Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Awieleɛdwɛkɛ

Awieleɛdwɛkɛ
  1.  Kɛzi Ɛbanwu Babelɔn Kpole Ne La

  2.  Mekɛ Boni A Mɛzaya Ne Bala Ɔ Nwo Ali A?

  3.  Mogya Mɔɔ Bɛfa Bɛyɛ Ayile La

  4.  Agyalɛ Nu Ɛtetelɛ

  5.  Ɛvoyialilɛ Ngakyile

  6.  Ewulenzane Ngakyile

  7.  Gyima Nee Mɛla Nu Edwɛkɛ

 1. Kɛzi Ɛbanwu Babelɔn Kpole Ne La

Kɛzi yɛkola yɛnwu kɛ “Babelɔn Kpole” ne gyi ɛkɛ maa adalɛ ɛzonlenlɛ kɔsɔɔti ɛ? (Yekile 17:5) Suzu ɛhye mɔ anwo nea:

  • Ɔwɔ ewiade amuala. Bɛha Babelɔn Kpole ne anwo edwɛkɛ kɛ ɔde “menli dɔɔnwo nee maanle maanle” nwo zo. Ɔdi “azɛlɛ ye azo arelemgbunli nwo zo tumi.”​—Yekile 17:15, 18.

  • Ɔnrɛhola ɔnrɛyɛ maanyɛlɛ anzɛɛ gualilɛ nu tumililɛ. Bɛnrɛzɛkye “arelemgbunli mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo” la nee “gualilɛma ne” bɛnrɛboka ɔ nwo.​—Yekile 18:9, 15.

  • Ɔka Nyamenle anwo adalɛ edwɛkɛ. Bɛfɛlɛ ye tuutuunli ɔluakɛ ɔ nee arane ngakyile yɛ ngyehyɛleɛ ɔfa ɔkpondɛ ezukoa nee moalɛ ngakyile. (Yekile 17:1, 2) Ɔbɛlɛbɛla maanle maanle kɔsɔɔti anu menli. Na ɔdaye a ɔdi menli dɔɔnwo mɔɔ bɛhu bɛ la anwo ɛzonle a.​—Yekile 18:23, 24.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 13 nɔma 6

 2. Mekɛ Boni A Mɛzaya Ne Bala Ɔ Nwo Ali A?

Baebolo ne hanle dole ɛkɛ ne kɛ dapɛne 69 bapɛ nu kolaa na Mɛzaya ne ala ɔ nwo ali.​—Kenga Daneɛle 9:25.

  • Mekɛ boni a dapɛne 69 ne bɔle ɔ bo a? Ɔbɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ 455 K.Y.M. Mekɛ zɔhane, Amɛnlado Nihɛmaya rale Gyɛlusalɛm kɛ ‘ɔbakyekye ye bieko yeamaa yeayɛ kɛ ye dɛba ne la.’​—Daneɛle 9:25; Nihɛmaya 2:1, 5-8.

  • Dapɛne 69 ne tendenle le nyɛ ɛ? Wɔ Baebolo ngapezo bie mɔ anu, kenle ko gyi ɛkɛ maa ɛvolɛ. (Nɔmbɛse 14:34; Yizikeɛle 4:6) Ɛhye ati, dapɛne ko biala gyi ɛkɛ maa ɛvolɛ nsuu. Wɔ ngapezo ɛhye anu, dapɛne 69 ne dodo le ɛvolɛ 483 (dapɛne 69 fane 7).

  • Mekɛ boni a dapɛne 69 ne rale awieleɛ a? Saa yɛtia ɛvolɛ 483 yɛfi 455 K.Y.M. a, ɔbava yɛ yeara ɛvolɛ 29 Y.M. a Ɛvolɛ ɛhye anu pɛpɛɛpɛ a bɛzɔnenle Gyisɛse na ɔrayɛle Mɛzaya ne a!​—Luku 3:1, 2, 21, 22.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 15 nɔma 5

 3. Mogya Mɔɔ Bɛfa Bɛyɛ Ayile La

Ayileyɛlɛ bie mɔ wɔ ɛkɛ mɔɔ bɛfa wuliravolɛ mumua ne mogya a bɛyɛ a. Kilisienema ɛnlie ɛhye mɔ bie ɛndo nu​—le kɛ awie mɔɔ twe ye mogya maa awie anzɛɛ ɔmaa bɛtwe ye mogya bɛsie ɛkɛ kolaa na bɛayɛ ye apelehyɛne la.​—Ditilɔnomi 15:23.

