Yai panembwa’mba bijipo

Yai paji ndonda ya mitwe

KITANGO 7

Bisaka bya Bantu ‘Bikayuka’mba Amiwa Yami Yehoba’

Bisaka bya Bantu ‘Bikayuka’mba Amiwa Yami Yehoba’

EZIKYO 25:17

PAIMENA KITANGO: Byo tufunjilako ku byaikalanga bena Isalela na bisaka bya bantu byalengululanga jizhina ja Yehoba

1, 2. (a) Bena Isalela bajinga byepi nobe mukooko waeleka mu jisaka muji misuka? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Ñanyi kintu kyatama kyaubile bena Isalela ne bamfumu babo?

PA MYAKA yavula, bena Isalela baikalangatu nobe mukooko walubilamo mu jisaka mwavula misuka. Bena Amonyi, bena Moabu ne bena Edomu bajinga balwanyi ba bena Isalela baikelanga ku musela. Bena Filishitiya bajinga balwanyi ba bena Isalela baikelanga ku muzhika. Ku buyeke kwaikelanga bena Tila bajinga na bulume kabiji banonkele bingi. Mu muzhi wa Tila bantu bavula mo baubilanga busulu. Ku bulenge ko kwajinga kyalo kya Ijipita kyo balamanga ku mfumu Felo, ye bamonangatu nobe lesa.

2 Bena Isalela inge baketekela mwi Yehoba, wibazhikijilanga ku balwanyi babo. Bino javula bena Isalela ne bamfumu babo pamo, balondelanga byubilo byatama byaubanga bisaka bikwabo bibazhokolokele. Mfumu Ahaba ye umo walondejile byubilo byatama bya bisaka bya bantu, kabiji byamulengejile kubula kwikala wakishinka kwi Yehoba. Wajingako pa kimye kimo na Mfumu Yehoshafwata, walamanga mu Yuda. Ahaba walamanga bufumu bwa mikoka jikumi bwa bena Isalela. Wasongwele mwana mfumu wa ku Shidona. Uno mfumu ye walamanga muzhi wa Tila wajinga bingi na bunonshi. Uno mwanamukazhi ye asongwele wajinga Yezebeli. Ye watundaikanga bingi bupopweshi bwa Baela mu Isalela, kabiji walengejile ne mwatawanji kutamisha bingi bupopweshi bwa kine.—1 Mfu. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) Ezikyo pano waawile bungauzhi bwaambilenga pa bikamwekela bañanyi? (b) Ñanyi mepuzho o tusakwisambapo?

3 Yehoba wajimwine bantu banji pa byakonsha kufumamo inge babula kwikala bakishinka kwi aye. Nangwa byonkabyo, Yehoba kechi watwajijile kwibobila lusa ne. (Yele. 21:7, 10; Ezi. 5:7-9) Mu 609 B.C.E., nzhita ya bena Babilona yabwelele na kulukuka Ntanda ya Mulaye ja busatu. Papichile myaka jikumi kufuma po balukukijile uno muzhi. Byo balukukile uno muzhi, bakundawile nsakwa ya Yelusalema ne kwipaya bonse basatukijile Nebukaneza. Byo batendekele kulukuka uno muzhi, bungauzhi bwaawile Ezikyo popo bwatendekele kufika. Kabiji kyo kimye ngauzhi Ezikyo kyo atendekele kwaula bikamwekela bisaka byazhokolokele Ntanda ya Mulaye.

Bisaka bya bantu byalengululanga jizhina ja Yehoba bebikambwile

4 Yehoba wabuujile Ezikyo kuba’mba balwanyi ba bena Yuda bakasekela umvwe muzhi wa Yelusalema bamonauna, kabiji bakoobanga mukeyu bakapuluka. Nangwa byonkabyo, bisaka byalengululanga bantu ba Yehoba ne kwibamanyika, ne kwibalengela kuba byatama bebikambwile. Twakonsha kufunjilako ka ku byaikalanga bena Isalela na bisaka bibazhokolokele? Bungauzhi bwaawile Ezikyo ku bisaka bya bantu bwitulengela byepi kwikala na luketekelo lelo jino?

