1, 2. (a) Tera te bae kamimi are e karaoia Etekiera? (Nora te taamnei ni moan te mwakoro aei.) (b) Tera ae e taetae ni burabetinaki ni baike e karaoi?

E WAEKOA ni butanako taekan te bae kamimi are e karaoia te burabeti ae Etekiera i buakoia I-Iutaia ake taenikai ake i Baburon. E a bon tekateka naba i buakoia taenikai i nanon teuana te wiki ni miroaroa ao n aki tataetae, ma imwina e a karina n teirake ao ni kainna n ana auti. E a otinako ngkai te burabeti aei ao e a mimiakinaki irouia kaain rarikina, e tabeka te buriki teuana, e kaaki i matana, ao e a korotaamnei i aona. Imwina ao e a katea te oo ae rangi n uarereke Etekiera ma e aki roko n te taetae.​—Etek. 3:​10, 11, 15, 24-26; 4:​1, 2.

² E boni bae n ririkirake mwaitiia taani mataku, ao a kona ni kangai: ‘Tera ae e nanonaki ni baikai?’ A a tibwa ota raoi imwina I-Iutaia aika taenikai aikai ae te bae kamimi ae karaoia te burabeti ae Etekiera, bon taetae ni burabetinakin te bae kakamaaku ae e na riki ae kaota unin Iehova ae te Atua ae riai. Tera te baenne? Tera aron rotakia iai I-Iteraera rimoa? Tera kakawakin anne nakoia taan taromauri n te aro ae itiaki ni boong aikai?

3, 4. (a) Baikara tenua kanoan ana motikitaeka te Atua ake e kaotiotini Etekiera? (b) E kangaa Etekiera ni kaotiotina otabwaninian Ierutarem?

³ Tao n 613 B.C.E. ao e tuanga Etekiera Iehova arona ni kaotiotini tenua kanoan ana motikitaeka i aon Ierutarem ae nangi roko, n aron aikai: otabwaninian te kaawa, rawawataia kaaina, ao ai kamaunaan te kaawa ao kaaina. * Ti na rinanoi baika tenua aikai n te aro ae bwarabwara riki.

⁴ Otabwaninian Ierutarem. E tuanga Etekiera Iehova ni kangai: “Anaa te buriki ao kaaki i matam. . . . Ao karaoa ae aongkoa ko buakana te kaawa.” (Wareka Etekiera 4:​1-3.) E tei te buriki ibukin te kaawa ae Ierutarem, ao Etekiera e tei ibukin ana taanga ni buaka Baburon are kabonganaaki iroun Iehova. E tuangaki naba Etekiera bwa e na katea te oo ae rangi n uarereke, ae te nono, ao ni karaoi bwaai ni buaka n urua oon te kaawa. Ao e na otabwaninia te buriki ni baikai. A tei baikai ibukin aia bwai ni buaka taani kairiribai nakon Ierutarem ake a na kamanenai ngkana a otabwaninia te kaawa ao n ekianako. Ibukini kaotani korakoraia tautia aika taani kairiribai aikai ae kaanga te biti, e na kaaki “te baan ae te biti” ke te raurau Etekiera i marenana ma te kaawa. Ao e a ‘kaeta matana n ekaanako’ te kaawa. A riki mwakuri aika kaun aikai bwa “te kanikina nakoia tibun Iteraera” bwa e nang riki te bae aki kantaningaaki. E na kabongana Iehova te taanga ni buaka ae te tia kairiribai, bwa e na buakana Ierutarem ae aia kaawa ae moan te kakawaki ana aomata, are nnen ana tembora!

