Ndaku munda

Ndaku ku tshikebelu

Udi musue makuta anyi muoyo?

Udi musue makuta anyi muoyo?

Udi musue makuta anyi muoyo?

Pamua’apa ukadi mumvue bakula bua ba-bandi batangije muntu bingoma bamuambila ne: “Udi musue makuta anyi muoyo?” Lelu’eu, lukonko lumanyike bimpe elu ludi lumuenekela mu lutatu lunene ludi lutangila bantu bonso, nangananga aba badi basombele mu matunga mabanji. Mpindieu, ki mbandi udi utuenzeja to. Kadi muaba eu tudi tuakula bua mushinga udi bantu bapeshe makuta ne dikala ne biuma bia bungi.

Dipesha bintu ebi mushinga wa nunku ndijudije malu ne majinga avua bantu kabayi nawu kumpala. Mmunyi mutudi ne bua kudifila bua kukeba bubanji? Tudiku mua kuikala ne disanka nansha tuetu bikale ne bintu bikese anyi? Bantu badiku balekela kukeba ‘muoyo wa bushuwa’ bua kukeba anu bubanji anyi? Makuta ke atu apetesha muntu disanka anyi?

Dijinga dinekeshe dia kupeta mfranga

Ku malu atu bantu basue ne majinga makole atubu nawu, nansha wowu malelela anyi kaayi malelela, dinanga dia makuta ke didi diluangana bua kuangata muaba wa kumpala. Dijinga dinekeshe dia kupeta makuta ndishilangane ne dia biakudia anyi dia kusangila ne mulume ta ne mukaji, bualu diodi ditu mua kushala matuku a bungi kadiyi dijika. Bidi bimueneka ne: ditu ditungunuka nansha ne ku bukulakaje. Misangu ya bungi bukulakaje butu buvudija dinanga dia makuta anyi bufikisha muntu ku disumpakana bua kuapeta ne ku diditatshisha bua tshidiwu mua kusumba.

Lukuka lua makuta ludi lumueneka luenda luvula. Munayi mukuabu wa mu filme utu bantu ba bungi basue bikole wakamba ne: “Lukuka lutu luambuluisha. Lukuka nduimpe.” Nansha muvua bantu ba bungi babikile tshikondo tshia kumbukila ku 1980 too ne ku 1990 ne: Tshikondo tshia Lukuka, malu akavua menzeke ne makuabu akalua kunyima kua bidimu ebi mmaleje ne: munkatshi mua bidimu bivule bantu ki mbashintulule menemene mushindu udibu bangata makuta to.

Bualu budi pamu’apa bupiabupia mbua se: bantu ba bungi badi mpindieu ne mishindu ya kukumbaja dijinga diabu dia kupeta biuma bia bungi. Bidi bimueneka ne: misangu mivule bantu ba bungi lelu badi benza mudimu bikole bua kukeba ne kupeta anu bintu bia bungi. Pamu’apa udi witaba ne: dipeta biuma ne ditulakaja mfranga mbilue muanda munene udi bantu ba bungi bajinga anu kujinga lelu.

Kadi muanda eu mmupeteshe bantu disanka anyi? Kukadi bidimu 3 000, Solomo Mukalenge wa meji uvua ne bubanji buvule wakandamuna lukonko elu pakafundaye ne: ‘Wananga biuma kêna usankishibua ku biuma; wananga bubanji kêna ukuta bubanji; ebu mbualu bua patupu kabidi.’ (Muambi 5:10) Dilonga dia mianda ya mu nsombelu wa bantu didi dileja malu a muomumue ne mêyi aa.

Makuta ne disanka

Bumue bua ku malu adi atamba kukemesha adibu basangane budi butangila ngikadilu wa bantu mbua se: dipeta makuta ne bikuabu bintu bia bungi kaditu anu dipesha muntu disanka dikumbanangane ne bungi bua bidiye nabi to. Tshidi bakebuludi ba malu bavule bafike ku dimona ntshia se: padi anu muntu upeta bubanji bungi kampanda, disanka diende kadiena dilondeshila bungi bua bintu bidiye nabi to.

Ke bualu kayi bantu ba bungi batu bakeba makuta ne bubanji kabayi bikisha batu bashala badiebeja ne: ‘Tudi tumueneka bikale tusanka bua bintu bionso bipiabipia bitudi tusumba; kadi bua tshinyi bintu bilenga ebi kabiena bitupesha disanka dia bungi menemene?’

