Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE 7

‘Bɛbanwu Kɛ Medame A Mele Gyihova A’

‘Bɛbanwu Kɛ Medame A Mele Gyihova A’

YIZIKEƐLE 25:17

BODANE: Mɔɔ yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛ nee maanle maanle mɔɔ zɛkyele Gyihova duma lile anu la

1, 2. (a) Kɛzi ɛnee Yizilayɛ le kɛ boane kokye wɔ bedi ekpunli avinli ɛ? (Nea mɔlebɛbo nvoninli ne.) (b) Duzu a Yizilayɛma nee bɛ arelemgbunli ne mɔ maanle ɔzile a?

WƆ ƐVOLƐ ɛya dɔɔnwo anu, ɛnee Yizilayɛma le kɛ boane kokye mɔɔ wɔ bedi ekpunli avinli la. Amɔnoma, Mowabema yɛɛ Yidɔmma nwunlonwunlanle bɛ wɔ bɛ aduduleɛ ɛweɛne ne azo. Filisitiama hɔle zo kpɔle bɛ mekɛ tendenle na ɛnee bɛwɔ bɛ adɔleɛ. Ɛnee suakpole Taya mɔɔ ɛnyia ɔ nwo, ɔlɛ tumi na ɔle gualilɛ ɛleka la wɔ bɛ sɔlɔ. Ɛnee tete maanle Yigyibiti wɔ bɛ nyiakɛ, bɛ belemgbunli a le Falo mɔɔ bɛbu ye kɛ ɔle nyamenle la.

2 Mɔɔ Yizilayɛma vale bɛ nwo dole Gyihova anwo zo la, ɔbɔle bɛ nwo bane. Noko ye menli ne nee bɛ arelemgbunli ne mɔ maanle maanle maanle mɔɔ ɛbɛnga bɛ ɛyia la guale bɛ nwo evinli. Belemgbunli Ehabe mɔɔ maanle bɛlile ye adwenle la le ɛhye anwo neazo ko. Ɔlile tumi wɔ Dwuda Belemgbunli Gyɛhɔhyafate mekɛ zo, na ɔlile Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne azo tumi. Ɔgyale Saedɛn belemgbunli ne mɔɔ ɛnee nea Taya suakpole ne mɔɔ ɛnee gyi boɛ azo la ara raalɛ Gyɛzɛbɛle. Raalɛ ne bɔle mɔdenle maanle Beeyale ɛzonlenlɛ hɔle zo kpalɛ wɔ Yizilayɛ na ɔlile ɔ hu adwenle ɔmaanle ɔguale nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo evinli kpole kpalɛ.​—1 Arl. 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) Nwane mɔ a akee Yizikeɛle vale ye adwenle hɔle bɛ nwo zo a? (b) Kpuya boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

3 Ɛnee Gyihova ɛbɔ ye menli ne kɔkɔ wɔ mɔɔ saa bɛanli nɔhalɛ a ɔbado bɛ la anwo. Kɛkala akee ye abotane ne ɛwie. (Gyɛ. 21:7, 10; Yiz. 5:7-9) Wɔ 609 K.Y.M., Babelɔn ɛlɔnema ne ziale rale Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo wɔ ye fane nsa ne azo. Mekɛ ɛhye, ɛnee asɛɛ ye ɛvolɛ bulu ɛne. Bɛbabubu Gyɛlusalɛm bane ne bɛagua aze na bɛazɛkye bɛdabɛ mɔɔ bɛte Nɛbukadenɛza anwo atua la. Mɔɔ bɛbɛngale suakpole ne bɛyiale na Yizikeɛle ngapezo ne mɔ rale nu bɔkɔɔ la, ngapezonli ne vale ye adwenle hɔle maanle maanle mɔɔ ɛbɛnga Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne ɛyia la anwo zo.

Maanle maanle mɔɔ zɛkyele Gyihova duma la ɛnrɛva bɛ nwo ɛnrɛli wɔ bɛ nyɛleɛ ne anwo

4 Gyihova yele hilele Yizikeɛle kɛ, Dwuda kpɔvolɛma bali fɛlɛko wɔ Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne anwo na bɛagyegye menli mɔɔ bɛanyia bɛ ti la. Noko kpɔvolɛma ne mɔɔ zɛkyele Gyihova duma na bɛyɛle ye menli ne kpɔdekpɔde anzɛɛ bɛmaanle bɛ nwo guale evinli la ɛnrɛva bɛ nwo ɛnrɛli. Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛ nee maanle maanle zɔhane mɔ lile la anu a? Na kɛzi maanle maanle ne mɔ anwo ngapezo ne maa yɛnyia anyelazo ɛnɛ ɛ?

