwitupa bintu byo tukeba ne, nangwa’mba jibumba janji jikankalwa kwitukwasha mwa kubila na makatazho abena kwiya mu ino ntanda yatama ne. Twafwainwa kuvulukanga kuba’mba jibumba ja Yehoba jibena kwenda. Ezikyo waumvwine jiwi kufuma mwiulu jabijikilenga’mba: “Bitanga zhokolokainga!” Kyamweka jajinga jiwi ja kukambizha bitanga kwenda. (Ezi. 10:13) Nanchi kulanguluka pe Yehoba byo abena kutangijila jibumba janji kechi kwitusangajika nenyi? Twafwainwa kunemeka bingi Yehoba, mambo ye ubena kutangijila jino jibumba.

21, 22. Twakonsha kulumbulula byepi byo bakasa uno kalaki?

²¹ Ezikyo pano watajile mwiulu mo amwene kintu kyamwekele “nobe jiulu saka kibena kubembela nobe mema achimba alenga moyo.” (Ezi. 1:22) Kyatandubukile peulu ya mitwe ya bakelubi saka kibena kubembela na lukumo. Muntu wayuka bingila mashinyi apusana pusana wakonsha kwipuzha pa byajinga uno kalaki. Bamo bakonsha kwipuzha’mba: ‘Ñanyi kintu kyakwachile kino kyapapakana kyajinga peulu ya bitanga? Kabiji bitanga byakonsha kwenda byepi kwa kubula ko bebikashila?’ Uno kalaki wa kifwanyikizho, wimenako lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Lesa. Akilangulukai pa byambo bya kuba’mba: “Mupashi waingijilenga mu bilengwa byumi ye wajinga ne mu bitanga.”  (Ezi. 1:20, 21) Mupashi wa mutundu ka waingijilenga mu bano bakelubi ne mu bitanga?

²² Wajinga mupashi wa Yehoba, bulume bukatampe bwakila bintu byonse. Buno bulume bo bwakasa uno kalaki kabiji bo bumulengela kwenda, ne kuyuka ko afwainwa kuya. Pano twayai twisambe pa Mwine mwina uno kalaki wamwene Ezikyo mu kimwesho.

23. Ñanyi byambo byaingijishe Ezikyo pa kulumbulula biji Yehoba kabiji mambo ka?

²³ Tangai Ezikyo 1:26-28. Ezikyo pa kulumbulula kino kimwesho, waingijisha byambo nabiji bya kuba’mba “kyamwekelenga nobe,” “kipashishe” ne “kyajinga nobe.” Mu bino byepelo, bino byambo wibingijisha bimye byavula. Kyamweka wakankelwe byambo byalumbulula bulongo byo amwenenga mambo byamupezhezhe maana. Wamwene “kintu kipashishe na jibwe ja safila kabiji kyamwekelenga nobe jitanda.” Akifwanyikizhai jitanda ja jibwe ja kifufya ja safila. Kabiji waikelepo “wamwekelenga nobe muntu.”

24, 25. (a) Kakongolo kazhokolokele ku jitanda ja Yehoba ke tufunjishapo ka? (b) Kumona bimwesho bya uno mutundu kwakwashishe byepi bakalume ba Lesa bakishinka bajingako kala?

²⁴ Waikele pa jitanda wamwekelengatu pacheche. Mambo Yehoba wasamine kyeya kya lukumo kyamwekelenga nobe lubebe  lwa mujilo kufuma mu musana kuya panshi ne kufuma mu musana kuya kwiulu. Fwanyikizhai uno ngauzhi saka abena kufyeteka meso ne kubika kuboko pa meso kuba’mba amweshe bulongo. Pano akyumvwai byo amwene Ezikyo. “Kwajinga kyeya kyamuzhokolokele kyamwekelenga nobe kakongolo mu jikumbi ja mvula ubena kunoka.” Nanchi kechi mumvwa bulongo inge mwamona kakongolo nenyi? Kakongolo ketuvululamo lukumo luji na Mulenga wetu. Kabiji kakongolo ketuvululamo ne luchipo lwachipile Yehoba lwa mutende Muyulo byo apwile. (Nte. 9:11-16) Ye Lesa wa mutende kabiji wa Bulume Bonse. (Hebe. 13:20) Lesa wa mutende kabiji ukeba ne bonse bamupopwela mu bukishinka kwikala mu mutende.

