1. Lombola byādi bilonga balami nansha bapolofeto ba Yehova ne binkumenkume byālondele’po.

MULAMI wimene pa mumbu ya Yelusalema, wefi mu meso papona dyuba. Watale dya kulampe. Bukidi bonka, watulula kimpungidi kyandi mūlu, wetenge, kupwa waela lubila lwa kidyumu amba​—kibumbo kya divita kya bene Babiloni kibatweja! Inoko bekadi ba kibundi badi basūle’ko kebadipo babwanya kulonga’po kintu ku kwila kwa lusengo kwa uno mulami. Mu bula bwa makumi a myaka, Yehova wātūdile’ko balami nansha bapolofeto bāelele lubila lwa kidyumu amba dino difuku dikafikanga; inoko, bantu bāpelele kuteja. Pano, kibumbo kya divita kya bene Babiloni kibajokoloka kibundi. Pa kupwa kwibatēkela kasāla mu bula bwa myeji mivule, basola abatūta mumbu ya kibundi, tempelo, ne kutapa nansha kukwata bekadi ba Yelusalema badi batōta bilezaleza.

2, 3. (a) Lelo bekadi ba pano pa ntanda badi mu ngikadilo’ka dyalelo? (b) Le i bipangujo’ka byotusa kulondolola?

² Dyalelo, kibumbo kya mūlu kya divita kya Yehova kya kuleta butyibi kidi mu lwendo lwa kukalwa na bekadi bampikwa kikōkeji ba pano pa ntanda. (Kus. 17:12-14) Buno bulwi bukekala bu kankotenkote ka kyamalwa kikatampe mu mānga ya bantu. (Mat. 24:21) Inoko pano kitatyi kekyapityile kya bantu  kwitaba ku lubila lwa kidyumu lwela boba batūdilwe na Yehova mwanda wa kwingila mwingilo wa bu mulami.

³ Le i kika kyālengeje Yehova atūle’ko balami? Lelo i musapu wa muswelo’ka usapula mulami? Le i bāni bengila uno mwingilo, ne netu twingilanga’mo mwingilo’ka? Lekai tulondolole bino bipangujo.

4. Mwanda waka Yehova wātūdile’ko balami? (Tala kifwatulo ku ngalwilo.)

⁴ Tanga Ezekyele 33:7. Balami ba pa kala bādi bemana divule pa mumbu ya kibundi mwanda wa kukinga bekadi. Kwikala’ko kwabo kwādi kulombola patōkelela’mba mulopwe utele babikalwa bandi mutyima. Nansha kuvuma kwa lusengo lwa mulami byokwādi kubwanya kupalakanya tulo twa bekadi, inoko kuvuma kwalo kwādi kubwanya kupandija myuya ya boba bādi betaba’ko. Muswelo umo onka, Yehova wātūdile’ko balami, ke mwandapo’tu wa kuzakaja bene Isalela na misapu mibi, ino i mwanda wādi utele bantu mutyima kadi wādi usaka kupandija myuya.

5, 6. Le i mu muswelo’ka umo mumwekele boloke bwa Yehova?

⁵ Yehova paātongele Ezekyele ekale mulami, wāsokwele ngikadila imoimo ya bumuntu bwandi mine itukankamika. Tubandaulei’ko’tu ngikadila ibidi.

⁶ Boloke: Boloke bwa Yehova i bumwekele mu muswelo waikele netu muntu ne muntu pampikwa mboloji. Kimfwa, nansha musapu wa Ezekyele byowāivwenwe ne kupelwa na bantu bavule, Yehova kāmwenepo bene Isalela bonso bu kibumbo kya bantomboki; ino, aye wādi usaka kumona muswelo witaba muntu ne muntu. Wānenene misunsa mivule mwanda wa kusapwila “muntu mubi” ne “muntu moloke.” Nanshi, Yehova wāletele butyibi kukwatañana na muswelo wādi witaba muntu ne muntu ku musapu.​—Ezk. 33:8, 18-20.