Yizilayɛ Mbusuafoɔ Mɔɔ ‘Golole Ɔ Nwo La’

5, 6. Abusuabɔlɛ boni a ɛnee wɔ Amɔnoma nee Yizilayɛma avinli a?

5 Ɛnee Amɔn, Mowabe yɛɛ Yidɔm nee Yizilayɛ le mbusuafoɔ yɛɛ bɛ tetedwɛkɛ le ko. Noko bɛkpɔle Nyamenle menli ne mekɛ tendenle na “bɛgolole bɛ nwo.”​—Yiz. 25:6.

6 Nea Amɔnoma. Bɛvi Ebileham busuanli Lɔɔto ara raalɛ ekyi ne anu. (Gyn. 19:38) Ɛnee bɛ aneɛ ne bikye Hibulu aneɛ ne kpalɛ, ɔti ɔbayɛ kɛ ɛnee Nyamenle menli ne te aneɛ zɔhane. Kɛmɔ bɛle abusua ko la ati, Gyihova zele Yizilayɛma kɛ bɛmmafa konle bɛtoa bɛ. (Dit. 2:19) Noko wɔ Ndɛnebuavolɛma ne mekɛ zo, bɛ nee Mowabe Belemgbunli Ɛgelɔn yɛle ko na bɛhilele Yizilayɛma nyane. (Ndɛ. 3:12-15, 27-30) Nzinlii mɔɔ bɛziele Sɔɔlo belemgbunli la, bɛhɔtetale Yizilayɛma. (1 Sa. 11:1-4) Wɔ Belemgbunli Gyɛhɔhyafate mekɛ zo, bɛhɔbokale Mowabe ɛlɔnema ne anwo bieko bɛtetale Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne.​—2 Ek. 20:1, 2.

7. Kɛzi Mowabema nee bɛ mbusuafoɔ, Yizilayɛ abozoamra ne lile ɛ?

7 Mowabema noko le Lɔɔto abozoamra na bɛvi ɔ ra raalɛ kpanyinli ne anu. (Gyn. 19:36, 37) Gyihova zele Yizilayɛma kɛ bɛ nee Mowabema mmako. (Dit. 2:9) Noko Mowabema anla atiakunlukɛnlɛma ɛhye bie ali. Mɔɔ Yizilayɛma ɛlɛfi akɛlɛzonlenlɛ nu wɔ Yigyibiti la, bɛbɔle mɔdenle kɛ bɛnrɛmaa bɛnrɛhɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo. Bɛ Belemgbunli Beelake bɔle Beelam ɛkpa kɛ ɔwa Yizilayɛma amonle. Beelam hilele Beelake kɛzi ɔbabɛlɛbɛla Yizilayɛ mrenyia yeamaa bɛabɔ ɛbɛlatane na bɛazonle awozonle la. (Nɔm. 22:1-8; 25:1-9; Yek. 2:14) Mowabema hɔle zo hilele bɛ mbusuafoɔ ne mɔ nyane too ɔradwule Yizikeɛle mekɛ zo.​—2 Arl. 24:1, 2.

8. Duzu ati a Gyihova hanle kɛ Yidɔm adiema a le Yizilayɛ a, na duzu a Yidɔmma yɛle a?

8 Ɛnee Yidɔmma le Yisɔ mɔɔ ɔ nee Gyekɔbo le ndalɛ la abozoamra. Ɛnee abusuabɔlɛ mɔɔ wɔ bɛ avinli la anu yɛ se kpalɛ, ɔti Gyihova hanle kɛ bɛle mediema. (Dit. 2:1-5; 23:7, 8) Noko Yidɔmma dwazole tiale bɛ ɔvi Adendulɛ mekɛ ne anu badwu Gyɛlusalɛm ɛzɛkyelɛ ne anu wɔ 607 K.Y.M. (Nɔm. 20:14, 18; Yiz. 25:12) Tɛ fɛlɛko ala a Yidɔmma lile wɔ Yizilayɛma amaneɛnwunlɛ nwo na bɛmaanle Babelɔnoma anwosesebɛ kɛ bɛbɔ bɛ bo zo a, emomu, eza bɛzile awie biala mɔɔ ɛlɛnriandi la adenle na bɛyele ye bɛwulale kpɔvolɛ ne asa anu.​—Edw. 137:7; Oba. 11, 14.