5. Kabwarabwaraa aron Etekiera n tei ibukin te bwai ae e na riki nakoia kaain Ierutarem.

⁵ Rawawataia kaain Ierutarem. E kangai Iehova nakon Etekiera: “Anai uita, baare, biin, rentire, mirete, ao te aeka ni uita riki teuana, . . . ao karaoia bwa te kariki,” ao “taua rawawatana ao kana ae 20 te tiekera n tebongina.” E kabwarabwaraa ngkanne Iehova ni kangai: “I a koreinako nneni kanami.” (Etek. 4:​9-16) N te bae riki aei ao e a aki tei Etekiera ibukin ana taanga ni buaka Baburon, ma e a manga tei ibukia kaain Ierutarem. E taetae ni burabetinaki n te bae e karaoia Etekiera bwa otabwaniniaia kaain te kaawa ae nangi roko, e na kerikaaki iai mwaitin te amwarake. N te tai anne ao e nang karaoaki te kariki mani baika aki tau n renganaki, ae oti iai bwa a nangi boni kana te baere kona n reke aomata. Kakaiakira te mate ni baki ae e nang riki aei? Ai aron ae e taetae nakoia kaain Ierutarem Etekiera ngke e kangai: “Taama akana i buakomi a na kana natiia, ao naati a na kana tamaia.” Ni bon tokina ao a na bati aika rawawata ibukini “kanoani kainikatebe aika kamamate . . . , aika uota te rongo” ao a na “mamaara” aomata.​—Etek. 4:17; 5:​10, 16.

6. (a) Baikara bwaai aika uoua ake e tei ibukina Etekiera n te tai ae tii teuana? (b) Tera ae kaotaki n te baere e tua te Atua ni kaineti ma ‘tauan rawawatan te ira ao tibwaana’?

⁶ Kamaunaan Ierutarem ao kaaina. N iteran ngkanne ana kaotioti Etekiera aei, ao e a tei ibukini bwaai aika uoua n te tai ae tii teuana. Te moan, e kaotiotina Etekiera te baere e na  karaoia Iehova. E taku Iehova nakoina: “Anaa am kabaang ae kakang bwa ko na kabongana bwa ana mwariro te tia koreira.” (Wareka Etekiera 5:​1, 2.) Bain Etekiera are taua iai te kabaang e tei ibukini bain Iehova, ae taekan ana motikitaeka are kakororaoaki iroun ana taanga ni buaka Baburon. Te kauoua, e kaotiotina te baere a na rinanona I-Iutaia Etekiera. E taku Iehova nakoina: “Imana iai irannatum ao buaim.” Imanakin irannatun Etekiera e tei ibukin aroia I-Iutaia n ekakinako ao ni kamateaki. Irarikin anne, te baere taekinaki ae kangai, “anaa te kainikatine n taua iai rawawatana ao n tibwaa iram nakon tenua te tibwa,” e kaotaki iai ae e na boni motikaki taekan Ierutarem, ma tiaki n aki akaka, ma e na baireaki raoi ao ni katiaaki raoi.

7. E aera ngke e tuanga Etekiera Iehova bwa e na tibwaa te ira nakon tenua te tibwa ao ni karaoi baika kakaokoro nako iai?

 ⁷ E aera Iehova ngke e tuanga Etekiera bwa e na tibwaa irana are e imanna nakon tenua te tibwa, ao ni karaoi baika kakaokoro nako iai? (Wareka Etekiera 5:​7-12.) E kabueka te tibwa are teuana Etekiera “i nanon te kaawa” ni kaotia iai nakoia taani mataku bwa iai tabeman kaain Ierutarem ake a na mate n te kaawa. E ororea te tibwa are teuana n te kabaang “i rarikin te kaawa ni kabutaa” ni kaotia ae iai kaain te aba ake a na kamateaki i tinanikun te kaawa. E kamaenakoa are te kabanea n tibwa n te ang, ni kaotia ae iai kaain te aba ake a na uamae i buakoia natannaomata, ma ‘e na kaeiia te kabaang.’ Ngaia are n aki ongeia bwa a na biri nakea taan rawei maiuia aikai, ma a na bon aki rau.