²⁵ Kumona lukumo lwa Yehoba Lesa kwamulengejile kuba ka? Ezikyo wanembele’mba: “Byo nekimwene, naponene kinkuvumene.” Ezikyo byo aumvwine moyo na mambo a kwakamwa Lesa, waponene panshi. Ne bangauzhi bakwabo nabo byobyo baubile, Yehoba byo ebamwesheshe bimwesho. Kumona bino bimwesho kwafwainwa kwalengejile bangauzhi kwipelula ne kukumya pa byo bamwenenga. (Isa. 6:1-5; Da. 10:8, 9; Lum. 1:12-17) Bino pa kupitapo kimye, bano banabalume batundaikilwe bingi na bino bibamwesheshe Yehoba. Ezikyo naye watundaikilwe. Pano kutanga buno bungauzhi kwakonsha kwitutundaika byepi?

26. Kimwesho kyo amwene Ezikyo kyamutundaikile byepi?

²⁶ Umvwe Ezikyo wazhinaukilenga bantu ba Lesa kufuma mu Babilona, kino kimwesho kyafwainwa kyamutundaikile bingi. Kyamwekeshetu patoka kuba’mba konse kwaikajilenga bantu ba Lesa bakishinka mu Yelusalema, mu Babilona ne mapunzha akwabotu, kalaki wa Yehoba wakonsha kufikako. Nanchi bulume bwa kwa Satana bwakonsha kukila bwa Lesa uji na jibumba ja mwiulu nyi? (Tangai Salamo 118:6.) Ezikyo wamwene kuba’mba uno kalaki wa mwiulu kechi wajinga kwalepa na bantu ne, mambo bitanga byafikile ne pano pa ntanda. (Ezi. 1:19) Kino kyamwesheshenga’mba Yehoba watele muchima bantu banji bakishinka bajinga mu buzha. Shetu wa mwiulu watwajijile kwibata muchima konse ko bajinga.

27. Kimwesho kyamwene Ezikyo kitufunjishapo ka lelo jino?

²⁷ Twakonsha kufunjilako ka ku kimwesho kyamwene Ezikyo mu ano moba? Tufunjilako bintu byanema bingi. Mu ano moba, Satana ubena kulukuka bupopweshi bwa kine bwa kwa Yehoba. Ukeba’mba tumonenga’mba Shetu wa mwiulu ne jibumba janji betulekelela kabiji baji kwalepa ne atweba. Kange muswenga  buno bubela bwanji ne. (Sala. 139:7-12) Byonka byaubile Ezikyo, ne atweba twakonsha kukumya pa bino bimwesho. Bino kechi twakonsha kupona kinkuvumene ne. Bino tukumya bingi inge twatanga pa bingila lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba.

28, 29. Ñanyi bintu bibena kumwesha’mba kalaki wa Yehoba ubena kwenda pa myaka 100 yapitapo?

²⁸ Vulukainga kuba’mba jibumba ja Yehoba jiji ne na lubaji lwa pano pa ntanda. Mu lubaji lwa pano pa ntanda muji bantu bambulwa kulumbuluka. Bino Yehoba wauba bintu byavula bingi pano pa ntanda. Yehoba ulengela bantu pano pa ntanda kuba bintu byo bakonsha kubula kuba mu bulume bwabo. (Yoa. 14:12) Kutanga buku wa Bufumu bwa Lesa Bubena Kulama! kwitulengela kumona mwingilo wa kusapwila byo ayilako palutwe pa myaka 100 yapitapo. Kabiji uno buku waamba ne pa jibumba ja Yehoba Lesa byo jafunjisha bena Kilishitu ba kine, mambo o babinga mu makochi ne byo babena kwingijisha biñambañamba byaiyamo pa kuba kyaswa muchima wa Lesa.

²⁹ Umvwe twalanguluka pa byonse byauba Lesa pa kubwezha bupopweshi bwa kine mu ano moba akupelako atama, kitulengela kushiinwa kuba’mba kalaki wa kwa Yehoba ubena kwenda. Twatokwa bingi byo tuji mu jibumba ja Lesa mo twingijila Nkambo walengele bintu byonse.—Sala. 84:10.

30. Tukesamba pa ka mu mutwe walondelapo?

³⁰ Kuji ne bikwabo byo twakonsha kufunjilako ku kimwesho kyamwene Ezikyo. Mu kitango kyalondelapo, tukesamba pa “bilengwa byumi” bina nangwa’mba bakelubi. Ñanyi bintu byo tukafunjilako kwi abo pe Yehoba Lesa, Nkambo walengele bintu byonse?