9, 10. (a) Duzu a dole Amɔn, Mowabe yɛɛ Yidɔm a? (b) Duzu a kile kɛ tɛ maanle zɔhane mɔ anu amra amuala a ɛnee kpɔ Yizilayɛma ɛ?

9 Gyihova maanle Yizilayɛ mbusuafoɔ bule bɛ nyɛleɛ ne anwo mgbonda. Ɔhanle kɛ: “Mebava . . . Amɔnoma . . . meamaa menli mɔɔ wɔ Aduduleɛ la kɛ bɛ agyapadeɛ amaa bɛangakye Amɔnoma bieko wɔ maanle maanle ne mɔ anu.” Eza ɔhanle kɛ: “Mebabua ndɛne wɔ Mowabe, na bɛbanwu kɛ medame a mele Gyihova a.” (Yiz. 25:10, 11) Gyɛlusalɛm dɔle aze la anzi ɛvolɛ nnu, ngapezo zɔhane mɔ bɔle ɔ bo kɛ bɛba nu, wɔ mekɛ mɔɔ Babelɔnoma lile Amɔn nee Mowabe anwo zo konim la. Gyihova hanle ye wɔ Yidɔm anwo kɛ ‘mebapɛ menli nee nyɛmoa meavi zolɛ’ na meamaa “yeadɔ mgbane.” (Yiz. 25:13) Ɔti nzinlii Amɔn, Mowabe yɛɛ Yidɔm abo zo bɔle bɔkɔɔ.​—Gyɛ. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

10 Noko tɛ maanle zɔhane mɔ anu amra amuala a bɔle Nyamenle menli ne atisesebɛ a. Kɛ neazo la, bɛbobɔle Amɔnonli Zilɛke nee Mowabenli Yetema aluma bɛbokale Belemgbunli Devidi konle nu katakyiema ne mɔ anwo. (1 Ek. 11:26, 39, 46; 12:1) Na Mowabenli Wulutu noko rayɛle Gyihova sonvolɛ nɔhavo.​—Wut. 1:4, 16, 17.

Mmatu egyakɛ ko bɔbɔ ɛsie azedolɛ “boka” ne azo ɛlɛ

11. Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛ nee Amɔn, Mowabe yɛɛ Yidɔm lile la anu a?

11 Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛma nee bɛ lile la anu a? Mɔɔ limoa, mekɛ mɔɔ Yizilayɛma ammaa bɛ nye anla ɛkɛ la, bɛvale bɛ nwo bɛwulale bɛ mbusuafoɔ adalɛ ɛzonlenlɛ nyɛleɛ mɔɔ bie a le Mowabema Beeyale mɔɔ wɔ Piyɔ nee Amɔnoma nyamenle Molɛke ɛzonlenlɛ mɔɔ nwolɛ ɛgua evinli la anu. (Nɔm. 25:1-3; 1 Arl. 11:7) Edwɛkɛ ɛhye bie bahola ado yɛ. Bie a yɛ mbusuafoɔ mɔɔ bɛnle diedima la bɛaha kɛ yɛkpo yɛ diedi ne. Bie a bɛnrɛde deɛmɔti yɛnli Easter, yɛngyɛ ninyɛne wɔ Bolonyia mekɛ nu anzɛɛ yɛnva yɛ nwo yɛnwulowula amaamuo yɛɛ adalɛ ɛzonlenlɛ nu diedi ngakyile nu la abo. Bie a bɛlɛ adwenle kpalɛ kɛ bɛmaa yɛakpo yɛ ngyinlazo ne mɔ​—bɔbɔ wɔ mekɛ ekyi bie anu. Noko nea kɛzi nwolɛ hyia kɛ yɛnrɛmaa bɛnrɛli yɛ nwo zo konim ɛlɛ a! Kɛ mɔɔ Yizilayɛma tetedwɛkɛ ne kile la, saa yɛtu yɛ gyakɛ ko bɔbɔ yɛsie azedolɛ “boka” ne azo a, ɔbava yɛ yeado esiane nu.

12, 13. Dwazotia boni a yɛbahola yɛayia a, noko saa yɛdi nɔhalɛ a, duzu a bahola azi a?

