1.  Se Ẹdade Ẹdiọn̄ọ Akwa Babylon

2.  Ini Ewe ke Akana Messiah Ọwọrọ Owụt Idem?

3.  Usọbọ Emi Asan̄ade N̄kpọ ye Iyịp

4.  Ebe M̀mê N̄wan Ndidian̄ade Ntie

5.  Usọrọ ye Edinam

6.  Udọn̄ọ Emi Ekemede Ndibe Owo

7.  Mbụbehe ye Ndikot Owo Ikpe

 1. Se Ẹdade Ẹdiọn̄ọ Akwa Babylon

Inam didie idiọn̄ọ ke kpukpru ufọkabasi abian̄a, m̀mê kpukpru otu emi ẹbian̄ade idem ẹte ikpono Abasi, ke Bible okot “Akwa Babylon”? (Ediyarade 17:5) Se ntak ifan̄ mi:

• Enye odu ke kpukpru ebiet. Bible ọdọhọ ke Akwa Babylon emi etie ke enyọn̄ “otuowo ye [ke enyọn̄] mme idụt.” Enye enyene odudu ke idem “ndidem isọn̄,” ke idem mme andikara.​—Ediyarade 17:15, 18.

• Enye idaha iban̄a mbon ukara m̀mê mme anyamurua. “Ndidem isọn̄” ye “mbonurua” ẹdisụk idodu ke ẹma ẹkesobo enye.​—Ediyarade 18:9, 15.

• Enye ọdọhọ ke ida ke ibuot Abasi. Bible okot enye akpara sia enye adian idem ye nsio nsio ukara man mmọ ẹsinọ enye okụk m̀mê ẹfọn enye mfọn. (Ediyarade 17:1, 2) Enye otụn mme owo ke kpukpru ofụri ererimbot usụn̄. Enye ke onyụn̄ anam ata ediwak owo ẹkpan̄a.​—Ediyarade 18:23, 24.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 13 ọyọhọ n̄kpọ 6

 2. Ini Ewe ke Akana Messiah Ọwọrọ Owụt Idem?

Bible ama etetịn̄ ke Messiah ediwụt idem ke ọyọhọ urua 69.​—Kot Daniel 9:25.

• Ẹketọn̄ọ ini ewe ẹbat urua 69 oro? Ẹketọn̄ọ ẹbat ke ọyọhọ isua 455 B.C.E. Ini oro ke Nehemiah emi ekedide andikara akaka akanam “ẹtọn̄ọ ntak ẹdiọn̄ ẹnyụn̄ ẹbọp” Jerusalem.​—Daniel 9:25; Nehemiah 2:1, 5-8.

• Urua 69 oro ọkọniọn̄ didie? Ke ndusụk prọfesi Bible, usen kiet esida ọnọ isua kiet. (Numbers 14:34; Ezekiel 4:6) Ọwọrọ usen itiaba emi odude ke urua kiet kiet ada ọnọ isua itiaba. Ntre, urua 69 oro ke prọfesi oro odụk isua 483 (Se edinyenede edi oro akpada 69 anam awak ke itie 7).

• Urua 69 oro eketre ini ewe? Ọkpọtọn̄ọ ke ọyọhọ isua 455 B.C.E abat isua 483, edimen fi idisịm ọyọhọ isua 29 C.E. a Isua oro ke Jesus akana baptism onyụn̄ akabade edi Messiah!​—Luke 3:1, 2, 21, 22.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 15 ọyọhọ n̄kpọ 5

 3. Usọbọ Emi Asan̄ade N̄kpọ ye Iyịp

Enyene ndusụk n̄kpọ emi mme dọktọ ẹsinamde ye iyịp. Ifọnke Christian enyịme ndusụk mmọ​—utọ nte ndisio iyịp nnọ ẹsịn owo en̄wen m̀mê ndisio iyịp esie nnịm man ẹma ẹsiak enye idem ẹfiak ẹmen ẹsịn.​—Deuteronomy 15:23.

Edi enyene mme n̄kpọ oro ikemede ndiyak ẹnam ye iyịp nnyịn​—utọ nte test, hemodialysis, hemodilution, cell-salvage m̀mê heart-lung bypass. b Nte dọktọ kiet esinamde esie ekeme ndikpụhode ekpri ye eke dọktọ en̄wen. Enyene-idem edibiere se enye oyomde ẹnam ye iyịp esie ke ini ẹsiakde enye idem, ẹsiode iyịp esie ẹnam test, m̀mê ẹnọde enye usọbọ. Ntre bụp kan̄a ­diọn̄ọ se ẹdinamde ye iyịp fo mbemiso enyịmede test, usiakidem, m̀mê usọbọ ekededi. Bụp idemfo mme mbụme emi:

• Ndi ẹyenam iyịp mi asan̄a ebe ke masin? Ndi iyịp oro ayatuak ada mbemiso afiak edidụk mi idem? Ndi esịt ayafịna mi edieke iyịp oro atuakde ada afiakde edidụk mi idem, mîdịghe ndi nyọdọhọ ‘ẹduọk enye ke isọn̄’?​—Deuteronomy 12:23, 24.