Balongo ba Bena Isalela ‘Basangalelenga ne Kwibaseka’

5, 6. Ñanyi bulongo bwajinga pa bena Amonyi ne bena Isalela?

5 Bena Amonyi, bena Moabu ne bena Edomu bajinga balongo ba bena Isalela. Nangwa kya kuba bajinga balongo ba mu kikota kimo, bino bayanjishanga bingi bena Isalela ne ‘kwibaseka.’—Ezi. 25:6.

6 Bena Amonyi bafumine mu kikota kya kwa Lota mwipwa wa kwa Abalahama. Mwana wa kwa Lota wa mukazhi mwanyike ye wajinga mushakulu wabo. (Nte. 19:38) Kyamweka bena Isalela baumvwanga mulaka waambanga bena Amonyi mambo wipashishe bingi na Kihebelu. Na mambo a kuba bajinga balongo babo, Yehoba wakambizhe bena Isalela kubula kulwa nkondo na bena Amonyi. (Mpitu. 2:19) Bino mu moba alamanga Mitonyi, bena Amonyi bakwatankene ne Egalona mfumu wa bena Moabu kuyanjisha bena Isalela. (Mito. 3:12-15, 27-30) Kulutwe, Saulo byo aikele mfumu, bena Amonyi balukukile bena Isalela. (1 Sam. 11:1-4) Kabiji mu moba alaminenga Mfumu Yehoshafwata, bevwangile jikwabo pamo na nzhita ya bena Moabu ne kulukuka Ntanda ya Mulaye.—2 Moba 20:1, 2.

7. Ñanyi bintu byatama bena Moabu byo baubanga balongo babo bena Isalela?

7 Bena Moabu bajinga ba mu kikota kya mwana wa mukazhi wa kwa Lota mubeji. (Nte. 19:36, 37) Yehoba wakambizhe bena Isalela kubula “kulwa nabo” bena Moabu. (Mpitu. 2:9) Bino bena Moabu kechi bebobilanga lusa bena Isalela ne. Bena Isalela byo bafuminenga mu buzha mu Ijipita, bena Moabu bakaine kwibaswisha kupita mu kyalo kyabo byo bayilenga mu Ntanda ya Mulaye. Mfumu wa bena Moabu aye Belaka waambijile Balamu kufinga bena Isalela. Kabiji Balamu ye wabujile Belaka bya kongola banabalume bena Isalela ne kwibalengela kwikala na byubilo byatama ne kutendeka kupopwela bankishi. (Bala. 22:1-8; 25:1-9, Lum. 2:14) Bena Moabu batwajijile kumanyika balongo babo pa myaka yavula, kufikatu ne kimye kyajingako Ezikyo.—2 Mfu. 24:1, 2.

8. Mambo ka Yehoba o aambijile’mba bena Edomu balongo ba bena Isalela, bino bena Edomu bebobanga byepi?

8 Bena Edomu bafumine mu kikota kya kwa Isao. Isao ne Yakoba bajinga mapasa. Bulongo bwajinga pakachi ka bena Isalela ne bena Edomu kechi bwajinga bwa kutotolola ne. Kabiji na mambo a kino, Yehoba wibatelele’mba balongo babo. (Mpitu. 2:1-5; 23:7, 8) Nangwa byonkabyo, bena Edomu batwajijile kuyanjisha bena Isalela kufumatu kimye kyo bafuminenga mu buzha, kufikatu ne kimye kyaonawinwe muzhi wa Yelusalema mu 607 B.C.E. (Bala. 20:14, 18; Ezi. 25:12) Pa kyokya kimye, bena Edomu kechi basekejilengatu pa kumona bena Isalela byo bayanjilenga ne, bino batundaikilenga ne bena Babilona konauna muzhi wa Yelusalema. Kabiji bakwachilenga ne bena Isalela banyemenga ne kwibapana ku balwanyi babo.—Sala. 137:7; Oba. 11, 14.

9, 10. (a) Ñanyi kintu kyamwekejile bena Amonyi, bena Moabu ne bena Edomu? (b) Mambo ka o twakonsha kwambila’mba kechi bonse ba mu bisaka bingi bayanjishanga bena Isalela ne?