12 Yɛbahola yɛazukoa debie bieko yɛavi Yizilayɛ yɛɛ Amɔn, Mowabe nee Yidɔm edwɛkɛ ne anu. Bie a yɛ mbusuafoɔ mɔɔ bɛnle diedima la badwazo atia yɛ ɛsesebɛ. Gyisɛse bɔle kɔkɔ kɛ edwɛkɛ ne mɔɔ yɛka la kola maa ‘mgbakyemgbakyenu ba. Ralɛ nrenyia badwazo atia ye papa, na ralɛ raalɛ adwazo atia ye mame.’ (Mat. 10:35, 36) Gyihova zele Yizilayɛma kɛ bɛmmafa butule bɛtoa bɛ mbusuafoɔ, yemɔti yɛ nee yɛ mbusuafoɔ mɔɔ bɛnle diedima la ɛnli butule. Noko saa yɛyia dwazotia a, ɔnle kɛ ɔsi yɛ nwo.​—2 Tim. 3:12.

13 Saa yɛ mbusuafoɔ ɛndwazo ɛntia yɛ wɔ Gyihova ɛzonlenlɛ nwo bɔbɔ a, ɔnle kɛ yɛmaa bɛnyia yɛ nwo zo tumi bɛtɛla Gyihova. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ Gyihova a ɔfɛta kɛ ɔdimoa wɔ yɛ ahonle nu a. (Kenga Mateyu 10:37.) Bieko, saa yɛkɔ zo yɛdi nɔhalɛ a, bie a yɛ mbusuafoɔ ne mɔ bie barayɛ kɛ Zilɛke, Yetema yɛɛ Wulutu la, na yɛabɔ nu yɛazonle Gyihova nɔhalɛ nu. (1 Tim. 4:16) Bɛdabɛ noko bɛ nye bɛalie kɛ bɛlɛsonle nɔhalɛ Nyamenle kokye ne la, na bɛbanyia ye ɛlɔlɛ nee ye banebɔlɛ ne bie.

Gyihova ‘Fa Ɛya Twe Kpɔvolɛma Anzo’

14, 15. Kɛzi Filisitiama nee Yizilayɛma lile ɛ?

14 Filisitiama vile Kiliti bɔra ne azo hɔle azɛlɛ ne mɔɔ nzinlii Gyihova vale bɔle Ebileham nee ɔ bo zo amra ɛwɔkɛ la azo. Ebileham yɛɛ Ayezeke nee menli ɛhye mɔ lile ngitanwo. (Gyn. 21:29-32; 26:1) Mɔɔ Yizilayɛma dwule Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo la, ɛnee Filisitiama le maanle mɔɔ lɛ tumi kpole yɛɛ bɛ ɛlɔnema ne anwo yɛ ɛzulolɛ kpalɛ. Bɛzonlenle adalɛ nyamenle le kɛ Beeyale-zibɛbe nee Deegɔn. (1 Sa. 5:1-4; 2 Arl. 1:2, 3) Ɛnee ɔdwu mekɛ ne bie a Yizilayɛma kɔboka bɛ nwo bɛsonle bɛ.​—Ndɛ. 10:6.

15 Yizilayɛma anli nɔhalɛ, yemɔti Gyihova maanle Filisitiama ziele bɛ ɛvolɛ dɔɔnwo. (Ndɛ. 10:7, 8; Yiz. 25:15) Bɛzile bɛ adenle wɔ ninyɛne dɔɔnwo anwo * yɛɛ bɛhuhunle bɛ nuhua dɔɔnwo. (1 Sa. 4:10) Noko mɔɔ bɛnlunle bɛ nwo na bɛziale bɛrale Gyihova ɛkɛ ne la ɔliele bɛ. Ɔmaanle menli le kɛ Samesɛn, Sɔɔlo yɛɛ Devidi liele bɛ. (Ndɛ. 13:5, 24; 1 Sa. 9:15-17; 18:6, 7) Kɛ mɔɔ Yizikeɛle hanle la, mɔɔ Babelɔnoma yɛɛ nzinlii Gilikima ratetale Filisitiama azɛlɛ ne la, Filisitiama ne nwunle kɛ edwɛkɛ ɛhye, “mebava ɛya meahwe bɛ nzo” ɛyɛ nɔhalɛ.​—Yiz. 25:15-17.

16, 17. Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛma nee Filisitiama lile la anu a?