Jonathan Freedman wakamba mu mukanda wende ne: “Paudi anu upeta ndambu wa makuta, bungi bua makuta buudi nabu budi bulua kumueneka bukese kakuyi mushindu wa kukupeteshawu disanka. Padi muntu umbuka mu mulongo wa bapele, kudi diumvuangana dikese menemene pankatshi pa makuta adiye mupete ne disanka.” (Happy People) Bantu ba bungi mbafike ku dimona se: bua muntu kupetaye disanka dia menemene, udi ne bua kuikala ne bubanji bua mu nyuma, kuikala wenza midimu mimpe ne kuikala kabidi ne ngikadilu milenga. Malanda mimpe ne bantu bakuabu, disomba kakuyi bimvundu anyi kuepuka amue malu adi mua kutupangisha bua kumanya mua kusanka ne bitudi nabi, bionso ebi bidi pabi ne mushinga.

Ba bungi batu bela meji ne: makenga mavule adiku lelu, bualu bantu batu bakebe kujikija malu adi mabatonde mu lungenyi ne bubanji buabu. Bamue bumvuiji ba malu adi atangila nsombelu wa muntu badi bamba mudi bantu bonso kabayi ne disanka ne bamona ne: kakuakuikala bualu buimpe nansha bumue kumpala eku to. Badi kabidi baleja tshilele tshidi natshi bantu ba mu matunga mabanji tshia kuya kumonangana ne baminganga anyi tshia kukeba bua kumanya tshidibu bikadile ne muoyo ne kuya kukeba ditalala dia mu mutshima kudi balongeshi ba malu a Nzambi, mu bitanda ne mu tusumbu tua Nzambi mudibu bamba ne: badi buondapa bantu. Bionso ebi bidi bileja bimpe ne: biuma kabiena mua kupesha muoyo wa muntu tshidiwu ukengela menemene to.

Malu adi makuta mua kuenza ne adiwu kaayi mua kuenza

Bulelela makuta adi ambuluisha. Ne makuta adi mua kusumba nzubu mimpe, bilamba bia mushinga mukole ne bintu bikuabu bia binene. Adi mua kusaka kabidi bantu bakuabu ku dianyishabu muenawu bikole, kubafikisha ku dimutumikilabu anyi ku dimulabidilabu, ne adi mene mua kumukebela balunda badi badibomba kudiye ne bashala nende anu bua matuku makese. Kadi aa ke amue malu adi makuta mua kuenza. Makuta kaena mua kusumba bintu bitudi nabi dijinga menemene bu mudi: dinanga dia mulunda mulelela, ditalala dia mu mutshima, ditusamba nansha dikese patupu patukadi mikolo ku tshina. Ne bua aba badi banange malanda adibu badie ne Mufuki wabu, makuta kaena mua kusumbila muntu dianyishibua kudi Nzambi to.

Mukalenge Solomo, eu uvua ne bintu bimpe bionso bivua makuta mua kusumba mu tshikondo tshiende, wakajingulula ne: kueyemena bubanji kakuena kupesha muntu disanka dia kashidi to. (Muambi 5:12-15) Tudi mua kujimija mfranga banke yeye mutue panshi anyi bintu biobi bibande mushinga. Tshipepele tshikole tshidi mua kupula nzubu wetu. Nansha mutubu balongolole bua kufuta bantu bintu bikuabu pa muaba wa bidibu mua kuikala bajimije mu njiwu, makuta kaena mua kujikija tunyinganyinga tutu bantu bashala natu to. Kontra idi bantu benza ne kumpanyi kampanda idi mua kushala kayiyi ne mushinga kumpanyi eyi yoyi mitue panshi mu tshimpitshimpi. Nansha mudimu udi ufuta bimpe lelu udi mua kunyanguka malaba.

Nunku mmunyi mutudi mua kuteka makuta pa muaba wawu? Mmudimu kayi udi makuta anyi biuma ne bua kuikala nawu mu nsombelu wetu? Suaku ukonkonone bualu ebu bimpebimpe bua umone mushindu uudi mua kupeta tshintu tshidi ne mushinga wa bungi menemene, mbuena kuamba ne: ‘muoyo wa bushuwa.’

[Bimfuanyi mu dibeji 4]

Bintu kabiena bipesha muntu disanka dia kashidi to