7. Le butyibi bwa Yehova pa bantu bwimaninanga pa bika?

⁷ Boloke bwa Yehova bubwanya kadi kumwekela ne mu muswelo watyibilanga bantu mambo. Bantu kebatyibilwangapo mambo pa byobalongele pa kala, ino batyibilwanga mambo pa muswelo obetaba ku kidyumu kiletwa pano. Yehova wāsapwidile Ezekyele amba: “Shi nanena mubi amba: ‘Bine abe ukafwa,’ inoko aye waleka bubi bwandi kalonga bilulame ne byoloke, . . . bine aye ukashala mūmi.” Kupwa Yehova ubweja’ko bino binenwa bya pa bula amba: “I kutupu bubi nansha bumo bwalongele bukamulambikwa.” (Ezk. 33:14-16) Inoko, boba balondele kashinda ka boloke kebabwanyapo kutengela’mba kikōkeji kyabo kya mu mafuku kunyuma kikapūta butomboki bwabo bwa pano. Yehova wānenene amba shi muntu “wakulupila boloke bwandi kalonga bibi, i kutupu kilongwa kyandi nansha kimo kya boloke kikavulukwa, ino ukafwila bubi bwalonga.”​—Ezk. 33:13.

8. Lelo bidyumu bya bupolofeto bitufundija bika pa boloke bwa Yehova?

⁸ Kadi boloke bwa Yehova i bumwekele monka mu muswelo waletanga kidyumu kumeso kwa kulonga’po kintu. Ezekyele wāshilwile  mwingilo wandi kintu kya myaka isamba kumeso kwa kibumbo kya divita kya bene Babiloni konakanya Yelusalema. Inoko Ezekyele ke ayepo wādi mubajinji kudyumuna bantu ba Leza amba basa kutyibilwa mambo. Kintu kya myaka katwa ne musubu kumeso kwa Yelusalema konakanibwa, Yehova wātumine mupolofeto Hosea, Isaya, Mika, Odeda, ne Yelemia bengile bu balami. Yehova wāsoñenye Yelemia avuluje bene Isalela amba: “Natūdile balami badi banena’mba, ‘Tai mutyima ku kuvuma kwa lusengo!’” (Yel. 6:17) Yehova nansha ke bano balami bene kebādipo babwanya kulambikwa myuya yājimine kitatyi kyāile bene Babiloni kufikidija butyibi bwa Yehova.

9. Le i muswelo’ka wālombwele Yehova buswe bwa ndamatyidile?

⁹ Buswe: Yehova wālombwele buswe bwa ndamatyidile na kutuma balami bandi badyumune boloke ne babi​—bene bāsanshije mutyima wandi ne kona ntumbo yandi. Langa’po bidi: bene Isalela bādi bayukene bu bantu ba Yehova, inoko bāmuvundamina kebalonda baleza ba bubela! Yehova wālombwele mobyāmusanshile pa kuno kumulubila na kudingakanya muzo na mukaji wa makoji. (Ezk. 16:32) Nansha nankyo, Yehova kēbelelepo bukidibukidi. Pa kyaba kya kukimba kwibalubwila kinongo, aye wāsakile kupwana nabo monka. Wādi usomona kipete kya butyibi ke ku mfulo, ke musunsapo’tu mubajinji. Mwanda waka? Wāsapwidile Ezekyele amba: “Ami nkisangelangapo lufu lwa mubi, poso amba muntu mubi ashinte dishinda dyandi amba ashale mūmi.” (Ezk. 33:11) Ye mwādi mwiivwanina Yehova pa kala, kadi ye mwaeivwaninanga ne dyalelo dine.​—Mal. 3:6.

10, 11. Lelo i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku muswelo wikalanga Yehova na bandi bantu?

 ¹⁰ Lelo i ñeni’ka yotubwanya kuboila ku muswelo moloke ne wa buswe wādi wikele Yehova na bene Isalela? Ñeni imo bidi i ino: ketufwaninwepo kumona bantu botusapwila bu kibumbo, ino twibamonei wa pandi wa pandi. Bine, i kilubo kikatampe kulongela muntu mboloji amba kafwaninwepo kwivwana musapu otusapula pa mwanda wa mwiendelejo wandi wa pa kala, nansha pa mwanda wa bibidiji byandi, musaka, kabila, misokwe, nansha ludimi! Yehova wāfundije mutumibwa Petelo bufundiji bukidi na kamweno’nka ne dyalelo, bwa amba: “Leza kadipo na mboloji, ino mu mizo yonso yewa muntu umutyina ne ulonga byoloke ye witabijibwa nandi.”​—Bil. 10:34, 35.