16 Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛma nee Filisitiama lile la anu a? Ewiade tumivolɛma bie mɔ ɛdwazo ɛtia Gyihova menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la. Yɛnle kɛ Yizilayɛma la, yɛgyinla kpundii yɛdi nɔhalɛ. Noko ɔdwu mekɛ ne bie a, ɛnee yeyɛ kɛ asɛɛ yɛ kpɔvolɛma ɛlɛdi konim la. Wɔ ɛvoyia 20 ne mɔlebɛbo, United States arane ne bɔle mɔdenle kɛ ɔsi yɛ gyima ne adenle ɔlua menli mɔɔ li ahyehyɛdeɛ ne anyunlu mɔɔ ɔvale bɛ ɔguale efiade ɛvolɛ dɔɔnwo la azo. Wɔ Ewiade Konle II anu, Germany Nazi fane ne bɔle mɔdenle kɛ ɔbɔ Nyamenle menli ne abo zo, ɔvale bɛ nuhua dɔɔnwo ɔguale efiade na ɔhunle bie mɔ. Wɔ konle ne anzi, Soviet Union dule ɔ nye ziele Gyihova Alasevolɛ anwo mekɛ tendenle, ɔmaanle yɛ mediema ne mɔ hɔyɛle gyima ɛsesebɛ wɔ efiade anzɛɛ ɔvale bɛ ɔhɔguale ɛleka moamoa wɔ maanle ne anu.

17 Bie a arane ne mɔ bɛahɔ zo ava bɛ sa ado edwɛkɛhanlɛ gyima ne azo, bɛava yɛ bɛahɔgua efiade na bɛahu yɛ nuhua bie mɔ bɔbɔ. Asoo ɔwɔ kɛ ɛhye maa ɛzulolɛ ka yɛ anzɛɛ yɛkpo yɛ diedi ne? Kyɛkyɛ! Gyihova babɔ yɛ nwo bane. (Kenga Mateyu 10:28-31.) Yɛnwu kɛ arane mɔɔ bɛlɛ tumi na bɛle nzisi la abo zo minli, noko Gyihova menli kɔ zo nyia anyuhɔlɛ. Ɔnrɛhyɛ, mɔɔ dole Filisitiama la bie bado alesama arane ne mɔ amuala​—bɛbamaa bɛanwu Gyihova. Na bɛbayɛ kɛ Filisitiama la, bɛ bo zo baminli!

“Anwonyia Kpole” Ɛngola Ɛmbɔ Sonla Nwo Bane Dahuu

18. Duzu a ɛnee kɔ zo kpalɛ wɔ Taya a?

18 Ɛnee tete suakpole Taya * le ɛleka mɔɔ gualilɛ kɔ zo kpalɛ wɔ tete ne la anu ko. Ɛnee ɔlɛ ndenle dɔɔnwo mɔɔ kɔ adɔleɛ la wɔ Mɛdetɛlenia Nyevile ne anu mɔɔ ye meli ne mɔ dua nu a. Ɛnee ɔlɛ aze adenle ngakyile mɔɔ kɔ aduduleɛ maanle dɔɔnwo anu wɔ moamoa a. Ɔnyianle anwonyia dɔɔnwo ɔvile ɛleka ɛhye mɔ mɔɔ wɔ moamoa la. Ye gualilɛma nee kongozilɛma nyianle bɛ nwo kpole kpalɛ, ɔti bɛbule bɛ nwo mgbanyima.​—Aye. 23:8.

19, 20. Ngakyile boni a ɛnee wɔ Tayama nee Gebɛyɔnoma avinli a?

19 Wɔ Arelemgbunli Devidi nee Sɔlɔmɔn mekɛ zo, ɛnee agɔnwolɛvalɛ kpalɛ wɔ Yizilayɛma nee Tayama mɔɔ vale ninyɛne nee dwinvolɛma hɔboale maanle bɛzile Devidi belemgbunli sua ne nee nzinlii Sɔlɔmɔn ɛzonlenlɛsua ne la avinli. (2 Ek. 2:1, 3, 7-16) Bɛnwunle kɛ ninyɛne ɛlɛkɔ boɛ amaa Yizilayɛma. (1 Arl. 3:10-12; 10:4-9) Suzu nwolɛ adenle mɔɔ Tayama dɔɔnwo nyianle kɛ bɛbazukoa nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nwo debie, bɛanwu Gyihova na bɛanyia nɔhalɛ Nyamenle ne ɛzonlenlɛ zo nvasoɛ la anwo nea!

