1-3. (a) Kimwesho kya nzubo ya Lesa ya lukumo kyamwene Ezikyo kyamutekeneshe byepi? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Tusakwisamba pa ka mu kino kitango?

FWANYIKIZHAI kuba’mba Ezikyo wafikizha myaka 50. Waikala myaka 25 mu buzha mu Babilona. Nzubo ya Lesa yaikala myaka yavula saka yaonaika. Inge kya kuba Ezikyo walangulukanga’mba ukengilako mwingilo wa buñanga pa nzubo ya Lesa, kyamweka luno luketekelo lwapwile. Mambo kwakishajile myaka nobe 56 kuba’mba bafume mu buzha. Onkao mambo, Ezikyo wayukile kuba’mba kechi ukafikwako kimye Yehoba kyo akafumya bantu banji mu buzha, ne kwibabwezha kwabo ne. Kabiji kechi ukamonako byo bakashimukulula nzubo ya Lesa ne. (Yele. 25:11) Nanchi ino milanguluko yamuletelanga bulanda nyi?

² Kino kyo kimye Yehoba kyo asajile kumwesha mwanamulume wakishinka aye Ezikyo kimwesho kyamutundaikile ne kumulengela kwikala na luketekelo. Mu kino kimwesho, uno ngauzhi bamutwajile kwabo ne kumwikazha pa mutumba walepesha. Byo aikele pa uno mutumba, “muntu wamwekelenga nobe mukuba” waishile ko ajinga. Uno wajinga malaika wamutwajile na kumumwesha nzubo ya Lesa yawama bingi. (Tangai Ezikyo 40:1-4.) Ino nzubo yamwekelengatu nobe  ya kine. Kino kimwesho kyakoseshe bingi lwitabilo lwa kwa Ezikyo kabiji wakuminye bingi. Nangwa kya kuba nzubo ya Lesa yo amwene ipashishe na yo ayukile yajinga mu Yelusalema, pano bino yapuseneko.

³ Kino kimwesho kya kukumya bekilumbulula bingi bulongo mu bitango 9 byapelako mu buku wa Ezikyo. Pano twayai twisambe pa byakonsha kwitukwasha kumvwisha mwatala kino kimwesho. Kabiji tusakwisamba ne pa nzubo yamwene Ezikyo mu kimwesho inge yajinga nzubo ya Lesa ya ku mupashi yaambilepo mutumwa Paulo byo papichile myaka yavula. Kepo tusakwisamba kino kimwesho byo kyalumbulwilenga kwi Ezikyo ne ku Bayudea bakwabo bo ajinga nabo mu buzha.

4. Kala twalumbululanga byepi kimwesho kya nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo, pano luno twiilumbulwila mwepi?

⁴ Pa myaka yavula yapitapo, mabuku etu alumbululanga’mba Ezikyo wamwene mu kimwesho nzubo ya Yehoba ikatampe ya ku mupashi, yonka yaambilepo ne mutumwa Paulo mu nkalata yo atumijile bena Kilishitu Bahebelu. * Na mambo a kino, kala twamonanga’mba kyayilamo kulumbulula byonse byamwene Ezikyo mu kimwesho kya nzubo ya Lesa, byonkatu Paulo byo eilumbulwile. Nangwa byonkabyo, kulomba na mukoyo, kupesapesapo bulongo ne kulanguluka langulukapo kwitukwasha kuyuka kuba’mba nzubo yamwene Ezikyo mu kimwesho, twafwainwa kwiilumbulwila mu jishinda japeela kumvwa.

5, 6. (a) Mutumwa Paulo wamwesheshe byepi muchima wa kwipelula byo aambilenga pa nzubo ya Lesa? (b) Paulo waambilepo’mba ka pa byajinga mu nzubo ya Lesa, kabiji byo aambile byakonsha kwitukwasha byepi kumvwisha bilumbulula nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho?

⁵ Onkao mambo, kechi twafwainwa kulumbulula byonse byamwene Ezikyo mu kimwesho kya nzubo ya Lesa byo bimenako ne. Mambo ka? Akilangulukai pa kino. Paulo byo aambilenga pa tente wa lusambakeno ne pa nzubo ya Lesa ya ku mupashi, walumbulwile ne bintu bimo byajinga mu nzubo ya Lesa nabiji, kya kusokelapo bya kufutumuna kyo bashingile ngolode, kizhiko kya pa jikwachi ne kapuki ka ngolode mwajinga manna. Nanchi Paulo walumbulwile bino byonse byo byaimenejilengako mu bungauzhi nyi? Kyamweka mupashi wazhila kechi wamutangijile kuba bino ne. Pano bino, Paulo wanembele’mba: “Kino kechi kyo kimye kyo twafwainwa kwamba byavula pa bino bintu ne.” (Hebe. 9:4, 5) Paulo walondejilenga lutangijilo lwa mupashi wazhila ne kupembelela kimye kya Yehoba.—Hebe. 9:8.