9 Yehoba wakambwile bano balongo ba bena Isalela pa byo baubilenga bantu banji. Waambile’mba: ‘Nkebapana bena Amonyi ku bantu ba ku Musela kuba’mba bena Amonyi bakabule kwibavulukapo jibiji ku bisaka bya bantu.’ Kabiji waambile’mba: “Amiwa nkakambula bena Moabu, kabiji po po bakayuka’mba amiwa yami Yehoba.” (Ezi. 25:10, 11) Byo papichile myaka itanu kufuma po baonawijile muzhi wa Yelusalema, buno bungauzhi po po bwatendekele kufika, kimye bena Babilona kyo bashinjile bena Amonyi ne bena Moabu. Yehoba waambile pa bena Edomu amba nkepaya “bantu ne banyama bakulela bajimo kabiji nkekyalula ke masalatu.” (Ezi. 25:13) Bena Amonyi, bena Moabu ne bena Edomu bazhiile byonkatu byaambile bungauzhi.—Yele. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

10 Kechi bonse ba mu bino bisaka baubilenga byatama bantu ba Lesa ne. Zeleka mwina Amonyi ne Itama mwina Moabu bajinga bakulumpe mu nzhita ya Mfumu Davida. (1 Moba 11:26, 39, 46; 12:1) Luta mwina Moabu waikele mupopweshi wakishinka wa Yehoba.—Luta 1:4, 16, 17.

Kookelainga nangwatu mu ‘tubintu tucheche’

11. Twakonsha kufunjilako ka ku byaikalanga bena Isalela na bena Amonyi, bena Moabu ne bena Edomu?

11 Twakonsha kufunjilako ka ku byaikalanga bena Isalela na bisaka bibazhokolokele? Kitanshi, bena Isalela inge baleka kuta muchima pa bupopweshi bwa kine, batendekanga kupopwela balesa ba bubela nabiji Baela wa ku Peola, wajinga lesa wa bena Moabu ne Moleka lesa wa bena Amonyi. (Bala. 25:1-3; 1 Mfu. 11:7) Ne atweba kino kyakonsha kwitumwekela. Balongo betu babula kwitabila bakonsha kwitulengela kubula kuta muchima pa kupopwela Yehoba. Kechi bakonsha kuyuka kitulengela kubula kusekelela Ishita ne kupana bupe pa Kiminshiminshi nangwa kusekelela moba akwabo afuma ku bisho bya bupopweshi bwa bubela ne. Bakonsha kwitulengela kutendeka kubula kukookela mizhilo ya Lesa pachepache. Onkao mambo, kyanema bingi kuchinuzhuka bino bintu. Byonkatu byo kyajinga ku bena Isalela, inge twabula kukookela nangwatu mu tubintu tucheche, tukonauna bulunda bwetu ne Yehoba.

12, 13. Bañanyi bakonsha kwitumanyika, kabiji ki ka kyakonsha kumweka inge twatwajijila kwikala bakishinka?

12 Kuji kintu kikwabo kyo twakonsha kufunjilako ku byaikalanga bena Isalela na bena Amonyi, na bena Moabu ne na bena Edomu. Balongo betu babula kwitabila bakonsha kwituyanjisha bingi. Yesu waambile’mba kimye kimo byambo byo tusapwila byakonsha “kwabanya muntu na shanji kabiji mwana wa mukazhi na inanji, mulokazhi naye na muko wanji wa mukazhi.” (Mat. 10:35, 36) Yehoba wakainye bena Isalela kutoboka na balongo babo. Ne atweba kechi twafwainwa kutobokanga na balongo betu babula kwitabila ne. Nangwa byonkabyo, kechi twafwainwa kukumya inge ke betumanyike ne.—2 Timo. 3:12.