20 Tayama nyianle nwolɛ adenle ɛhye ɛdeɛ, noko bɛ ti minli nwonane afoa nu ninyɛne ɛkpondɛlɛ nu. Bɛanli Keenama suakpole Gebɛyɔn neazo ne anzi. Mɔɔ ɛkɛ ne amra dele Gyihova gyima mgbole ne mɔ anwo edwɛkɛ ala la, bɛrayɛle ye azonvolɛ. (Dwɔh. 9:2, 3, 22–10:2) Noko Tayama dwazole tiale Nyamenle menli ne na bɛdɔnenle bɛ nuhua bie mɔ bɛmaanle bɛhɔle akɛlɛzonlenlɛ nu bɔbɔ.​—Edw. 83:2, 7; Dww. 3:4, 6; Emɔso 1:9.

Yɛngulo kɛ yɛbu nwonane afoa nu ninyɛne kɛ anwobanebɔlɛ bane ɛlɛ

21, 22. Duzu a dole Taya a, na kɛmɔti ɛ?

21 Gyihova luale Yizikeɛle anwo zo zele bɛ kɛ: “O Taya, nea meyɛ wɔ kpɔvolɛ, na mebamaa maanle maanle dɔɔnwo adwazo atia wɔ, kɛ mɔɔ nyevile bu azɛlɛkye la. Bɛbazɛkye Taya bane ne mɔ na bɛabubu ye tawa ne mɔ bɛagua aze, na mebakpokpo ɛnwea ne na meamaa yeayɛ bodane mɔɔ ɛhwee ɛnle zo na ɔta a.” (Yiz. 26:1-5) Ɛnee bɔra ne azo suakpole ne bane ne mɔɔ ye anwumahɔlɛ le mita 46 la bɔ bɛ nwo bane na bɛdwenlenle kɛ bɛ anwonyia ne noko babɔ bɛ nwo bane. Anrɛɛ ɔwɔ kɛ bɛtie Sɔlɔmɔn kɔkɔbɔlɛ ɛhye: “Sukoavolɛ anwonyia le ye suakpole mɔɔ bɛdo nwolɛ bane; ye adwenle nu a ɔle kɛ bane mɔɔ bɔ ɔ nwo bane la.”​—Mrɛ. 18:11.

22 Mɔɔ Babelɔnoma yɛɛ akee Gilikima maanle Yizikeɛle ngapezo ne rale nu la, Tayama nwunle kɛ anwonyia nee bane ɛngola ɛmbɔ suakpole nwo bane. Babelɔnoma zɛkyele Gyɛlusalɛm wiele la, bɛhɔtetale Tayama too ɛvolɛ 13. (Yiz. 29:17, 18) Wɔ 332 K.Y.M., Alɛzanda Kpole ne maanle Yizikeɛle ngapezo ne foa bie mɔɔ yɛ nwanwane la rale nu. * Ye ɛlɔnema ne huohuanle suakpole ne mɔɔ wɔ file zo mɔɔ bɛzɛkyele ye la azo ninyɛne nloa na bɛvuandinle awolɛ, mbaka yɛɛ ɛnwea bɛguale azule ne anu bɛyɛle adenle bɛhɔle suakpole ne mɔɔ wɔ bɔra ne azo la azo. (Yiz. 26:4, 12) Alɛzanda bubule bane ne mɔ, ɔsesale suakpole ne azo ninyɛne, ɔhuhunle sogyama nee sua ne azo amra dɔɔnwo, na ɔdɔnenle menli dɔɔnwo ɔmaanle bɛhɔle akɛlɛzonlenlɛ nu. Mɔɔ bɛ amaneɛnwunlɛ ne maanle bɛnwunle kɛ “anwonyia kpole” ɛngola ɛmbɔ sonla nwo bane la, akee bɛnwunle Gyihova.​—Yiz. 27:33, 34.

Ɔnva nwo kɛ wɔannea a ɛbaha kɛ bɛbɔ Taya anwo bane kpalɛ la, bɛzɛkyele ye kɛ mɔɔ Yizikeɛle hanle la (Nea ɛdendɛkpunli 22)

23. Duzu a yɛsukoa yɛfi Tayama ɛkɛ a?

23 Duzu a yɛsukoa yɛfi Tayama ɛkɛ a? Yɛngulo kɛ yɛmaa “anwonyia mɛlɛbɛla” maa yɛfa yɛ nwo yɛto nwonane afoa nu ninyɛne zo, na yɛbu bɛ kɛ bane mɔɔ babɔ yɛ nwo bane la ɛlɛ. (Mat. 13:22) ‘Yɛnrɛhola yɛnrɛzonle Nyamenle nee Anwonyia.’ (Kenga Mateyu 6:24.) Bɛdabɛ mɔɔ bɛfi ɛkɛla muala anu bɛsonle Gyihova la angomekye a lɛ nɔhalɛ banebɔlɛ a. (Mat. 6:31-33; Dwɔn 10:27-29) Mekɛ ɛhye awieleɛ ne anwo ngapezo ne mɔ bara nu pɛpɛɛpɛ, kɛ mɔɔ Taya ɛdeɛ ne rale nu ala la. Mekɛ mɔɔ bɛbazɛkye ewiade ɛhye anu anyebolo nee angomedi gualilɛ ngyehyɛleɛ ne la, bɛbamaa menli mɔɔ fa bɛ nwo to anwonyia zo la anwu Gyihova.