⁶ Bino byobyo twafwainwa kuba ne pa kulumbulula kimwesho kya nzubo ya Lesa kyamwene Ezikyo. Muji bishinka byavula bingi byo tusakufunda. Kabiji twafwainwa kupembelela Yehoba mwine kwitulumbulwila mo kyatala, inge paji bimo byo twabula kumvwisha pa kino kimye. (Tangai Mika 7:7.) Nanchi twakonsha kwamba’mba mupashi wa Yehoba kechi watokeshapo jikwabo pa kino kimwesho nenyi? Ine, watokeshapo!

7, 8. (a) Ñanyi lupimpu lwaubiwa ku byo twayukile kala pa nzubo ya Lesa? (b) Nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho yapusana byepi na nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi yaambilepo Paulo?

⁷ Byonka byo twaji kwamba, mabuku etu pa myaka yavula alumbululanga’mba, Ezikyo wamwene nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi, yonka Paulo yo aambilepo mu nkalata yo atumijile bena Kilishitu Bayudea. Nangwa byonkabyo, kutanga ne kupesapesapo kwitukwasha kuyuka’mba Ezikyo kechi wamwene nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi ne. Mambo ka o twaambila bino?

⁸ Kishinka kitanshi, nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo kechi yaesakana na yalumbulwile Paulo byo bamutangijile na mupashi ne. Akilangulukai pa kino: Mutumwa Paulo walumbululwile’mba nzubo ya Lesa yajingako mu moba a kwa Mosesa yaimenejilengako kintu kikatampe. Tente wa lusambakeno, nzubo ya Lesa yashimikile Solomone ne yashimukulwile Zelubabele onse ajinga na kibamba “Mwazhijisha.” Paulo watelele kino kibamba amba “mwazhijisha mwalengwa na maboko,” kabiji walumbulwile’mba kechi “mwipasha na mwa kine ne,” bino mwajinga mwakifwanyikizhotu. Pano nga mwine mwa kine mo mwepi? Paulo waambile’mba: “Mwiulu.” (Hebe. 9:3, 24) Nanchi Ezikyo wamwene kimwesho kya bya mwiulu nyi? Ine. Kimwesho kyamwene Ezikyo kechi kyaambilenga pa bintu bya mwiulu ne.—Esakanyaiko Danyela 7:9, 10, 13, 14.

9, 10. Nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho yapusana byepi na nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi yaambilepo Paulo pa bya kupana milambo?

⁹ Lupusano lukatampe luji pa nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo na yalumbulwile Paulo ke bitapisho. Mu kimwesho, Ezikyo bamubujile mikambizho yavula ya kubuula bantu ba Lesa, babinemanga ne bañanga pa bya kupana milambo. Balambulanga ne milambo ya bubi bwabo. Kabiji bapananga bitapisho bya mutende byo bajiilanga pamo mu bibamba bya nzubo ya Lesa. (Ezi. 43:18, 19; 44:11, 15, 27; 45:15-20, 22-25) Nanchi ino milambo beipana ne mu nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi nyi?

¹⁰ Paulo wakumbula buno bwipuzho byo aambile amba: “Kilishitu byo aishile saka aji ñanga mukatampe wa bintu byawama byamweka kala, watwelele mu tente mukatampe wawamisha wabula kulengwa na maboko, ko kuba’mba wabula wa pano pa ntanda. Watwelele mwazhijisha kechi na mashi a bambuzhi nangwa a baana ba bañombe balume ne, bino watwelele na mashi anji jimotu ne kwitupokolola myaka ne myaka.” (Hebe. 9:11, 12) Onkao mambo, mu nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi nangwa’mba “mwa kine” mwapainwetu mulambo umo kwapwa. Uno mulambo ke kitapisho kya bukuzhi kya kwa Yesu kyapainwe ne aye Mwine Ñanga Mukatampe, Yesu Kilishitu. Kwambatu kine, nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho, momo balambwilenga bambuzhi ne bañombe, kechi mu nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi ne.