13 Nangwa kya kuba balongo betu kechi betukanya kwingijila Yehoba ne, bino kechi twafwainwa kwibakookelanga kukila byo tukookela Yehoba ne. Mambo ka? Mambo Yehoba ye ye twafwainwa kunemeka kukila bintu byonse mu bwikalo bwetu. (Tangai Mateo 10:37.) Inge twatwajijila kwikala bakishinka kwi Yehoba, balongo betu bamo bakonsha kwiya mu bupopweshi bwa kine byonkatu byaubile Itama, Zeleka ne Luta. (1 Timo. 4:16) Kino kikebalengela kutendeka kwingijila Lesa wa kine, ukebobilanga byawama ne kwibazhikijila.

Yehoba ‘Wakambwile’ Balwanyi Banji

14, 15. Ñanyi bintu byatama bena Filishitiya byo baubanga bena Isalela?

14 Bena Filishitiya bafumine pa jikuji ja Keleta ne kuya mu kyalo Yehoba kyo alayile Abalahama ne bonse ba mu kikota kyanji. Abalahama ne Izaka baumvwañananga na bano bantu. (Nte. 21:29-32; 26:1) Bena Isalela byo bafikile mu Ntanda ya Mulaye, bataaine kisaka kya bena Filishitiya kyabaya kabiji bajinga na nzhita ikatampe. Bena Filishitiya bapopwelanga balesa ba bubela nabiji Dagona ne Baela-zebuba. (1 Sam. 5:1-4; 2 Mfu. 1:2, 3) Pa bimye bimo bena Isalela nabo batendekele kupopwela bano balesa ba bubela.—Mito. 10:6.

15 Na mambo a kubula bukishinka kwa bena Isalela, Yehoba waswishishe bena Filishitiya kwibamanyika pa myaka yavula. (Mito. 10:7, 8; Ezi. 25:15) Balengejile bena Isalela * mizhilo yakosa bingi. Kabiji bena Isalela bavula bebepayile. (1 Sam. 4:10) Nangwa byonkabyo, Yehoba wapokolwele bena Isalela byo balapijile ne kubwela kwi aye. Watongwele banabalume nabiji Samisonyi, Saulo ne Davida ba kupokolola bantu banji. (Mito. 13:5, 24; 1 Sam. 9:15-17; 18:6, 7) Byonka byaawile Ezikyo, bena Filishitiya ‘bebakambwile,’ kimye kyo bebalukukile ku bena Babilona ne ku Bangiliki.—Ezi. 25:15-17.

16, 17. Twakonsha kufunjilako ka ku byaikalanga bena Isalela na bena Filishitiya?

16 Twakonsha kufunjilako ka ku byaikalanga bena Isalela na bena Filishitiya? Bantu ba Yehoba ba mu ano moba babena kwibamanyika ku byalo biji na bulume pano pa ntanda. Bino atweba twapusanako na bena Isalela, mambo twatwajijila kwikala bakishinka kwi Yehoba. Nangwa byonkabyo, balwanyi ba bupopweshi bwa kine pa bimye bimo kimwekatu nobe betushinda. Ku ntendekelo ya myaka kitota kya bu 20, kafulumende wa kyalo kya United States wakebelenga kulekesha mwingilo wa bantu ba Yehoba. Kabiji bakebelenga kukasa batangijilanga jibumba jetu mu kaleya pa myaka yavula. Mu kimye kya nkondo ya bubiji ya ntanda yonse, kafulumende wa Nazi mu kyalo kya Germany wakebelenga kuzhiya bantu ba Lesa. Bavula bebakashile, kabiji bakwabo bebepayile. Nkondo byo yapwile, kafulumende wa Soviet Union watendekele mukwekele wa kukashila Bakamonyi ba kwa Yehoba mu tuleya twajinga kwalepa bingi.

17 Makafulumende asakutwajijila kukanya mwingilo wa kusapwila, kukasa bantu ba Lesa mu tuleya ne bamo kwibepaya. Nanchi bino bintu byafwainwa kwitulengela kwakamwa nangwa kusankilapo lwitabilo lwetu nyi? Ine. Yehoba ukapokolola bantu banji bakishinka. (Tangai Mateo 10:28-31.) Twimwena makafulumende avula a bulume byo azhiya, bino bantu ba Yehoba batwajijila kuvujilakotu. Katatakatu kyamwekejile bena Filishitiya kikamwekele ne makafulumende ajiko lelo jino. Po po bakamuyuka Yehoba. Byonkatu byo kyajinga ku bena Filishitiya, nabo bakebazhiya.