Noko bie a bɛdie ayileyɛlɛ bie mɔ bɛto nu. Ɛhye mɔ bie a le bɛ mogya nu mɔɔ bɛneɛnlea, hemodialysis, hemodilution, anzɛɛ cell-salvage anzɛɛ heart-lung bypass machine. Ɔwɔ kɛ Kilisienenli biala si ɔ ti anwo kpɔkɛ wɔ kɛzi ɔwɔ kɛ bɛfa ye mogya bɛdi gyima wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛyɛ ye apelehyɛne, bɛlɛneɛnlea ye mogya nu anzɛɛ wɔ ayileyɛlɛ bie mɔɔ bɛgua zo bɛlɛyɛ ye la anwo. Bie a dɔketa biala lɛ adenle ngakyile mɔɔ ɔdua zo ɔyɛ ayile ɛhye mɔ a. Ɔti kolaa na Kilisienenli bie alie ado nu kɛ bɛyɛ ye apelehyɛne, bɛnleɛnlea ye mogya nu anzɛɛ bɛyɛ ye ayile bie la, ɔwɔ kɛ ɔnwu adenle fɔɔnwo mɔɔ bɛbalua zo bɛava ye mogya bɛali gyima la. Suzu kpuya ɛhye mɔ anwo:

  • Na saa bɛbahwe me mogya ne bie bɛavi me nu wɔ mekɛ bie anu mɔɔ ɔnrɛnyia adenle ɔnrɛze ɛ? Asoo me adwenle bamaa meabu mogya ɛhye kɛ ɔtɛde me mogya, mɔɔ ɔti ɔnle kɛ ‘bɛwola bɛgua aze’ ɔ?​—Ditilɔnomi 12:23, 24.

  • Na saa bɛlɛyɛ me ayile na me mogya ne bie bavi me nu, bɛbawowo nu na eza bɛazia bɛava bɛawula me sonlabaka ne anu ɛ? Asoo ɔbagyegye me adwenle ne mɔɔ meva Baebolo ne metete ye la, anzɛɛ mebahola mealie ayileyɛlɛ zɛhae meado nu?

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 39 nɔma 3

 4. Agyalɛ Nu Ɛtetelɛ

Nyamenle Edwɛkɛ ne ɛnzi agyalɛ nu ɛtetelɛ adua na ɔkile nuhua wienyi kɛ agyalɛ nu ɛtetelɛ ɛmmaa kunli anzɛɛ yelɛ adenle kɛ ɔgya bieko. (1 Kɔlentema 7:10, 11) Noko, tɛnlabelɛ bie mɔ ɛmaa Kilisienema bie mɔ ɛzuzu agyalɛ nu ɛtetelɛ nwo.

  • Ɔ nye fuu ɔmboa bɛ: Saa kunli bie kpo kɛ ɔbava abusua ne nwonane afoa nu ngyianlɛ yeamaa bɛ, na ɔba ye kɛ bɛnnyia ninyɛne ngyikyi mɔɔ hyia bɛ la a.​—1 Timote 5:8.

  • Ɛbolɛ mɔɔ anu yɛ se la: Ɛbolɛ kola maa kunli anzɛɛ yelɛ te nganeɛ kɛ ye kpɔkɛdelɛ anzɛɛ ye ngoane la esiane nu.​—Galeehyeama 5:19-21.

  • Mekɛ mɔɔ agɔnwolɛvalɛ mɔɔ awie nee Gyihova lɛ ɛlɛsɛkye bɔkɔɔ la: Kunli anzɛɛ yelɛ kola maa ɔyɛ se kɛ ɔ ye anzɛɛ ɔ hu bazonle Gyihova.​—Gyima ne 5:29.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 42 nɔma 3

 5. Ɛvoyialilɛ Ngakyile

Kilisienema ɛnva bɛ nwo ɛnwula ɛvoyialilɛ mɔɔ Gyihova anye ɛnlie nwo la anu. Noko ɔwɔ kɛ Kilisienenli biala gyinla ye adwenle ne mɔɔ yeva Baebolo ne yetete ye la azo di tɛnlabelɛ bie mɔ mɔɔ kɔ wɔ zo wɔ ɛvoyialilɛ mekɛ nu la anwo gyima. Suzu neazo ekyi ɛhye mɔ anwo nea.