• Ndi se n̄kpepde ke Bible ayanam esịt afịna mi n̄kpọbọ usọbọ emi ẹsiode mi iyịp ẹbuak ibọk m̀mê ẹnam n̄kpọ en̄wen, ekem ẹfiak ẹmen ẹsịn mi ke idem?

Fiak ka ukpepn̄kpọ 39 ọyọhọ n̄kpọ 3

 4. Ebe M̀mê N̄wan Ndidian̄ade Ntie

Ikọ Abasi ọdọhọ ebe ye n̄wan ẹkûdian̄ade, onyụn̄ ọdọhọ yak mmọ ẹkûdọ owo en̄wen mmọ ẹkpedian̄ade ẹtie. (1 Corinth 7:10, 11) Enyene ndusụk n̄kpọ emi ekemede ndinam ebe m̀mê n̄wan ebiere ndidian̄ade ntie.

• Ndikokoi ntre ndise mban̄a ubon: Edieke ebe esịnde ndise mban̄a ubon esie tutu okụk m̀mê udia okụre ọkpọn̄ ubon esie.​—1 Timothy 5:8.

• Ọkpọsọn̄ afai: Edieke owo esinamde n̄kpọ afai afai tutu etie nte enye ọmọn̄ owot m̀mê obiomo n̄wan m̀mê ebe esie enye ndo usen kiet.​—Galatia 5:19-21.

• Iyakke n̄wan m̀mê ebe esie anam n̄kpọ Jehovah: Edieke owo anamde n̄kpọ tutu n̄wan m̀mê ebe esie ikemeke ndinam n̄kpọ Jehovah.​—Utom 5:29.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 42 ọyọhọ n̄kpọ 3

  5. Usọrọ ye Edinam

Ata mme Christian isitieneke idia usọrọ emi Jehovah asuade. Christian kiet kiet enyene ndida se enye ekpepde ke Bible aban̄a utọ usọrọ oro mbiere se esịt mîdifịnake enye. Kere ban̄a uwụtn̄kpọ ifan̄ emi.

• Ke ini owo ọkọmde fi ekọm ẹsikọmde owo ke ini ndusụk usọrọ. Emekeme ndidọhọ enye, “Sọsọn̄ọ.” Enye okpoyom ndidiọn̄ọ se inamde ọbọrọ ntre, emekeme nditịn̄ ntak mûtieneke udia utọ usọrọ oro.

• Edieke n̄wan m̀mê ebe fo emi mîdịghe Ntiense Jehovah ọdọhọde fi etiene edidia n̄kpọ ye ubon mmọ ke ini ndusụk usọrọ. Edieke esịt fo ayakde fi aka, babak dọhọ n̄wan m̀mê ebe fo ke edieke ẹnamde n̄kpọ usọrọ emi Jehovah asuade ke itie udia oro, ke imọ ididiaha.

• Ke ini eteufọk fo ọnọde fi enọ ke ini ndusụk usọrọ. Ndi akpana esịn? Afo edibiere. Edieke ọbọde, ndi enye edida nte ke emetiene abuana ke usọrọ oro, m̀mê edida nte inyụn̄ inọ fi n̄kpọ ke ntak utom fo?

• Edieke owo ọnọde fi enọ ke ini ndusụk usọrọ. Owo oro ekeme ndidọhọ: “Mmọdiọn̄ọ ke usûtieneke udia utọ usọrọ emi; nnyụn̄ nnọnọ fi enye emi, isan̄ake n̄kpọ ye usọrọ.” Ekeme ndidi enye onyụn̄ oyom ndiwụt ke imama fi. Edi ọfọn ekere m̀mê enye oyom ndise m̀mê emesinam se esikpepde, m̀mê enye akam oyom fi etiene abuana ke usọrọ oro? Ama ekere kpukpru oro ama, afo edibiere m̀mê ọyọbọ m̀mê udûbọhọ. Se ededi emi ibierede ndinam, ọfọn inam se esịt mîdifịnake nnyịn ye se iwụtde ke ida inọ Jehovah.​—Utom 23:1.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 44 ọyọhọ n̄kpọ 1

 6. Udọn̄ọ Emi Ekemede Ndibe Owo

Sia imade mme owo, imesikpeme idem man nnyịn idinọ mmọ udọn̄ọ emi ekemede ndibe owo. Se isinamde edi oro ke ini ­inyenede utọ udọn̄ọ oro m̀mê ke ini ikerede ke ekeme ndidi utọ udọn̄ọ oro omụm nnyịn. Ikọ Abasi esinam inam ntre; ti ke Bible ọdọhọ ete: “Afo enyene ndima mbọhọidụn̄ fo nte idemfo.”​—Rome 13:8-10.

