1. Lumbululai bingila bakasopa ba Yehoba ne biya kumweka kulutwe.

KASOPA waimana peulu ya nsakwa ya Yelusalema na kukenkenta, mabanga juba saka jibena kuya na kuzhika. Namba amone kwaletwa, nzhita ibena kwiya! Ponkapo wavumya lusengo, mambo nzhita ya bena Babilona yafika. Nangwa byonkabyo, Bayudea bamilengulwila kuno kwibajimunako kechi kwakonsheshe kwibakwasha ne mambo kimye kyapwile. Pa myaka yavula, Yehoba watongwele bakasopa nangwa’mba bangauzhi bajimunangako bantu banji kuba’mba bakebalukuka inge babula kumvwina byo babena kwibabuula. Nobe mu kukopatu kwa jiso, nzhita ya bena Babilona yazhokoloka muzhi yense. Byo papita bañondo bavula, bashilikale bapumuna nsakwa ne kutwela mu muzhi. Baonauna nzubo ya Lesa ne kwipaya bena Yelusalema babujile lukookelo bapopwelanga bankishi.

2, 3. (a) Ñanyi kintu kiji pepi kikafikila bonse bekala pano pa ntanda? (b) Ñanyi mepuzho o tusakwisambapo?

² Mu ano moba, nzhita ya kwa Yehoba katatakatu izhiye bangikazhi ba pano pa ntanda babula lwitabilo. (Lum. 17:12-14) Ino nkondo yo ikekala mpelo ya malwa akatampe akyangye kumwekapo pano pa ntanda. (Mat. 24:21) Kino kyo kimye bantu bavula kyo bafwainwa kumvwina lujimuno lubena kupana bakasopa ba kwa Yehoba, mambo kimye kyashalako kyakepa bingi.

 ³ Ki ka kyalengejile Yehoba kutongola bakasopa? Byambo bya mutundu ka byamba bakasopa ba kwa Yehoba? Bañanyi babena kwingila uno mwingilo, kabiji atweba twakonsha kwibakwashako byepi? Twayai tukumbule ano mepuzho.

4. Mambo ka Yehoba o atongwelanga bakasopa? (Monai kipikichala kitanshi.)

⁴ Tangai Ezikyo 33:7. Bakasopa baimananga peulu ya nsakwa ya muzhi na kuzhikijila bantu. Mwingilo wabo walengelanga bantu kuyuka’mba kalama wabo wibata bingi muchima. Nangwa kya kuba kuvuma kwa lusengo kwabazhimunanga bantu balaala, bino kumvwina luno lujimuno kwibapulushanga. Kyo kimotu, Yehoba naye watongwele bangauzhi bakujimunako bantu. Yehoba kechi wakebangatu kuzakamisha bena Isalela na mbila ya bya malwa ne. Watumanga bakwibajimunako mambo wibatele bingi muchima bantu banji.

5, 6. Ñanyi jishinda jimo mumwekela bololoke bwa Yehoba?

⁵ Yehoba wasolwele byubilo byanji byawama byo apele Ezikyo mwingilo wa bukasopa. Twayai twisambekotu pa byubilo byanji bibiji.

⁶ Bololoke: Bololoke bwa Yehoba bumwekela mu byo etubila pa muntu pa muntu kwa kubula misalululo. Nangwa kya kuba bantu bavula bakaine kumvwina byaambilenga Ezikyo, Yehoba kechi wazhachishetu bena Isalela bonse mu bujibumba ne. Yehoba wibajimunganako pa muntu pa muntu. Wajimunangako “mubi” ne “waoloka” bimye byavula. Apa bino, wibachibila mambo pa muntu pa muntu.—Ezi. 33:8, 18-20.

7. Yehoba uchibila byepi bantu mambo?

⁷ Bololoke bwa Yehoba bumwekela ne mu jishinda jo achibilamo bantu mambo. Kechi uzhachisha bantu na mambo o balengele kala ne. Wibakambulatu inge babula kumvwina lujimuno lwanji pa kyonkakyo kimye. Yehoba wabuujile Ezikyo amba: “Inge naambila muntu mubi namba: ‘Kine ukafwa,’ bino aye waleka kuba bintu byatama ne kutendeka kuba bintu byaoloka, . . . ukekala na bumi.” Kepo Yehoba aambile’mba: “Mambo onse o alengele kechi nkeavulukapo jibiji ne.” (Ezi. 33:14-16) Nangwa byonkabyo, aba baubanga byawama kala kechi bafwainwa kulangulukanga’mba Yehoba ukebapulusha nangwa balenga mambo luno ne. Yehoba waambile’mba inge muntu “waketekela mu bololoke bwanji ne kuba bintu byatama, ko kuba’mba bintu byonse byaoloka byo aubile kechi nkebivuluka ne, pakuba aye ukafwa na mambo a bintu byatama byo auba.”—Ezi. 33:13.