¹¹ Ñeni mikwabo ya kamweno yotuboila’ko i ino: tufwaninwe kwibandaula na katentekeji batwe bene; mingilo yetu ya boloke ya pa kala keibwanyapo kupūta bilongwa bibi byotulonga pano. Tufwaninwe kuvuluka’mba netu tudi na milangwe ya bubi pamo’nka na ya bantu botusapwila. Madingi āletele mutumibwa Polo ku kipwilo kya mu Kodinda etutala ne batwe. Wānenene amba: “Yewa ulanga’mba wimene atadije kutyina’mba wakapona. I kutupu ditompo dimufikīle kedyafikīle bantu.” (1 Ko. 10:12, 13) Ketukasakepo nansha dimo ‘kukulupila mu boloke bwetu,’ na kulanga’mba tubwanya kulonga bibi pampikwa kupebwa mfuto mwanda’po’tu twingilanga ne mingilo milumbuluke. (Ezk. 33:13) Nansha shi ketudi beje namani mu kwingidila Yehova, i biyampe twikale na mwikadila wa kwityepeja ne kikōkeji.

12. Le i bika byotufwaninwe kuvuluka shi twalongele bubi bukatampe mafuku kunyuma?

 ¹² Le penepo, bikekala namani shi twalongele bubi bukatampe mafuku kunyuma ne pano tukītopeka? Kupityila ku musapu wa Ezekyele, twifunda’ko amba Yehova ukapa mfuto banonga-bibi bampikwa kwisāsa. Kadi, twifunda’ko monka’mba Yehova dibajinji i Leza wa buswe, ke wa kulubwilañanapo binongo. (1 Yo. 4:8) Shi tulombola kupityila ku bilongwa byetu amba twi besāse, ketufwaninwepo kulanga nansha dimo amba Yehova ketufwidilepo lusa. (Yak. 5:14, 15) Yehova wādi na mutyima wa kulekela bene Isalela bālongele makoji a ku mushipiditu, ne dyalelo udi na mutyima wa kwitulekela.​—Ñim. 86:5.

13, 14. (a) Le i musapu’ka wādi ufwaninwe kusapula balami? (b) Le Isaya wāsapwile musapu’ka?

¹³ Tanga Ezekyele 33:2, 3. Le i musapu’ka wādi ufwaninwe kusapula balami ba Yehova? Kipindi kikatampe kya mwingilo wabo kyādi kya kusapula bidyumu. Inoko, bāsapwile ne myanda miyampe. Tubandaulei’ko bimfwa bimo.

¹⁴ Isaya, mwine wāingile tamba dya mu mwaka wa 778 kutūla ku 732 Y.K., wādyumwine amba bene Babiloni bakakwata Yelusalema ne kusela bekadi bandi bu misungi. (Isa. 39:5-7) Inoko kadi wāpelwe ne bukomo bwa mushipiditu, wālemba’mba: “Teja! Balami bobe abatulula mawi abo. Bela nsadi ya tusepo mwa kimo mwanda bakamona’kyo biyampe pakajokeja Yehova Ziona.” (Isa. 52:8) Isaya wāsapwile myanda miyampe’po kashā​—ke ya kujokejibwa kwa butōtyi bwa bine kadi!

15. Lelo Yelemia wāsapwile musapu’ka?

¹⁵ Yelemia, mwine wāingile tamba mu mwaka wa 647 kutūla ku 580 Y.K., utelwanga divule byampikwa kwendela’mo bu “muntu wisambila’nka pa byamalwa.” Shako, wāingile mwingilo mukatampe wa kudyumuna bene Isalela banonga-bibi ku byamalwa byādi bya kuleta Yehova pobadi. * Inoko wāsapwile ne myanda miyampe, na kulaya’mba bantu ba Yehova bakajokelanga mu yabo ntanda ne amba butōtyi butōka bukajokejibwa.​—Yel. 29:10-14; 33:10, 11.

16. Le musapu wa Ezekyele wākweshe namani misungi yādi mu Babiloni?

¹⁶ Ezekyele wātūdilwe bu mulami mu 613 Y.K., kadi wāingile mwingilo wandi kutūla’nka ne mu 591 Y.K. Monka mokilombwedilwe mu Shapita 5 ne 6 wa kino kitabo, Ezekyele wādyumwine na bupyasakane bantu ba Isalela ku bonakani bwādi bwa kwibafikila, wētōkeja aye mwine ku mambo o-onso a mashi a myuya yādi ya kwipaibwa. Paādi wingila mwingilo wandi, kādyumwinepo’tu bitupu misungi amba Yehova ukapa mfuto batupondo badi mu Yelusalema, ino wākweshe ne misungi yādi mu Babiloni ikale nyeke mu kipwano kiyampe na Yehova mwa kukengidila mwingilo wa mu mafuku a kumeso. Ku mfulo kwa myaka 70 ya bumisungi, Yehova wādi wa kujokejeja Bayuda bashele’ko mu ntanda ya Isalela. (Ezk. 36:7-11) Mu bano bashele’ko, bavule bādi i bana ne bankana ba boba bātejeje Ezekyele. Monka mwikilombwela mashapita makwabo mu kipindi kya  busatu kya kino kitabo, Ezekyele wādi na myanda miyampe mivule ya kusapula, na kulombola’mba butōtyi butōka bukajokejibwa mu Yelusalema.