‘Bunonshi Bwabo Bwavula’ Kechi Bwibazhikijile Ne

18. Tila wajinga muzhi wa mutundu ka?

18 Mu muzhi wa Tila * mo mo byaubilanga busulu byalo bikatampe mambo wajinga pakachi. Mu uno muzhi mwaiyanga maato avula bingi aletanga bya busulu kufuma ku byalo byajinga ku muzhika ku Kalunga ka Meditelanya. Ku musela nako kwajinga mikwakwa yayile ku byalo bikwabo bya kwalepa. Pa myaka yavula, muzhi wa Tila wajinga na bunonshi bingi mambo waubanga busulu na byalo bya kwalepa. Bantu ba mu Tila bajinga na busulu bemonanga nobe babinemanga mambo banonkele bingi.—Isa. 23:8.

19, 20. Byaubile bena Tila byapusene byepi na byaubile bena Gibeona?

19 Kimye kyalaminenga Mfumu Davida ne Solomone, bena Isalela baingijilanga pamo na bena Tila mu bya busulu. Kabiji ko kwafumine bya kushimikila byavula ne basendwe bakwashishe bena Isalela pa kushimika kipango kya Mfumu Davida ne nzubo ya Lesa mu kimye kyalaminenga Solomone. (2 Moba 2:1, 3, 7-16) Bena Tila bemwenejile Yehoba byo apesheshe bena Isalela. (1 Mfu. 3:10-12; 10:4-9) Bena Tila bavula bajinga na kimye kya kufunda pa bupopweshi bwa kine ne pe Yehoba. Kuba bino inge kwibalengejile kwimwena buwame bwa kwingijila Lesa wa kine.

20 Nangwa byonkabyo, bena Tila bateletu muchima pa kukeba bunonshi. Kechi balondejile byaubile bena Kenana ba mu muzhi wa Gibeona, baumvwine nkuwa ya Yehoba ne kutendeka kumwingijila ne. (Yosh. 9:2, 3, 22–10:2) Bangikazhi ba mu Tila batendekele ne kumanyika bantu ba Lesa kya kuba bamo bebapoteshenga ne mu buzha.—Sala. 83:2, 7; Yoe. 3:4, 6; Amo. 1:9.

Kechi twafwainwa kulangulukanga amba bunonshi buketuzhikijila ne

21, 22. Ñanyi kintu kyamwekejile bena Tila, kabiji mambo ka?

21 Yehoba waambijile bano bamanyikilenga bantu banji kupichila mwi ngauzhi Ezikyo amba: “Obewa muzhi wa Tila, nakuzhingijila kabiji nkaleta bisaka bya bantu byavula kuba’mba bikakulukuke, byonkatu pa kalunga ka mema byo pekala manyaki. Bakonauna nsakwa ya muzhi wa Tila ne kukundula byamba bijimo, kabiji nkafumyapo maloba ne kulengela muzhi kwikala jibwe jashalatu patoka jibena kubekauka.” (Ezi. 26:1-5) Bangikazhi ba mu Tila balangulukanga’mba bakebazhikijila ku bunonshi bwabo ne nsakwa yalepele kuya mwiulu mamita 46. Bafwainwe kumvwina lujimuno lwapaine Solomone lwa kuba’mba: “Bunonshi bwa nonshi ye muzhi wanji wakosa; kabiji ulanguluka’mba yo nsakwa ya kumuzhikijila.”—Maana 18:11.