  • Awie ɛbiza wɔ ahye kɛ mɔɔ bɛyɛ ye wɔ ɛvoyialilɛ bie anu la. Ɛbahola wɔaha ye sikalɛ kɛ, “Meda wɔ ase.” Saa ahenle kulo kɛ ɔte nwolɛ edwɛkɛ dɔɔnwo a, ɛbahola wɔahilehile deɛmɔti ɛnli ɛvoyia ne bie la anu wɔahile ye.

  • Ɛ ye anzɛɛ ɛ hu mɔɔ ɛnle Gyihova Dasevolɛ la ɛdo ɛsalɛ ɛvɛlɛ wɔ kɛ ɛmaa bɛhɔli aleɛ wɔ ye mbusuafoɔ ɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ bɛlɛdi ɛvoyia bie la. Saa ɔngyegye wɔ adwenle na ɛbahɔ a, ɛbahola wɔahilehile nu wɔahile ɛ ye anzɛɛ ɛ hu kɛ saa awozonlezonlenlɛ nu amaamuo bie boka aleɛlilɛ ne anwo a, ɛnrɛva ɛ nwo ɛnrɛwula nu.

  • Wɔ gyimamenle ɛhyɛ wɔ debie wɔ ɛvoyialilɛ bie anu. Ɔnle kɛ ɛdie ahyɛlɛdeɛ ne ɔ? Tɛ ye zɔ ɔ. Asoo wɔ gyimamenle bu ahyɛlɛdeɛ ne kɛ ɔboka ɛvoyialilɛ ne anwo, anzɛɛ ɔlɛfa yeahile gyima kpalɛ mɔɔ ɛyɛ la anwo anyezɔlɛ ala?

  • Awie ɛhyɛ wɔ debie wɔ ɛvoyialilɛ mekɛ nu. Bie a ahenle mɔɔ hyɛle wɔ deɛ ne la se: “Meze kɛ ɛnli ɛvoyia ɛhye bie noko mekulo kɛ mefa ɛhye memaa wɔ.” Bie a ahenle ɛlɛfa ahyɛ wɔ ala. Na saa ɛsuzu kɛ ɔlɛbɔ mɔdenle kɛ ɔsɔ wɔ diedi yeanlea anzɛɛ ɔkulo kɛ ɔmaa ɛfa ɛ nwo ɛwula ɛvoyialilɛ ne anu ɛ? Saa ɛsuzu nwolɛ ɛwie a, ɛdawɔ a ɔwɔ kɛ ɛsi kpɔkɛ kɛ ɛbalie ahyɛlɛdeɛ ne anzɛɛ ɛnrɛlie a. Wɔ yɛ kpɔkɛzilɛ kɔsɔɔti anu, yɛkulo kɛ yɛnyia adwenle mɔɔ anu te la na yɛdi nɔhalɛ yɛmaa Gyihova.​—Gyima ne 23:1.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 44 nɔma 1

 6. Ewulenzane Ngakyile

Kɛmɔ yɛkulo menli la ati, yɛnea boɛ kpalɛ kɛ yɛnrɛmaa ewulenzane ɛnrɛha awie mɔ. Yɛnea kɛ yɛbayɛ zɔ wɔ mekɛ mɔɔ ewulenzane bie wɔ yɛ nwo anzɛɛ yɛdie yɛdi kɛ yɛnyia bie na ɔbahola yeaha awie mɔ la. Yɛyɛ ɛhye ɔluakɛ Baebolo ne ka kɛ: “Kulo ɛ gɔnwo kɛ ɛ nwo.”​—Wulomuma 13:8-10.

Duzu a yɛyɛ a ɔkile kɛ yɛlɛdi mɛla ɛhye azo a? Ɔnle kɛ awie mɔɔ ewulenzane wɔ ɔ nwo la yɛ awie atuu anzɛɛ ɔfo ɔ nloa anwo ɔfa ɔkile kɛ ɔkulo ye edwɛkɛ. Saa awie mɔ te nganeɛ kɛ bɛ abusua ne anwo banebɔlɛ ti bɛnrɛvɛlɛ ye wɔ bɛ sua nu a ɔnle kɛ ɔmaa ɔgyegye ye. Eza kolaa na bɛazɔne ye la, ɔwɔ kɛ ɔka ye ewule ne anwo edwɛkɛ ɔkile mgbanyima avinli ngitanwodivolɛ ne amaa bɛahola bɛayɛ ngyehyɛleɛ bɛava bɛabɔ menli gyɛne mɔɔ bɛlɛsɔne bɛ la anwo bane. Ɔwɔ kɛ awie mɔɔ ɔlua ɛbɛlatane anzɛɛ nyiletane ti ɔbahola yeanyia ewulenzane bie la fi ye ɛhulolɛ nu maa bɛneɛnlea ye mogya nu kolaa na ɔ nee awie adu kɛ bɛgya. Saa ɛyɛ ɛhye a, ɔkile kɛ ‘ɛndwenle ɛ ngomekye wɔ boɛyɛlɛ nwo, emomu ɛdwenle awie mɔ noko ɛdeɛ nwo.’​—Felepaema 2:4.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 56 nɔma 2