17. Le Yehova wātudile’ko balami kitatyi’ka?

¹⁷ Lelo Yehova wāingidije bu balami’nka bano bapolofeto kete bāsapwile misapu ku bantu ba Leza mu kitatyi kya kubwipi na konakanibwa kwa Yelusalema mu 607 Y.K.? Kilondololwa i mhm. Kitatyi kyonso kyādi kikimba kulongeka kinkumenkume kampanda kya kufikidija mpango yandi, Yehova wādi utūla’ko balami ba kudyumuna babi ne kusapula myanda miyampe.

18. Lelo i mwingilo’ka wāingile Yoano Mubatyiji?

¹⁸ Mu myaka ya katwa kabajinji Y.M., Yoano Mubatyiji wāingile mwingilo wa bu mulami. Wādyumwine bantu ba njibo ya Isalela wa ku ngitu amba panopano ponka basa kupelwa. (Mat. 3:1, 2, 9-11) Inoko kāimaninepo’nka papo. Yesu wānenene amba Yoano wādi “mukendi” wālailwe mwine wāteakeninye Meshiasa dishinda. (Mal. 3:1; Mat. 11:7-10) Kipindi kimo mu uno mwingilo kyādi kya kusapula myanda miyampe ya amba​—Yesu, “Kana ka Mukōko ka Leza,” ke mwiye kadi ukatalula “bubi bwa ino ntanda.”​—Yoa. 1:29, 30.

19, 20. Le Yesu ne bandi bana ba bwanga bāingile namani bu balami?

¹⁹ Mu balami bonso, Yesu ye mutabuke’mo. Pamo bwa Ezekyele, Yehova wāmutumine ku “njibo ya Isalela.” (Ezk. 3:17; Mat. 15:24) Yesu wādyumwine’mba muzo wa Isalela wa ku ngitu usa kupelwa panopano ne amba Yelusalema ukonakanibwa. (Mat. 23:37, 38; 24:1, 2; Luka 21:20-24) Inoko mwingilo wandi mubajinji wādi wa kusapula myanda miyampe.​—Luka 4:17-21.

²⁰ Yesu paādi pano pa ntanda, wālombwele patōkelela bandi bana ba bwanga’mba: “Keshai’nka kukesha.” (Mat. 24:42) Nabo bākōkele uno musoñanya ne kwingila bu balami, bādyumwine amba Yehova wapele njibo ya Isalela wa ku ngitu ne kibundi kya Yelusalema kya pano panshi. (Loma 9:6-8; Ngt. 4:25, 26) Pamo bwa balami bāikele’ko kumeso kwabo, bana ba bwanga nabo bādi na myanda miyampe ya kusapula. Mu musapu wabo mwādi ne binenwa bya pa bula bya amba Bajentaila pano babwanya kubadilwa mu Isalela wa ku mushipiditu wa Leza ne kupebwa dyese dya kukwasha Kidishitu mu kujokeja butōtyi butōka pano pa ntanda.​—Bil. 15:14; Ngt. 6:15, 16; Kus. 5:9, 10.

21. Lelo i kimfwa’ka kyāshile Polo?

²¹ Mu balami ba mu myaka katwa kabajinji, mutumibwa Polo wāshile kimfwa kiyampe. Wākwete kiselwa kyandi na makasa abidi. Pamo bwa Ezekyele, Polo wāyukile amba ukalambikwa mambo a mashi shi kavuijepo mwingilo wandi. (Bil. 20:26, 27) Polo pa kulonda kimfwa kya balami bakwabo, kādyumwinepo’tu’nka bantu kete, nandi wāsapwile ne myanda miyampe. (Bil. 15:35; Loma 1:1-4) Kupityila ku buludiki bwa mushipiditu ujila, wāpitulukile mu bupolofeto bwālembele Isaya bunena’mba: “Buya’o pa ngulu maulu a yewa uleta myanda miyampe,” kadi  wēbikwatañenye na mwingilo wingilanga balondi ba Kidishitu pa kusapula myanda ya Bulopwe bwa Leza.​—Isa. 52:7, 8; Loma 10:13-15.