Nso ye nso idiwụt ke imama mme owo nte Abasi ọdọhọde? Ikpetre utọ n̄kpọ nte ndikọm owo ubọk, nditịm owo inua, m̀mê ndifat owo ke ini inyenede udọn̄ọ emi ekemede ndibe owo, oro owụt ke imama mmọ. Ifọnke owo ayat esịt edieke owo ebierede ke imọ idikotke enye ufọk ke ntak udọn̄ọ oro. Ikpenyene udọn̄ọ emi ekemede ndibe owo, ọfọn itịn̄ inọ anam-ndutịm otu mbiowo ikpoyom ndina baptism man ẹkụt ẹte ke udọn̄ọ oro ibehe mbon en̄wen. Ọfọn owo emi ekemede ndidi ama enyene utọ udọn̄ọ oro akanam test mbemiso enye ọtọn̄ọ ndiyom owo emi enye edidọde. Akpanam ntre, ọwọrọ amama mbon en̄wen, sia anam item Bible emi ọdọhọde ete: “Ẹkûse ẹban̄a mbubehe mbufo kpọt, edi ẹse ẹban̄a mbubehe mbon en̄wen n̄ko.”​—Philippi 2:4.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 56 ọyọhọ n̄kpọ 2

 7. Mbụbehe ye Ndikot Owo Ikpe

Ke ini inamde n̄kpọ okụk m̀mê mbubehe ye owo, ọkpọkọm edi inam ye Christian nte nnyịn, imekeme ndikpan ediwak mfịna emi okụk ye mbubehe esidade edi edieke iwetde n̄kpọ iban̄a okụk m̀mê mbubehe oro inịm. (Jeremiah 32:9-12) Idem ke ima ikewet n̄kpọ oro inịm, okụk m̀mê n̄kpọ en̄wen osụk ekeme ndinam n̄kpri n̄kpri mfịna odu ke otu mme Christian. Ọfọn mme Christian ẹsọsọp ẹbiere mfịna oro ke idemmọ emem emem.

Edi nso ke ẹkpenam ekpedi edi utọ akamba n̄kpọ nte utọtọ m̀mê ndibiat owo enyịn̄? (Kot Matthew 18:15-17.) Jesus ama etịn̄ n̄kpọ ita emi ẹkpenamde:

1. Domo ndibiere n̄kpọ oro ke idem mbufo.​—Se ufan̄ikọ 15.

2. Edieke mbufo mîkemeke ndibiere ke idem mbufo, da owo kiet m̀mê iba emi ẹmade Jehovah dian idem keneme n̄kpọ oro.​—Se ufan̄ikọ 16.

3. Ekpedi mbufo isụk ikemeke ndibiere mfịna oro, ka ndien ketịn̄ nọ mbiowo.​—Se ufan̄ikọ 17.

Ifọnke isisọsọp ikot nditọete nnyịn ikpe, sia oro ekeme ndibiat enyịn̄ Jehovah ye enyịn̄ esop esie. (1 Corinth 6:1-8) Edi enyene ndusụk n̄kpọ oro anade ẹkebiere ke esopikpe, utọ nte udian̄ade-ndọ, owo emi edimende eyen ke ẹma ẹkedian̄ade ndọ, okụk anade owo esikpe ke ẹma ẹkedian̄ade ndọ, okụk insurance, n̄kpọ mbubehe emi ọduọde, m̀mê n̄kpọ aban̄ade n̄kpọ-akpa. Christian emi emende utọ n̄kpọ oro aka esop man ekebiere ke emem, inamke idiọkn̄kpọ.

Edieke Christian anamde Christian akwa idiọkn̄kpọ​—utọ nte ndidan̄ owo ke n̄kanubọk, ndisabade eyenọwọn̄, afai, eyịpde akamba n̄kpọ, m̀mê owotde owo​—Christian emi emende utọ n̄kpọ oro ekesịn ukara ke ubọk inamke idiọkn̄kpọ ndomokiet.

Fiak ka ukpepn̄kpọ 56 ọyọhọ n̄kpọ 3