 7. Gyima Nee Mɛla Nu Edwɛkɛ

Amaa ngyegyelɛ dɔɔnwo amba la ɔwɔ kɛ yɛyɛ ezukoa nee gyima ngyehyɛleɛ kɔsɔɔti anwo ngɛlata​—saa ahenle mɔɔ yɛ nee ye bayɛ ngyehyɛleɛ ne la le Kilisienenli bɔbɔ a. (Gyɛlɛmaya 32:9-12) Noko, ɔyɛ a akɛsakɛsa bahola ara Kilisienema nwiɔ avinli wɔ ezukoa anzɛɛ edwɛkɛ gyɛne nwo. Ɔwɔ kɛ bɛdabɛ mumua ne bɛkola bɛsiezie edwɛkɛ zɛhae ndɛndɛ wɔ anzodwolɛ nu.

Noko kɛzi ɔwɔ kɛ yɛsiezie edwɛkɛ kpole le kɛ nzisi anzɛɛ dumazɛkyelɛ ɛ? (Kenga Mateyu 18:15-17.) Gyisɛse hilele yɛ adenle nsa mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛdua zo la:

1. Bɛdabɛ mumua ne bɛbɔ mɔdenle bɛziezie edwɛkɛ ne.​—Nea ngyɛnu 15.

2. Saa yeanzɛ bɛ nloa a, bɛva adiema ko anzɛɛ mediema nwiɔ mɔɔ ɛnyi sunsum nu wɔ asafo ne anu la bɛboka bɛ nwo.​—Nea ngyɛnu 16.

3. Saa bɛdabɛ noko bɛangola bɛanziezie edwɛkɛ ne a, yɛɛ ɔwɔ kɛ bɛkɔnwu mgbanyima ne mɔ a.​—Nea ngyɛnu 17.

Saa yɛlɛsiezie edwɛkɛ a, ɔnle kɛ yɛfa yɛ mediema yɛkɔ kɔɔto ɔluakɛ ɔbahola yeamaa bɛaha Gyihova nee asafo ne anwo edwɛkɛ ɛtane. (1 Kɔlentema 6:1-8) Noko, edwɛkɛ bie mɔ ɛdeɛ kɔɔto a ɔwɔ kɛ siezie a: ewolebɔlɛ nwo edwɛkɛ, awie mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔnea kakula bie, ezukoa mɔɔ bɛbɔ ewole a ɔwɔ kɛ yelɛ anzɛɛ kunli tua, ezukoa mɔɔ ɔwɔ kɛ gyima bie tua maa awie, ezukoa mɔɔ ɔwɔ kɛ awie die wɔ gyima bie mɔɔ ɛgu la anu anzɛɛ wele nwo edwɛkɛ. Saa Kilisienenli bɔ mɔdenle dua mɛla adenle zo siezie edwɛkɛ ɛhye mɔ wɔ anzodwolɛ nu a, ɔngile kɛ ɔnli Baebolo ne anu folɛdulɛ ne azo.

Saa ɛtane kpole si a​—le kɛ awie mɔɔ bɛkye ye mialeranu bɛ nee ye da, kakula mɔɔ bɛ nee ye da, asayɛlɛ, awuleyɛlɛ kpole anzɛɛ kodiawuyɛlɛ a​—Kilisienenli mɔɔ baha edwɛkɛ zɛhae ahile arane mgbanyima la ɛtɛyɛle debie mɔɔ kile kɛ ɔnli Baebolo ne anu folɛdulɛ ne azo a.

Sia kɔ ɛzukoalɛdeɛ 56 nɔma 3

a Ɔvi ɛvolɛ 455 K.Y.M. kɔdwu 1 K.Y.M. le ɛvolɛ 454. Ɔvi 1 K.Y.M. kɔdwu 1 Y.M. le ɛvolɛ ko (ɛvolɛ biala ɛnle avinli). Yɛɛ ɔvi ɛvolɛ 1 Y.M. kɔdwu 29 Y.M. le ɛvolɛ 28. Ɔ muala dodo le ɛvolɛ 483.