22 Bena Tila byo bebalukukile ku bena Babilona byonka byaambijile jimo bungauzhi bwa kwa Ezikyo, po po bayukile kuba’mba bunonshi ne nsakwa ya muzhi kechi byakonsha kwibazhikijila ne. Bena Babilona byo baonawine muzhi wa Yelusalema, balukukile muzhi wa Tila ne kumonaunatu yense shata, mu myaka 13. (Ezi. 29:17, 18) Mu mwaka wa 332 B.C.E., Alekasanda Mukatampe wafikizhe bungauzhi bwaawile ngauzhi Ezikyo. * Nzhita yanji ya kokolwele bishimikwa bya kulaukile ne kutuchika pa kwabukila kuya ku muzhi mukwabo wajinga pa jikuji. (Ezi. 26:4, 12) Alekasanda wapumwine nsakwa, wasendele bipe ne kwipaya bashilikale ne bangikazhi bavula, kabiji bashajilepo bebasendele mu buzha. Bena Tila byo bamwene kuba’mba “bunonshi ne bya busulu” kechi bibazhikijila ne, po po bamuyukile Yehoba.—Ezi. 27:33, 34.

Nangwa kya kuba bena Tila bamonanga nobe bazhikijilwa, bino bebonawine byonkatu byaawile Ezikyo (Monai jifuka 22)

23. Ñanyi bintu byo tufunjilako ku bangikazhi ba mu Tila?

23 Ñanyi bintu byo tufunjilako ku bangikazhi ba mu Tila? Kechi twafwainwa kuketekela’mba “bulume bwa bujimbijimbi buji na bunonshi” buketuzhikijila nobe nsakwa ne. (Mat. 13:22) Kechi twakonsha “kwingijila Lesa ne Nsabo pa kimye kimo ne.” (Tangai Mateo 6:24.) Bengijila Yehoba na muchima yense bo bonkatu bakazhikijilwa. (Mat. 6:31-33; Yoa. 10:27-29) Byonkatu byafikile bungauzhi bonse bwaambilenga pa muzhi wa Tila, ne bungauzhi bonse bwaamba pa ino ntanda yatama bukafika. Pa kyokya kimye, aba baketekela mu bunonshi kabiji batemwa bya bunonshi ne bya busulu, po po bakamuyuka Yehoba kimye kyo akonauna ino ntanda.

Bukalama Bwabo Bwajinga Nobe “Mukombo wa Jitete”

24-26. (a) Mambo ka Yehoba o aambijile’mba Ijipita ujitu nobe “mukombo wa jitete”? (b) Mfumu Zedekiya walengulwile byepi byamubuujile Yehoba, kabiji bi ka byafuminemo?

24 Bena Ijipita bo balamanga Ntanda ya Mulaye, Yosefwa saka akyangye kusemwa kufikatu ne kimye bena Babilona kyo balukukile muzhi wa Yelusalema. Kino kyalengejile kyalo kya Ijipita kumweka nobe kyashikimana, nobe kichi kikatampe kyatwezha mizhazhi panshi. Bino kwi Yehoba, kyajinga kyabula kukosa nobe “mukombo wa jitete.”—Ezi. 29:6.

25 Mfumu Zedekiya kechi wayukile kuba’mba kyalo kya Ijipita byobyo kyajinga ne. Yehoba wabuujile ngauzhi Yelemiya kwambila Zedekiya kukookela mfumu wa Babilona. (Yele. 27:12) Zedekiya wachipile kwi Yehoba kuba’mba kechi ukasatukila Nebukaneza ne. Zedekiya walengulwile byo bamukambizhe kwi Yehoba kabiji kechi wafikizhe byo achipile kwi Nebukaneza ne. Aye wayile ku bena Ijipita kuba’mba bamukwasheko kushinda bena Babilona. (2 Moba 36:13; Ezi. 17:12-20) Bena Isalela baketekejile kuba’mba bena Ijipita bakebakwasha bapulwijilemotu mabula. (Ezi. 29:7) Bukalama bwa bena Ijipita bebuchiinanga bingi mambo bebumonangatu nobe “kilengwa kikatampe kya mu kalunga ka mema.” (Ezi. 29:3, 4) Yehoba waambile kuba’mba ukamukambula byonkatu babibinda byo bakwata biwele bya mu mukola wa Nile. Ukamukoba twanda mu mibanga ne kumonauna. Waubile bino byo atumine nzhita ya bena Babilona kuya na kushinda bena Ijipita.—Ezi. 29:9-12, 19.