11. Mambo ka moba ajingako Ezikyo o abujile kwikala kimye kyafwainwa kya Lesa kya kusolola mwatajile nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi?

¹¹ Pano twayai twisambe pa kishinka kya bubiji kisakwitukwasha kuyuka ene mambo Ezikyo o abujile kumona nzubo ya Lesa ikatampe  ya ku mupashi mu kimwesho: Kechi kyajinga kimye kya Lesa kya kusolola bino bintu ne. Vulukai kuba’mba kimwesho kyamwene Ezikyo kyaambilenga pa Bayudea bajinga mu Babilona mu buzha. Balondelanga Mizhilo Lesa yo apele Mosesa. Byo bafumine mu buzha ne kubwela ku Yelusalema, bakalondejilenga Mizhilo ya Lesa yaamba pa bupopweshi bwa kine, pa kushimukulula nzubo ya Lesa ne kya kusokelapo bitapisho. Batwajijile kusokelapo bitapisho pa myaka nobe 600. Pano fwanyikizhai byo kyakonsheshe kwikala ku Bayudea inge kya kuba Ezikyo wamwene nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi mu kimwesho, amo ñanga mukatampe wa Lesa mo alambwile bumi bwanji kwikala kitapisho ne kulekesha milambo yonse. Nanchi inge bakonsheshe kumvwa mwatala kino kimwesho nyi? Nanchi kino inge kechi kibalengejile kubula kukookela Mizhilo Lesa yo apele Mosesa nenyi? Yehoba kimye kyonse usolola bintu pa kimye kyafwainwa, bantu banji po bakonsha kumvwisha mo byatala.

12-14. Nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho ipasha byepi na nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi yaambilepo Paulo? (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba, “Byo Tufunjilako ku Mazubo a Lesa.”)

¹² Pano ñanyi kwipasha kuji pa nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho na nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi yalumbulwile Paulo? Vulukai kuba’mba Paulo byo aambilenga pa nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi, kechi wiilumbulwilenga kwingijisha yamwene Ezikyo ne, bino wiyesakenye ku tente wa lusambakeno wajingako mu  moba a kwa Mosesa. Ibyo kuba’mba Paulo waambile ne pa bintu byajinga mu nzubo ya Lesa yashimikile Solomone, yashimikile Zelubabele ne yamwene Ezikyo mu kimwesho. Nangwa byonkabyo, Ezikyo ne Paulo baambilenga pa bintu byapusana. * Kechi baambilenga pa kintu kimo ne, bino byo baambilengapo bipasha. Mu ñanyi jishinda?

¹³ Akilangulukai pa bintu byo twakonsha kufunjilako ku nzubo yaambilengapo Paulo ne yamwene Ezikyo mu kimwesho. Ku nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi yaambilengapo Paulo tufunjilako Yehoba byo anengezha bupopweshi bwanji, pa kuba ku nzubo yamwene Ezikyo tufunjilako mizhilo yafwainwa kulondelanga bapopweshi ba Yehoba. Pa kwitulumbulwila Yehoba byo anengezha bupopweshi bwa kine, Paulo walumbulwile bintu byavula bya mu nzubo ya Lesa ikatampe ya ku mupashi nabiji ñanga mukatampe, milambo, kya kusokelapo bitapisho ne Mwazhijisha. Pa kuba kimwesho kya nzubo ya Lesa kyamwene Ezikyo kyaamba pa mizhilo ya bupopweshi bwa kine itulengela kuyuka bikeba Yehoba pa kumupopwela.

¹⁴ Pano tusakupwisha’mba ka kwesakana na mo twaumvwina katataka? Byo twisamba kechi bibena kulumbulula’mba kimwesho kya nzubo ya Lesa kyamwene Ezikyo kyabula kunema kwi atweba ne. Pa  kuba’mba tuyuke byo twakonsha kumwenamo mu kino kimwesho, twayai twisambe pa byamwenejilemo Bayudea bakishinka bajingako mu moba a kwa Ezikyo ne ba mu bisemi byaishile kulutwe.

15. (a) Kimwesho kya nzubo ya Lesa kyamwene Ezikyo kyaambilenga pa ka? (b) Biji mu Ezikyo kitango 8 byapusana byepi nabiji mu Ezikyo kitango 40 kufika ku 48?