Maanyɛlɛ Tumi Le Kɛ “Ndɔ Sinli La”

24-26. (a) Duzu ati a Gyihova vɛlɛle Yigyibiti kɛ “ndɔ sinli” a? (b) Kɛzi Zɛdikaya kpole Gyihova adehilelɛ ɛ, na duzu a vi nu rale a?

24 Kolaa na Dwosefi ara kɔdwu mekɛ mɔɔ Babelɔnoma hɔle Gyɛlusalɛm la, ɛnee Yigyibiti lɛ tumi kpole wɔ Ɛwɔkɛ Azɛlɛ ne azo. Kɛmɔ ɔle sua dɛba la ati, ɛnee ɔle kɛ asɛɛ ɔgyi ye kpundii kɛ baka mɔɔ ɛhyɛ la. Noko saa ɛfa ye ɛtoto Gyihova anwo a, ɛnee ɔnlɛ anwosesebɛ fee​—ɔle kɛ “ndɔ sinli” la.​—Yiz. 29:6.

25 Belemgbunli Zɛdikaya mɔɔ kpɔkyele la annwu Yigyibiti zɔ. Gyihova luale ngapezonli Gyɛlɛmaya anwo zo dule ye folɛ kɛ ɔbɛlɛ ɔ nwo aze ɔmaa Babelɔn belemgbunli ne. (Gyɛ. 27:12) Ɔvale Gyihova duma ɔhanle ndane bɔbɔ kɛ ɔnrɛde Nɛbukadenɛza anwo atua. Noko ɔkpole Gyihova adehilelɛ ne, yeanli ndane ne azo, na ɔhɔzɛlɛle Yigyibiti kɛ ɔboa ye wɔ ɔ nee Babelɔnoma konle ne anu. (2 Ek. 36:13; Yiz. 17:12-20) Noko Yizilayɛma mɔɔ vale bɛ nwo dole Yigyibiti tumi ne anwo zo la nwunle amaneɛ kpole. (Yiz. 29:7) Bie a ɛbaha kɛ Yigyibiti anwo yɛ ɛzulolɛ kɛ “nyevile nu nane kpole” bie. (Yiz. 29:3, 4) Noko Gyihova hanle kɛ ɔ nee ye bali kɛ Naele ne anu ɛlɛnrɛne la​—ɔbava koba yeasosɔ ye awudwelɛ na yeahwe ye yeahɔ ɛzɛkyelɛ nu. Ɔyɛle ɛhye wɔ mekɛ mɔɔ ɔzoanle Babelɔnoma ɔmaanle bɛhɔzɛkyele tete azɛlɛ zɔhane la.​—Yiz. 29:9-12, 19.

26 Duzu a dole Zɛdikaya a? Kɛmɔ ɔdele Gyihova anwo atua la ati, Yizikeɛle hanle kɛ, “kpanyinli amumuyɛnli” ɛhye abotile ne bavi ɔ sa na ye tumililɛ ne bara awieleɛ. Noko Yizikeɛle eza maanle bɛnyianle anyelazo. (Yiz. 21:25-27) Gyihova maanle ɔhanle kɛ, belemgbunli bie mɔɔ vi dehelɛ abusua ne anu, ahenle mɔɔ “ɔle ye ɛdeɛ” la barali ebia ne. Yɛbanwu ahenle zɔhane wɔ tile mɔɔ doa zo la anu.

27. Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛ nee Yigyibiti lile la anu a?