8. Bungauzhi bwa lujimumo lwa Yehoba bwitufunjishapo ka pa bololoke bwanji?

⁸ Bololoke bwa Yehoba bumwekela ne mu byo apana lujimuno saka kukiji kimye. Ezikyo watendekele mwingilo wanji saka kwakishala myaka itanu na umo bena Babilona kwiya na konauna Yelusalema. Kabiji Ezikyo kechi ye wajinga mutanshi kujimunako bantu ba  Lesa kuba’mba bakebakambula ne. Saka kwakishala myaka kukila pa 100 kuba’mba Yelusalema bamutule bulemo, Yehoba watumine bangauzhi banji, nabiji Hoseya, Isaya, Mika, Odeda ne Yelemiya, bakwingila mwingilo wa bukasopa. Yehoba wabuujile Yelemiya kuvululamo bena Isalela amba: “Amiwa natongwele bakasopa baambile’mba,‘Telekai ku kuvuma kwa lusengo!’” (Yele. 6:17) Yehoba, nangwa bano bakasopa, kechi bafwainwe kwibapamo mambo amba bo baipaisha bantu ku bena Babilona kimye kyafikile bunchibamambo bwa Yehoba ne.

9. Yehoba wamwesheshe byepi butemwe bubula kwaluka?

⁹ Butemwe: Yehoba wamwesheshe patoka butemwe bwanji byo atumine bakasopa, kechi na kujimunakotu baoloka ne, bino kikatakata babi baletelenga mwenga pa jizhina ja Lesa. Akilangulukai pa kino, bena Isalela bayukanyikilwe’mba bantu ba Yehoba. Bino bamusatukijile ne kutendeka kupopwela balesa ba bubela. Yehoba pa kwamba byo kyamukolele ku muchima waesakenye kino kisaka ku mwanamukazhi nkende usha mwatawanji. (Ezi. 16:32) Nangwa byonkabyo, Yehoba wibatekenyejile bingi. Wakebelenga kupwana nabo, kechi kwibonauna ne. Wibakambwile panyuma ya kwibapa kimye kyabaya kya kulapila. Mambo ka? Lesa wabuujile Ezikyo amba: “Amiwa kechi nsekela mu lufu lwa muntu mubi ne, bino nkeba namba muntu mubi aleke kuba bintu byatama, ekale na bumi.” (Ezi. 33:11) Byonka Yehoba byo ajinga kala, byo byo aji ne mu ano moba.—Mala. 3:6.

10, 11. Twakonsha kufunjilako ka ku byaubanga Yehoba na bantu banji?

 ¹⁰ Twakonsha kufunjilako ka ku bololoke ne butemwe bwa Yehoba kwesakana na byo aubanga na bena Isalela? Tubena kufunjilako kuba’mba twafwainwa kuta muchima bantu bo tusapwila pa muntu pa muntu. Kechi kyawama kulengulula muntu amba, kechi usakumvwa byo tusakumusapwila ne, na mambo a kikoba, mukoka, buyanji nangwa bunonshi, nangwa na mambo a mulaka ye amba ne. Yehoba wafunjishe Petelo kishinka kyanema bingi ne mu ano moba. Petelo waambile’mba: “Lesa kechi uji na misalululo ne, bino mu bisaka byonse muntu umwakamwa ne kuba byaoloka ye witabilwa kwi aye.”—Byu. 10:34, 35.

¹¹ Kikwabo kyo tufunjilako ke kino; kechi twafwainwa kulangulukanga’mba byubilo byawama bya kala bikalengela kubula kwitukambula pa mambo o tubena kulenga luno ne. Twafwainwa kuvulukanga kuba’mba tuji na muchima wa bundengamambo byonkatu biji bantu bo tusapwilako. Mutumwa Paulo wajimwineko ba mu kipwilo kya ku Kolinda amba: “Awa ulanguluka’mba waimana, ajimuke kuchina’mba wakapona. Kafwako lweseko lwimufikila lwabula kupitamo bantu bakwabo ne.” (1 Ko. 10:12, 13) Luno lujimuno lwanema bingi ne mu ano moba. Kechi twafwainwa ‘kuketekela mu bololoke bwetu,’ ne kulanguluka’mba, mambo tuba byaoloka kechi baketukambula pa byatama bimo byo tuba ne. (Ezi. 33:13) Nangwatu twaingijila Yehoba pa myaka yavula byepi, twafwainwa kutwajijila kukookela Lesa na muchima wa kwipelula.