8. (a) Tera te kantaninga are oti teutana n te baere e kaotiotinna Etekiera? (b) E kangaa ni koro bukin te taetae ni burabeti ni kaineti ma te taeka ae “tabeua”?

⁸ Ma iai naba te kantaninga ae oti teutana n ana taetae ni burabeti Etekiera are e kaotiotinna. E kangai Iehova nakon te burabeti are Etekiera ni kaineti ma irannatuna are e imanna: “Anai naba tabeua . . . ao n niniri n rabin am kunnikai ae rukumakirake.” (Etek. 5:3) E oti n anne bwa a na kamaiuaki tabeman I-Iutaia ake a na uamae i buakoia natannaomata. Tabeman mai buakoia ake “tabeua,” a na mena i buakoia taenikai ake a okira Ierutarem imwin 70 te ririki n taenikai i Baburon. (Etek. 6:​8, 9; 11:17) E koro bukin te taetae ni burabeti anne? Eng. N ririki ake imwina riki imwin tokin te taenikai i Baburon, ao e a ribootinna te burabeti ae Akai bwa I-Iutaia tabeman ake a uamae, a okira Ierutarem. Boni “mwaane aika kara ake a nora te auti are mai mwaina,” ae taekan ana tembora Toromon. (Etira 3:12; Akai 2:​1-3) E taraia Iehova bwa e na kaokaki te taromauri ae itiaki, n aron are e beritanna. A na rinanoaki rongorongon riki manga kaokan te taromauri ae itiaki, ni Mwakoro 9 n te boki aei.​—Etek. 11:​17-20.

9, 10. Baikara baika a na riki aika kakawaki ake a a kaman taekinaki ibukin taai aika imwaira, ake ti a kauringaki iai ni baike e kaotiotini Etekiera?

⁹ Baike e kaotiotini Etekiera a kauringira taekani baika kakawaki ake e a kaman tuangira Ana Taeka te Atua ibukin taai  aika imwaira. Baikara tabeua mai iai? N aron are e riki ngkoa nakon te kaawa are Ierutarem, e na kabonganai naba Iehova aia botaki aomata n ekaanako iai te botaki n Aro ni katobibia te aonnaba. (TeKao. 17:​16-18) N aron ae kamaunaan Ierutarem bon “te rekenikai ae okoro,” ai arona naba ma “te rawawata ae korakora” ao te buaka iai ae Aremaketon, ae bon te bwai “ae tuai ni kaoti” mai mwaina.​—Etek. 5:9; 7:5; Mat. 24:21.

¹⁰ E kaotaki n Ana Taeka te Atua bwa iai taani boutokaa te Aro ae kewe aika a na maiu n taini kamaunaan te botaki n Aro ae kewe. A na maaku aomata aikai ao a na raonia naake a kakaaea te tabo ae a na karabaia iai. (Tek. 13:​4-6; TeKao. 6:​15-17) Ti kairaki man aroia bwa ti na iangoa iai aroia kaain Ierutarem ake a maiu n taini kamaunaana, ao n uamaenako “n te ang.” N aron ae ti rinanona ni  barakirabe 7, e ngae ngke a reke maiuia n te tai anne, ma Iehova e buuta “te kabaang bwa e na kaeiia.” (Etek. 5:2) N aron naba anne, akea te tabo ni kamanomano ae a na biri nako iai naake a maiu imwin ekakinakoan Aaro, ae a na raba iai man ana kabaang Iehova. A na boni kamateaki n Aremaketon, n ikotaki ma naake ai aroia kooti.​—Etek. 7:4; Mat. 25:​33, 41, 46; TeKao. 19:​15, 18.

11, 12. (a) Ngkai ti a ota n ana taetae ni burabeti Etekiera ibukin otabwaninian Ierutarem, tera ngkanne aron rotakira n iangoa te mwakuri ni minita ngkai? (b) Tera te bitaki ae e na riki nakon ara mwakuri n uarongorongo ao ara rongorongo?