27 Duzu a yɛsukoa yɛfi kɛzi Yizilayɛ nee Yigyibiti lile la anu a? Ɔhyia kɛ Gyihova menli mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la, kpo kɛ bɛbava bɛ nwo bɛado maanyɛlɛ tumima anwo zo na bɛadwenle kɛ tumi ɛhye bɛabɔ bɛ nwo bane dahuu. Wɔ yɛ adwenle nu bɔbɔ, ɔnle kɛ yɛkɔ “ewiade ne afoa.” (Dwɔn 15:19; Gye. 4:4) Bie a ɔbayɛ kɛ maanyɛlɛ ngyehyɛleɛ bie anwo yɛ se, noko ɔle kɛ tete Yigyibiti la, ɔnlɛ anwosesebɛ fee, ɔle kɛ ndɔ sinli la. Nea kɛzi ɔnle kpalɛ kɛ yɛbava yɛ nye yɛado sonla dasanli nwo zo na yɛagyakyi tumivolɛ bedevinli, anwuma nee aze Belemgbunli ne a!​—Kenga Edwɛne 146:3-6.

Wɔ fealera nu bɔbɔ, ɔnle kɛ yɛgyinla ewiade ɛhye maanyɛlɛ bie afoa (Nea ɛdendɛkpunli 27)

Maanle Maanle Ne Mɔ ‘Banwu Kɛ’

28-30. Ngakyile boni a wɔ kɛzi maanle maanle ne mɔ ‘bɛanwu’ Gyihova nee kɛzi yɛze Gyihova la anu ɛ?

28 Gyihova ɛha ye fane dɔɔnwo wɔ Yizikeɛle buluku ne anu kɛ maanle maanle ne mɔ ‘banwu kɛ medame a mele Gyihova a.’ (Yiz. 25:17) Edwɛkɛ zɔhane yɛle nɔhalɛ bɔkɔɔ wɔ tete ne wɔ mekɛ mɔɔ Gyihova buale ye menli ne kpɔvolɛma ndɛne la. Noko ɔbara nu kpole wɔ yɛ mekɛ ye azo. Kɛzi?

29 Yɛle kɛ Nyamenle tete menli ne la, maanle maanle mɔɔ bɛbu yɛ kɛ yɛnlɛ banebɔlɛ na yɛle kɛ boane kokye la ɛbɛnga yɛ ɛyia. (Yiz. 38:10-13) Kɛ mɔɔ yɛbazuzu nwo wɔ Tile 17 nee 18 ne la, ɔnrɛhyɛ maanle maanle ne mɔ bɛateta Nyamenle menli atisesebɛ nu. Noko saa bɛyɛ zɔ a, bɛbamaa bɛanwu ahenle mɔɔ lɛ tumi kpalɛ la. Bɛbamaa bɛanwu Gyihova​—bɛbalie ye tumililɛ ne bɛado nu​—wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛsɛkye bɛ wɔ Amagɛdɔn konle ne anu la.​—Yek. 16:16; 19:17-21.

30 Noko Gyihova babɔ yɛ nwo bane na yeayila yɛ. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ kɛkala yɛva nwolɛ adenle ne yɛhile kɛ yɛze Gyihova ɔlua yɛ nwo mɔɔ yɛfa yɛto ɔ nwo zo, yɛtie ye na yɛsonle ye wɔ nɔhalɛ nu la azo.​—Kenga Yizikeɛle 28:26.

^ ɛden. 15 Kɛ neazo la, Filisitiama duale bulalɛ dwinvolɛ gyima biala wɔ Yizilayɛ. Ɛnee ɔwɔ kɛ Yizilayɛma fa bɛ ɛyazonlɛ ninyɛne kɔ Filisitiama nehane kɔsi ɔ nloa, ɛnee bɛbɔ bɛ bolɛ mɔɔ kyesɛ bɛfa kenle dɔɔnwo gyima nwo ahatualɛ bɛtua a.​—1 Sa. 13:19-22.

^ ɛden. 18 Bie a bɛlimoale bɛkyekyele suakpole Taya wɔ nyevile ne akunlu ɛleka mɔɔ bodane dɔɔnwo wɔ la, wɔ Kamɛle Boka ne sɔlɔ kɛyɛ mayɛlɛ 30. Nzinlii bɛdɛlɛle suakpole ne anu bɛkyekyele bieko wɔ file zo. Hibulu nu bɛfɛlɛ suakpole ne Sɛɛ, ɔ bo kile “Bodane.”

^ ɛden. 22 Ayezaya, Gyɛlɛmaya, Dwowɛle, Emɔso yɛɛ Zɛkalaya noko hanle ngapezo tiale Taya na ɔ muala rale nu pɛpɛɛpɛ.​—Aye. 23:1-8; Gyɛ. 25:15, 22, 27; Dww. 3:4; Emɔso 1:10; Zɛk. 9:3, 4.