12. Twafwainwa kuvulukanga’mba ka inge twalengelepo mambo akatampe kala?

 ¹² Pano kikekala byepi inge kya kuba kala twalengele mambo akatampe pano twalapila? Ku byambo byanembele Ezikyo, tubena kufunjilako kuba’mba Yehoba ukakambula bandengamambo babula kulapila. Twafunjilako ne kuba’mba Yehoba, ye Lesa wa butemwe, kechi wakanama ne. (1 Yoa. 4:8) Inge byubilo byetu bimwesha’mba twalapila, twafwainwa kushiinwa kuba’mba Lesa uketubila lusa. (Yako. 5:14, 15) Byonkatu Yehoba byo alekelangako mambo bena Isalela bamusatukilanga, ne atweba byobyo etulekelako mambo.—Sala. 86:5.

13, 14. (a) Byambo bya mutundu ka byaambanga bakasopa? (b) Ñanyi byambo byaambile Isaya?

¹³ Tangai Ezikyo 33:2, 3. Byambo bya mutundu ka byaambanga bakasopa ba kwa Yehoba? Mwingilo wabo mukatampe wajinga wa kujimunako bantu. Bino batayanga ne mbila ya mambo awama, nabiji bino byambo byalondelapo.

¹⁴ Ngauzhi Isaya waingijile mwingilo wa bungauzhi kutendeka nobe mu 778 B.C.E. kufika mu 732 B.C.E. Wajimwineko bena Yelusalema kuba’mba bakebashinda ku bena Babilona ne kwibatwala mu buzha. (Isa. 39:5-7) Bino waawile ne kuba’mba: “Umvwai! Bakasopa benu basuntula mawi abo. Babijikila pamo na lusekelo, mambo bakamwesha bulongo kimye Yehoba kyo akabwezha ba mu Ziona.” (Isa. 52:8) Isaya waawile kintu kyawama bingi kya kuba’mba, bupopweshi bwa kine bukabwela jikwabo.

15. Ñanyi byambo byaambile Yelemiya?

¹⁵ Yelemiya waingijile mwingilo wa bungauzhi kutendeka mu 647 B.C.E. kufika mu 580 B.C.E., kabiji bantu bamushikilwe’mba, “wambatu pa bya malwa.” Bino waingijile mwingilo wanema bingi wa kujimunako bena Isalela basatukile kuba’mba Yehoba ukebakambula. * Bino waambile ne pa bintu byawama, byo aawile bungauzhi bwaambilenga pa bantu ba Lesa byo bakabwela mu ntanda yabo, ne kubwezha bupopweshi bwa kine.—Yele. 29:10-14; 33:10, 11.

16. Byambo byaambile Ezikyo byakwashishe byepi Bayudea bajinga mu buzha mu Babilona?

¹⁶ Ezikyo bamutongwele kwikala kasopa mu 613 B.C.E., kabiji waingijile uno mwingilo kufika nobe mu 591 B.C.E. Mu Kitango 5 ne 6 kya uno buku, twisambile pa mwingilo waingijile Ezikyo wa kujimunako bena Isalela pa bya malwa bikebafikila. Kuba bino kwamulengejile kubula kuzhatwa na mambo a mashi a bantu bafwile. Kabiji Ezikyo kechi wabulangatu Bayudea bajinga mu buzha kuba’mba bansatuki bashajile mu Yelusalema bakebakambula ne. Wakwashanga ne bano Bayudea bajinga mu Babilona kutwajijila kwakamwa Lesa ne kwinengezha kukengila mwingilo wajinga kulutwe. Myaka 70 ya mu buzha byo yapwile, Yehoba wabwezhezhe bashajilepo ku Isalela. (Ezi. 36:7-11) Pa bano babwelele pavujile baana ne bankana ba boba baumvwinanga byaambanga Ezikyo. Byonkatu byaamba bitango bikwabo bya mu Kipungu 3 kya uno buku,  Ezikyo watayile mbila ya mambo awama, pa kwibalumbulwila kuba’mba bupopweshi bwa kine bukatendeka jikwabo mu Yelusalema.