26 Ñanyi kintu kyamwekejile Zedekiya na mambo a kubula bukishinka? Na mambo a kuba wasatukijile Yehoba, ngauzhi Ezikyo waambile’mba uno ‘kinemanga mubi’ bakamufumya pa bufumu ne kumonauna. Bino Ezikyo waawile ne bungauzhi bwapaine luketekelo. (Ezi. 21:25-27) Yehoba wamulengejile kwaula bungauzhi bwa kuba’mba kukekala mfumu wa mu kyonka kino kikota, ‘mwine mwinabo’ ukekala pa jino jitanda. Mu kitango 8, tukafunda pa waimenejilengako buno bungauzhi.

27. Twakonsha kufunjilako ka ku byaubanga bena Isalela na bena Ijipita?

27 Twakonsha kufunjilako ka ku byaubanga bena Isalela na bena Ijipita? Bantu ba Yehoba ba mu ano moba bafwainwa kuchinuzhuka kuketekela mu makafulumende kuba’mba akebazhikijila. Twafwainwa kutwajijila kukana “kwikala ba pano pa ntanda” na muchima yense. (Yoa. 15:19; Yako. 4:4) Makafulumende akonsha kumweka nobe aji bingi na bulume byonka byajinga Ijipita wa kala, pano bino, kwi Yehoba anekenatu nobe jitete. Kuketekela mu bantu mu kifulo kya kuketekela mwi Nkambo walengele bintu byonse ke bumbulwa maana!—Tangai Salamo 146:3-6.

Twafwainwa kuchinuzhukanga bya bumulwila ntanda nangwa tuji kwa bunke (Monai jifuka 27)

Bisaka bya Bantu po po ‘Bikayuka

28-30. Atweba byo twamuyuka Yehoba byapusana byepi na ‘bikamuyuka bantu ba mu bisaka’?

28 Mu buku wa Ezikyo, Yehoba waambijile bisaka bya bantu bimye byavula byambo bya kuba’mba, “mukayuka’mba amiwa yami Yehoba.” (Ezi. 25:17) Bino byambo byafikile Yehoba byo akambwile balwanyi ba bantu banji. Kabiji abuno bungauzhi bukafika ne mu kimye kya kulutwe. Bukafika byepi?

29 Byonkatu byo bamonanga bantu ba Lesa ba kala, ne atweba bisaka bya bantu bitumonatu nobe mukooko walubilamo wabula wa kumuzhikijila. (Ezi. 38:10-13) Byonka byo tukesamba mu Kitango 17 ne 18 mu uno buku, katatakatu bisaka bya bantu bikalukuke bantu ba Lesa. Umvwe baketulukuke, po po bakayuka’mba Yehoba ye wa bulume bonse, kimye kyo akebonauna pa nkondo ya Amagedonyi.—Lum. 16:16; 19:17-21.

30 Bino Yehoba uketuzhikijila ne kwitupesha. Mambo ka? Mambo mu bwikalo bwetu twaketekela mwi Yehoba, tumukookela, kabiji tumupopwela na muchima yense mu bupopweshi bwa kine.—Tangai Ezikyo 28:26.

^ jifu. 15 Bena Filishitiya bakanyanga bonse babundanga byela mu Isalela. Bena Isalela bayanga ku bena Filishitiya na kunonesha byela bya kujiminako, kabiji bebalipilishanga mali aingijilanga muntu pa moba avula bingi.—1 Sam. 13:19-22.

^ jifu. 18 Muzhi wa Tila wa pa jikuji bamushimikile pa kyalanta kyajinga kwipi na kitulu. Kufuma pa jino jikuji kuya ku buyeke ku Mutumba wa Kamela pajinga makilomita 50. Mu kuya kwa kimye, bashimikile uno muzhi mukwabo ku mutunta. Jizhina jikwabo ja uno muzhi ke Sur jilumbulula’mba, “Kyalanta” mu Kihebelu.

^ jifu. 22 Isaya, Yelemiya, Yoela, Amosi ne Zekaliya bonse baawile bungauzhi bwafikile bwaambilenga pa muzhi wa Tila.—Isa. 23:1-8; Yele. 25:15, 22, 27; Yoe. 3:4; Amo. 1:10; Zeka. 9:3, 4.