¹¹ Ngkai ti a ota n te taetae ni burabeti aei, tera ngkanne aron rotakira n iangoa te mwakuri ni minita ao kaumakani karaoana? E katuruturuaki nakoira bwa ti riai ni kabanea ara konaa ni buokiia aomata bwa a na riki bwa ana toro Iehova. Bukin tera? E a uarereke ara tai n “reireinia aomata mai buakoia botannaomata nako bwa a na riki bwa taan [rimwini Kristo].” (Mat. 28:​19, 20; Etek. 33:​14-16) Ngkana e a waaki “te oko” (aia botaki aomata) n ekaanako te Aro, ao e nang toki ara mwakuri n uarongorongoa taekan te kakamaiu. (Etek. 7:10) N te tai anne ti na boni “baennewe” ni kaineti ma tataekinan te rongorongo ae raoiroi n aron Etekiera ngke e baennewe, ke e a aki tataekina te rongorongo i nanon tabeua te tai. (Etek. 3:​26, 27; 33:​21, 22) Ni koauana, imwini kamaunaan te Aro ae kewe, ao ai aron ae a nang kakorakoraia n “ukera te miitara aomata mairoun te burabeti,” ma a na aki reke irouia kaetieti ibukini kamaiuaia. (Etek. 7:26) E nang toki taini karekeani kaetieti akanne ao te riki bwa taan rimwini Kristo.

¹² Ma e na aki toki ara mwakuri n uarongorongo. Bukin tera? Bwa n tain te rawawata ae korakora, ao tao ti na katanoataa rongorongon te motikitaeka ae kaanga ai aron te rekenikai ae te karau ae te aiti. E na kanikinaeaki n te rongorongo anne ae e a roko i aoia te botannaomata tokin te waaki ae buakaka n te aonnaba.​—TeKao. 16:21.

13. E aera Iehova ngke e tuanga Etekiera bwa e na wene i aoni maingina ao imwina i aon ataina?

¹³ Irarikin taetae ni burabetinakin aroni kamaunaan Ierutarem, e kaotiotinna naba Etekiera bwa e na riki n ningai anne. E tuangaki Etekiera iroun Iehova bwa e na wene i aoni maingina i nanon 390 te bong ao i aon ataina i nanon 40 te bong. E tei teuana te bong ibukin teuana te ririki. (Wareka Etekiera 4:​4-6; WarIte. 14:34) Te baene e kaotiotinna Etekiera anne, ae tao tii tabeua te aoa ni katoabong, e kotea te ririki raoi are e kamaunaaki iai Ierutarem. E teretere bwa a moanaki ririki ake 390 ake a bubure iai I-Iteraera n 997 B.C.E., are te ririki are bwenauaaki iai nakon uakoraki, te tautaeka n uea ni baronga ake 12. (1Uea 12:​12-20) A bae ni moanaki ririki ake 40 ake a bubure iai tibun Iuta man 647 B.C.E., are te ririki are e mwiokoaki iai Ieremia are te burabeti bwa e na anga te kauring ae mataata nakon aia tautaeka n uea tibun Iuta, ae kaineti ma kamaunaaia ae nang roko. (Ier. 1:​1, 2, 17-19; 19:​3, 4) Ngaia are a na uaia n toki taai  aikai n 607 B.C.E., are te ririki raoi are e bwaka iai Ierutarem ao ni kamaunaaki, n aron are e a kaman taekinna Iehova. *

14. (a) E kangaa Etekiera ni kaota onimakinan Iehova bwa e na bon ira raoi ana tai are e a tia ni baireia? (b) Tera ae e na riki imwaini kamaunaan Ierutarem?