¹⁵ Pa kuba’mba tuyuke Baibolo byo akumbula buno bwipuzho, twayai twisambe pa mepuzho akwabo asakwitukwasha kumvwisha. Bwipuzho butanshi, kino kimwesho kya bungauzhi kyaambilenga pa ka? Kino kimwesho kyamwesheshenga’mba bupopweshi bwa kine bukabwela! Kino kimwesho kyalengejile Ezikyo kushiinwa. Wanembele kino kimwesho saka anemba kala kitango 8, Yehoba mo alumbulwile byaonaikile nzubo ya Lesa mu Yelusalema. Ezikyo wafwainwa waumvwine bingi bulongo pa kunemba bungauzhi bwalumbulwilenga’mba bintu bikabwela byonka byo byajinga patanshi. Bino bintu byanembwa mu kitango 40 kufika ku 48. Bino bitango byaamba pa kubwezha bupopweshi bwa kine ne kutendeka jibiji kupopwela Yehoba byonka byaambile Mizhilo ya Mosesa.

16. Kimwesho kya nzubo ya Lesa kyamwene Ezikyo kyakwatankana byepi na byaawile Isaya saka kukiji myaka 100?

¹⁶ Pa kuba’mba bupopweshi bwa Yehoba bubwele byonka byo bwajinga kala, bwafwainwe kutumbijikwa. Saka kwakishala myaka kukila pa 100, ngauzhi Isaya bamutangijile kwi Lesa kunemba amba: “Mu moba a ku mpelo, mutumba paji nzubo ya Yehoba bakamwikazha peulu kukila mitumba ikwabo, kabiji bakamusuntula kukila tutumbatumba.” (Isa. 2:2) Isaya waawile kuba’mba bupopweshi bwa kine bwa Yehoba bukabwela ne kutumbijikwa nobe buji pa mutumba walepesha. Pano mu kimwesho Lesa kyo amwesheshe Ezikyo, bamutwajile kwepi? Bamutwajile pa “mutumba walepesha,” po amwenenga nzubo ya Yehoba. (Ezi. 40:2) Kimwesho kyamwene Ezikyo kyamwesheshenga patoka’mba bupopweshi bwa kine bukabwela.

17. Lumbululai biji mu Ezikyo kitango 40 kufika ku 48.

¹⁷ Pano akilangulukai pa bintu byamwene Ezikyo mu kimwesho ne byo aumvwine byanembwa mu Ezikyo kitango 40 kufika ku 48. Wamwenenga malaika byo apiminenga bibelo, lubumbulu, bipango ne nzubo yazhila. (Ezi. 40-42) Kepo amwene kintu kya kukumya: Yehoba saka eya pa nzubo ya Lesa mu lukumo! Yehoba wakajipijile bantu banji basatukile, bañanga ne babinemanga basatukile. (Ezi. 43:1-12; 44:10-31; 45:9-12) Ezikyo wamwene mukola wafumine mu nzubo yazhila watwajilenga mema mu Kalunga Kafwa. Mema a uno mukola apainenga bumi ne kulengela bantu kwibapesha. (Ezi. 47:1-12) Kabiji wamwene kyalo kyo baabenye mapunzha, kabiji bupopweshi bwa kine bwajinga pakachi ka kino kyalo. (Ezi. 45:1-8; 47:13–48:35) Bino byonse byatajile mwepi? Yehoba wabuujilenga bantu banji kuba’mba bupopweshi bwa kine bukabwela kabiji bukatumbijikwa bingi. Ukapesha nzubo yanji ya kumupopwelamo, kabiji mapesho akafumanga mu ino nzubo yanji akalengela bantu kwibapesha, kwibabuka, kwikala na bumi ne kwibakwatankanya mu ntanda mo bakabwela.