17. Pa bimye bya mutundu ka Yehoba po atongolanga bakasopa?

¹⁷ Nanchi bano bangauzhi Lesa bo aingijishenga pa kujimunako bantu banji ku lonaiko lwaishilenga pa Yelusalema, mu 607 B.C.E. bo bonkatu Yehoba bo apele mwingilo wa bukasopa nyi? Ine. Pa bimye byonse Yehoba po aubilenga kyaswa muchima wanji, watongwelenga bakasopa bakutaya mbila ya kujimunako babi, ne ya bintu byawama byo akoba.

18. Ñanyi mwingilo waingijile Yoano Mubatizhi?

¹⁸ Mu kitota kya myaka kitanshi, Yoano Mubatizhi naye waingijile bingi mwingilo wa bukasopa. Wajimunangako Bayudea bakisemwa kuba’mba katatakatu bakebakane. (Mat. 3:1, 2, 9-11) Bino waambile ne pa bintu bikwabo. Yesu waambile’mba Yoano wajinga “muluwe” walailwe wanengezhezhenga jishinda ja kwa Mesiasa. (Mala. 3:1; Mat. 11:7-10) Uno mwingilo wavwangilemo ne kutaya mbila ya mambo awama, ya kuba’mba, “Mwana Mukooko wa Lesa,” aye Yesu, waiya na kufumyapo “bundengamambo bwa ba pano pa ntanda.”—Yoa. 1:29, 30.

19, 20. Yesu ne baana banji ba bwanga baingijile byepi mwingilo wa bukasopa?

¹⁹ Yesu ye kasopa wakila bonse. Byonka byajinga Ezikyo, Yesu naye bamutumine kwi Yehoba ku ba mu “nzubo ya Isalela.” (Ezi. 3:17; Mat. 15:24) Yesu wibajimwineko kuba’mba kisaka kya bena Isalela kya kisemwa katataka bekikane kabiji Yelusalema bakamonauna. (Mat. 23:37, 38; 24:1, 2; Luka 21:20-24) Bino mwingilo wanji mukatampe wajinga wa kusapwila mambo awama.—Luka 4:17-21.

²⁰ Yesu byo ajinga pano pa ntanda, wabuujile baana banji ba bwanga amba: “Labainga ne kukenkenta.” (Mat. 24:42) Bakookejile uno mukambizho kabiji baingijilenga mwingilo wa bukasopa byo bajimwinengako ba mu nzubo ya Isalela bakisemwa, kuba’mba Yehoba wibakana pamo na muzhi wa Yelusalema wa pano pa ntanda. (Loma 9:6-8; Nga. 4:25, 26) Byonkatu byaingilanga bakasopa bajingako kala, nabo kwajinga mambo awama o basapwilanga. Mambo awama o basapwilanga ajinga mbila ya kuba’mba bantu ba mu bisaka bikwabo nabo bakekala mu bena Isalela ba Lesa, kabiji bakekala na mwingilo wa kukwasha Yesu kubwezha bupopweshi bwa kine pano pa ntanda.—Byu. 15:14; Nga. 6:15, 16; Lum. 5:9, 10.

21. Twakonsha kufunjilako ka kwi Paulo?

²¹ Mutumwa Paulo naye waingijile bingi uno mwingilo wa bukasopa mu myaka ya bena Kilishitu batanshi. Waingilanga bingi na mukoyo. Byonkatu byaingilanga Ezikyo, naye wayukile kuba’mba ukekala na mambo a mashi inge wabula kwingila bulongo uno mwingilo ye bamupele. (Byu. 20:26, 27) Kabiji byonka byaingilanga bakasopa bajingako patanshi, Paulo naye wajimunangako bantu ne kwibabuula mambo awama. (Byu. 15:35; Loma 1:1-4) Paulo byo aambilenga  pa mwingilo waingijilenga baana ba bwanga ba kwa Yesu wa kusapwila pa Bufumu bwa Lesa, mupashi wazhila wamulengejile kwamba byambo byaawile ngauzhi Isaya, bya kuba’mba: “Byo aubapo buya maulu a babena kwiya pa mitumba na kuleta mambo awama.”—Isa. 52:7, 8; Loma 10:13-15.