¹⁴ Ngke e anganaki te taetae ni burabeti Etekiera ibukini boong ake 390 ao ake 40, ao e bae n aki ataa raoi te ririki are e nangi mauna iai Ierutarem. Ma e ngae n anne, n ririki ake imwain raoi kamaunaan te kaawa ao e okioki n anga te kauring nakoia I-Iutaia ae e a kaan roko ana motikitaeka Iehova. E katanoataa ni kangai: “E a roko ngkai te toki i aomi.” (Wareka Etekiera 7:​3, 5-10.) E aki nanououa Etekiera bwa Iehova e na bon ira raoi ana tai are e a tia ni baireia. (Ita. 46:10) E a kaman taekin naba baike a na riki imwaini kamaunaan Ierutarem, te burabeti aei ni kangai: “E na inenei n roko te kabuanibwai teuana imwin teuana.” Ao imwina, a a bwaka naba botaki aika irekereke ma te botannaomata, Aaro, ao ai te tautaeka.​—Etek. 7:​11-13, 25-27.

15. Baikara ana taetae ni burabeti Etekiera ake a a kakororaoaki man 609 B.C.E.?

¹⁵ E kakororaoaki te taetae ni burabeti anne tabeua te ririki imwini katanoataani bwakani Ierutarem iroun Etekiera. N 609 B.C.E ao e a ataia Etekiera bwa e a ekakinako Ierutarem. N te tai anne ao e a katangaki te buu bwa weteaia kaain te kaawa bwa a na ikotaki ibukini kamanoan aia kaawa, ma n aron are e a kaman taekinna Etekiera, “akea temanna” ae e “nako n te buaka.” (Etek. 7:14) A aki roko n te ikotaki kaain Ierutarem ibukini kamanoan aia kaawa ni buakania kaaini Baburon ake a a ninia. Tao a iangoia tabeman I-Iutaia bwa e na kamaiuia Iehova. E a tia ni karaoia mai mwaina ngke a kakamaaka ngkoa Ierutarem I-Aturia bwa a na taua, ao ana anera Iehova e kamateia angia kaain aia taanga ni buaka. (2Uea 19:32) Ma e aki ibuobuoki te anera n te tai aei. E aki maan imwina ao e a riki te kaawa ae otabwaniniaki aei bwa kaanga “te bwaata ni kuuka” ae kaakaki “i aon te ai,” ao a a reke kaaina bwa kaanga “mwakorokoron te irikomaiu” i nanon te bwaata. (Etek. 24:​1-10) Imwin otabwaninian Ierutarem ae rangi ni karawawata i nanon 18 namwakaina, ao e a kamaunaaki naba.

16. Ti na kangaa ngkai ni kaota onimakinan Iehova bwa e na boni waakina ana mwakuri n te tai ae e a tia ni baireia?

¹⁶ Tera reireiara n ana taetae ni burabeti Etekiera aei? Iai irekerekena ma ara rongorongo n ara mwakuri ni minita, ao aroia naake ti uarongorongo nakoia? E a tia Iehova ni bairea te tai are e nang kamaunaaki iai te Aro ae kewe, ao e nangi manga waakina naba ana mwakuri n te tai ae e a tia ni baireia. (2Bet. 3:​9, 10; TeKao. 7:​1-3) Ti aki ataa raoi te tai ae e na riki iai anne. Ma n aron Etekiera, ti teimatoa ni kakororaoa ana kaetieti Iehova are ti na okioki ni kauringia aomata, ni kangai: “E a roko ngkai te toki i aomi.” E aera ngkai ti riai ni kaokioka te rongorongo anne? Titeboo bukina ma are iroun Etekiera. *  A aki kakoauaa taekani bwakan Ierutarem angia aomata ake e tataekina nakoia ana taetae ni burabeti te Atua. (Etek. 12:​27, 28) Ma imwina riki ao a a kaota raoiroin nanoia I-Iutaia tabeman ake i Baburon, ao a a okira abaia. (Ita. 49:8) A bati naba aomata ngkai aika aki kani kakoauaa ae e na roko n tokina te waaki n te aonnaba aei. (2Bet. 3:​3, 4) Ma e ngae n anne, ti kani buokiia aika a raoiroi nanoia bwa a na kunea te kawai ae tiki nakon te maiu, imwain tokin aia tai aomata ni butimwaea ana rongorongo te Atua.​—Mat. 7:​13, 14; 2Kor. 6:2.