18. Nanchi kimwesho kya nzubo ya Lesa bafwainwe kwikyumvwina monka mo kyanembejilwe nyi? Lumbululai.

 ¹⁸ Bwipuzho bwa bubiji, nanchi kino kimwesho kyafikile byonkatu byo kyanembwa nyi? Ine, Ezikyo ne Bayudea bakwabo bo ajinga nabo mu buzha kechi baketekejile kuba’mba kino kimwesho kikafika byonkatu byo bekinembele ne. Mambo ka? Vulukai kuba’mba nzubo yamwene Ezikyo mu kimwesho yajinga pa “mutumba walepesha.” Nangwa kya kuba kyakwatankana na bungauzhi bwaawile Isaya, bino nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo kechi yaikejile ponka pajinga nzubo ya Lesa patanshi ne. Nzubo ya Lesa yashimikile Solomone yajinga pa Mutumba wa Moliya mu Yelusalema, kabiji popo beishimukulwile byo babwelele. Nanchi uno ye wajinga “mutumba walepesha” nyi? Ine. Mutumba wa Moliya bamuzhokolokele ku mitumba ikwabo yaesakene pamo na uno mutumba ne yalepele kukila uno mutumba. Kabiji nzubo ya Lesa yamwene Ezikyo mu kimwesho yabayile bingi. Ino nzubo yajinga mu nsakwa yabayile bingi kukila Mutumba wa Moliya. Ino nsakwa yabayile kukila ne muzhi yense wa Yelusalema byo ajinga mu moba a kwa Solomone. Kabiji Bayudea kechi bafwainwe kuketekela kuba’mba mu nzubo yazhila mukafuma mukola ukatwalanga mema mu Kalunga Kafwa ne kulengela bilengwa byumi kutendeka kwikala mu kano kalunga ne. Kabiji kechi bakonsheshe kuchiba mipaka yaoloka yamwene Ezikyo mu kimwesho ne, mambo Ntanda ya Mulaye yajinga bingi na mitumba. Onkao mambo, kechi bafwainwe  kulanguluka’mba byonse bikafika byonka byo bebilumbulula mu kino kimwesho ne.

19-21. Yehoba wamwesheshe Ezikyo kimwesho kya nzubo ya Lesa kuba’mba kilengele bantu kumvwa byepi, kabiji mambo ka?

¹⁹ Bwipuzho bwa busatu, kino kimwesho kyamwene Ezikyo kyafwainwe kulengela bantu ba Lesa kuba byepi? Pa kulangulukapo bulongo pa mizhilo ya Yehoba ya bupopweshi bwa kine, bantu ba Lesa bafwainwe kumvwa bumvu. Yehoba wabujile Ezikyo amba, “ubuule kisaka kya Isalela bikekala nzubo ya Lesa.” Ezikyo wafwainwa walumbulwile bingi bulongo nzubo ya Lesa pa kuba’mba bena Isalela bayuke ‘byo yamwekelenga.’ Mambo ka bantu o bafwainwe kutako muchima ku byajinga ino nzubo ya Lesa? Byonka byo twisamba kala, kechi bafwainwe kutako muchima kuba’mba bakeishimike ne. Bino, byonka byaambile Yehoba amba: “Pa kuba’mba kikebalenge bumvu na mambo a bubi bwabo.”—Tangai Ezikyo 43:10-12.

²⁰ Mambo ka kino kimwesho o kyafwainwe kufika pa muchima bantu ba kishinka ne kwibalengela kumvwa bumvu? Akyumvwai byo bamubujile Ezikyo. Bamubujile’mba: “Obewa mwana muntu, teshako muchima, umone ne kutelekesha bulongo bintu byonse byo nsakukubuula pa mambo a malamuna ne mizhilo ya pa nzubo ya Yehoba.” (Ezi. 44:5) Ezikyo bamubuujile javula bingi malamuna ne mizhilo. (Ezi. 43:11, 12; 44:24; 46:14) Ezikyo bamuvulwilemo bimye byavula bingi pa mizhilo ya Yehoba ne pa bipimo byafwainwa, ne byanemene bintu. (Ezi. 40:5; 45:10-12; esakanyaiko Byambo bya Maana 16:11.) Ezikyo wanembele kyambo kya “kupima” ne kya “kipimo” kukila pa bimye 50, kwesakana na mulaka mutanshi mwanembelwe Baibolo.

²¹ Ñanyi bintu Yehoba byo abuujilenga bantu banji pa bipimo, mizhilo ne malamuna? Kyamweka wibavulwilengamo kishinka kyanema bingi kya kuba’mba: Yehoba ye yenkatu wafwainwa kwitupa mizhilo yaamba pa bupopweshi bwa kine. Bantu ba Lesa babulanga kulondela ino mizhilo bafwainwe kumvwa bumvu. Pano ñanyi bintu byafunjijileko Bayudea ku kino kimwesho? Tukesamba pa bimo byo bafunjijileko mu kitango kyalondelapo. Kuba bino kuketulengela ne atweba kuyuka byo twakonsha kufunjilako ku kino kimwesho mu ano moba.