22. Ki ka kyamwekele batumwa bonse byo bafwile?

²² Batumwa byo bafwile, bunsatuki bo aambijilepo jimo bwazhiile kipwilo kya bwina Kilishitu. (Byu. 20:29, 30; 2 Tesa. 2:3-8) Mu myaka yavula yalondejilepo, bena Kilishitu ba bubela bajinga nobe nseku bavujile kukila bena Kilishitu bakine bajinga nobe wichi, kabiji Mambo Awama a Bufumu beanyanchijile ku mafunjisho a bubela. (Mat. 13:36-43) Bino kimye kya Yehoba kya kubwezha bupopweshi bwa kine kyafikile. Na mambo a bololoke ne butemwe bwanji, watongwele jikwabo bakasopa bakujimunako bantu ne kusampanya mbila ya mambo awama. Pano bañanyi bo bapele uno mwingilo wa bukasopa?

23. Ñanyi mwingilo waingijile C. T. Russell na balunda nanji?

²³ Mu myaka ya kunangijila ku mwaka wa 1914, Charles Taze Russell na balunda nanji baingijilenga mwingilo wa “muluwe” wa ‘kuwamisha jishinda,’ Bufumu bwa Bumesiasa saka bukyangye kwikajikwa. * (Mala. 3:1) Jino jibumba jaingijile mwingilo wa bukasopa kwingijisha magazini wa Zion’s Watch Tower and Herald of Christ’s  Presence pa kujimuna bantu pa luzhachisho lwa Lesa ne kusampanya mambo awama a Bufumu bwa Lesa.

24. (a) Kalume wakishinka ubena kwingila byepi mwingilo wa bukasopa? (b) Mwafunjilako ka ku byaingilanga bakasopa ba kala? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba, “Bakasopa Bakishinka”)

²⁴ Buno Bufumu byo bwaikajikilwe, Yesu watongwele kajibumba kacheche ka banabalume bakwingila mwingilo wa kalume wakishinka. (Mat. 24:45-47) Kufumatu kyokya kimye, kalume wakishinka, luno wayukanyikwa’mba, Jibumba Jitangijila, ye ubena kwingila mwingilo wa bukasopa. Uno kalume wakishinka ye utangijila mwingilo wa kujimunako bantu pa “juba ja kushinkanya kwa Lesa” ne kusapwila mambo awama a Yehoba.—Isa. 61:2; monai ne 2 Kolinda 6:1, 2.

25, 26. (a) Ñanyi mwingilo wafwainwa kwingila baana ba bwanga bonse ba kwa Yesu, kabiji bamwingila byepi? (b) Tukesamba pa ka mu kitango kyalondelapo?

²⁵ Nangwa kya kuba kalume wakishinka ye utangijila uno mwingilo, bino Yesu waambijile baana banji ba bwanga “bonse” amba, “labainga ne kukenkenta.” (Mako 13:33-37) Tukookela uno mukambizho inge twabula kulabama na bya ino ntanda kabiji twatwajijila kutundaika mu bukishinka jibumba ja kasopa wa mu ano moba. Tumwesha kuba’mba tubena kulaba inge twabambakana mu mwingilo wa kusapwila. (2 Timo. 4:2) Ki ka kitutundaika kwingila uno mwingilo? Kintu kimo kitutundaika ke kukeba kupulusha bantu. (1 Timo. 4:16) Katatakatu bantu bavula bakavile mambo babena kulengulula lujimuno lwa kasopa wa mu ano moba. (Ezi. 3:19) Bino kintu kyo tukebesha ke kutaya mbila ya kuba’mba, Lesa pano wabwezha bupopweshi bwa kine! Mu kino kimye kya kusapwila mambo awama a Yehoba, bantu bakiji na jishuko ja kwiya na kupopwela Lesa wa butemwe kabiji waoloka, aye Yehoba. Katatakatu bonse bakapuluka mpelo ya buno bwikalo bwatama bakekale bulongo mu bukalama bwawama bwa Mwananji, aye Yesu Kilishitu. Twayai tutwajijile kukwasha kasopa wa mu ano moba kusampanya mbila ya ano mambo awama.—Mat. 24:14.

²⁶ Nangwatu mu ano moba mo tubena kutengela mpelo ya buno bwikalo bwatama, Yehoba wakwatankanya bantu banji mu jishinda ja kukumya. Kitango kyalondelapo kyaamba pa bungauzhi bwa tubichi tubiji byo bwaambijile jimo kino byo kikobiwa.