17. Baikara baika a na riki aika ti nang nori n tain te rawawata ae korakora ae imwaira?

¹⁷ Ti kauringaki naba n ana taetae ni burabeti Etekiera bwa ngkana e a ekakinako te botaki n Aro, ao a na aki “nako n te buaka” kaain Aaro aikai ni kamanoa aia Aro. Ma ngkana a a noria bwa e a aki kaekaaki tangia ni kani buokaki ae kangai, “Te Uea, te Uea,” ao “ane a na nimamate baia,” ao a na “rurubenebene.” (Etek. 7:​3, 14, 17, 18; Mat. 7:​21-23) Tera riki ae a na karaoia? (Wareka Etekiera 7:​19-21.) E taku Iehova: “A na  karenakoi aia tirewa i nanoni kawai.” Te taeka ane kaineti nakoia kaain Ierutarem rimoa anne, e katerea raoi naba te bae e na riki n tain te rawawata ae korakora. N te tai anne ao a nang ataia aomata ae e aki kona ni kamaiuia te mwane n te kabuanibwai ae i aoni kawaina n roko.

18. Tera reireiara man ana taetae ni burabeti Etekiera ni kaineti ma moanibwaiani baika kakawaki riki?

¹⁸ Ko a ataa reireiara n ana taetae ni burabeti Etekiera aei? Boni moanibwaiani baika kakawaki riki. Iangoa aei: A a tibwa bitii baike a moanibwai kaain Ierutarem imwin raoi otaia ae e a roko kamaunaan aia kaawa ma kamaunaaia, ma a aikoa kona ni kamanoaki n aia bwaikoraki. A karenakoi aia bwaikoraki ao n “ukera te miitara aomata mairoun te burabeti,” ma e a oimwi bitakia. (Etek. 7:26) Ma ngaira ti bon ataia ae e a roko i aora tokin te waaki ae buakaka n te aonnaba aei. Ngaia are e kairira onimakinan ana berita nako Atuara bwa ti na kaetii baika moanibwai ni maiura. Ibukin anne, ti a tabetabe n ukoukori kaubwai n taamnei, ake a teimatoa ni kakawaki ao n aki kona ni karenakoaki “i nanoni kawai.”​—Wareka Mataio 6:​19-21, 24.

19. Tera rotakira ngkai n ana taetae ni burabeti Etekiera ae katanoataan bwakan Ierutarem?

¹⁹ Ni kakimototoana, baikara itera tabeua ake ti a rotaki iai ngkai, n ana taetae ni burabeti Etekiera ibukini bwakan Ierutarem? Ti kauringaki iai ae iai tokin te tai ibukini buokaia aomata bwa a na riki bwa ana toro te Atua. Ai ngaia are ti waakina karaoan te mwakuri ni kakaaeia taan rimwini Kristo ma te umaki. Ti rangi ni kimwareirei ngkana a a taromauria Tamara ae Iehova, aomata aika raoiroi nanoia. Ma ti bon teimatoa naba n anga te kauring nakoia naake a aki toua te mwaneka anne, ae te kauring are e anga naba Etekiera nakoia aomata n ana bong, ae kangai: “E a roko ngkai te toki i aomi.” (Etek. 3:​19, 21; 7:3) Ao ti kakorakoraira naba ni kateimatoa onimakinan Iehova iroura, ao ni moanibwaia ni maiura kateimatoaan taromauriana n te aro ae itiaki.​—TaiAre. 52:​7, 8; TaeRab. 11:28; Mat. 6:33.