22. Le i bika byālongekele pāfwile batumibwa?

²² Batumibwa pa kufwa, bupondo bwālailwe bwāyula mu kipwilo kya bwine Kidishitu. (Bil. 20:29, 30; 2 Ts. 2:3-8) Mu bula bwa kitatyi kilampe, bene Kidishitu ba bubela badi pamo bwa biyombo bityani bavudile kutabuka balondi ba lulamato ba Kidishitu badi pamo bwa ñano, kadi musapu muyampe utala Bulopwe bwa Leza wapūtyilwe na mfundijo ya bubela. (Mat. 13:36-43) Inoko, kitatyi pokyafwenene kya Yehova kulonga’po kintu mu myanda ya bantu, walombwele monka buswe bwandi ne boloke na kutūla balami ba kwela lubila lwa kidyumu lwa patōkelela ne kusapula myanda miyampe. Lelo i bāni belombwele bu bano balami?

23. Lelo i mwingilo’ka waingile Tutu Charles Taze Russell ne bapwani nandi?

²³ Mu bula bwa myaka itwala ku 1 914, Tutu Charles Taze Russell ne bapwani nandi baingile bu ‘mukendi wa kutōkeja dishinda’ kumeso kwa Bulopwe bwa Meshiasa kushimikwa. * (Mal. 3:1) Kadi kino kisumpi kyaingile mwingilo wa bu mulami, na kwingidija dipepala dya Kiteba kya Mulami kya Ziona ne Musapu wa Kwikala’po kwa Kidishitu, mu Angele, pa kuleta kidyumu kya butyibi bwa Leza ne kusalaja myanda miyampe ya Bulopwe bwa Leza.

24. (a) Le umpika mukōkele wingilanga bu mulami namani? (b) Lelo i ñeni’ka yowaboila ku kimfwa kya balami ba pa kala? (Tala tabulo “Balami Bashile Kimfwa Kiyampe.”)

 ²⁴ Bulopwe pa kupwa kushimikwa, Yesu watūdile’ko kabumbo katyetye ka bana-balume bengile bu umpika mukōkele. (Mat. 24:45-47) Tamba pene’pa, umpika mukōkele, uyukene dyalelo bu Kitango Kyendeji, wingilanga mwingilo wa bu mulami. Uno umpika katangidilangapo’tu’nka mu kuleta kidyumu kya “difuku dya kinongo” kete, ino utangidilanga ne mu kusapula “mwaka wa mutyima muyampe wa Yehova.”​—Isa. 61:2; tala ne 2 Bene Kodinda 6:1, 2.

25, 26. (a) Le i mwingilo’ka ufwaninwe kwingila balondi bonso ba Kidishitu, ne wingilwanga namani? (b) I bika byotukabandaula mu shapita ulonda’ko?

²⁵ Umpika mukōkele patangidila mu uno mwingilo wa bu mulami, Yesu i musoñanye balondi bandi ‘bonso bakeshe’nka kukesha.’ (Mako 13:33-37) Tukōkelanga uno musoñanya na kwikala nyeke batale ku mushipiditu, ne kukwatakanya na lulamato mulami wa mu ano etu mafuku. Tulombolanga’mba tutalanga nyeke ku mushipiditu na kuvuija kiselwa kyetu kya kusapula. (2 Tm. 4:2) Le i bika bitutononanga? Ku mutamba umo bidi, tusakanga kupandija myuya. (1 Tm. 4:16) Panopano ponka bantu bavule basa kufwa mwanda wa kupumpunya kobapumpwinye lubila lwa kidyumu lwa mulami wa mu ano etu mafuku. (Ezk. 3:19) Inoko kintu kibajinji kitutononanga i kino, tusakanga kusapula myanda milumbuluke’po kashā ya amba: butōtyi butōka i bujokejibwe! Tamba’nka pano, mu “mwaka wa mutyima muyampe wa Yehova,” kibelo i kishitwilwe bantu bavule bene mwanda wa kwilunga netu mu kutōta Leza wetu moloke ne wa buswe, Yehova. Panopano ponka boba bonso bakapanda pano pa ntanda ku mfulo ya ino ngikadilo mibi bakamwena mu buludiki bwa lusa bwa wandi Mwana, Yesu Kidishitu. Bine, i bibi mpata kuleka kukwatakanya mulami wa mu ano etu mafuku mu kusapula ino myanda miyampe!​—Mat. 24:14.

²⁶ Enka ne pano kepafikile mfulo ya ino ngikadilo mibi, Yehova i mulungile bantu bandi mu bumo mu muswelo wa kutendelwa. Shapita ulonda’ko ukesambila pa bupolofeto bwa bipindi bibidi bya mutyi bingidijibwe mwanda wa kulombola mwalungīle Yehova bantu bandi mu bumo.